Osmanlı Toplumunda Batı Karşıtlığının Yükselişi: İktisadi, Siyasi ve Sosyal Temeller

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 1647 - 1673, 25.05.2023

Bahadır Nurol

https://doi.org/10.25295/fsecon.1257242

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun son iki yüz yılını bir Batılılaşma tarihi olarak okumak mümkündür. Bu dönem, Batıyı örnek alma, kimi bakımlardan da özümseme çabaları içerir. Oysa Osmanlı tarihinde bir de Batı karşıtlığının ön planda olduğu dönemler vardır. Bu makalenin amacı, işte bu düşmanlık dönemlerini ve bunların ardında yatan sosyoekonomik ve siyasi gelişmeleri teşhis etmektir. Osmanlı devrinde Batı karşıtlığı kimi zaman yenilen ve köşesine çekilen, uzun zaman sinik tepkilerden ibaret kalan, ancak kimi zaman da son derece güçlenen dalgaları andırmaktadır. Dalgaların yükselişi, dönemin sosyal, siyasal ve ekonomik atmosferiyle alakalıdır. Bu makale Osmanlı tarihinde söz konusu dalgaların tepe noktaya çıktığı üç dönemden söz etmektedir. Birinci dalga Batılılaşmanın ilk ve ürkek adımlarına sahne olan Lale Devrini izleyen reaksiyonlara işaret eder. İkincisi, Osmanlı tarihinin en kapsamlı Batılılaşma hamlesi olan Tanzimat’ın ardından gelen tepkilerde billurlaşır. Artık kapitalizm Osmanlı topraklarına girmiştir ve dönemin Batı karşıtlığını iktisadi politikalardan duyulan düş kırıklığıyla ilişkilendirmek mümkündür. Üçüncü büyük dalga ise, Osmanlı tarihinin son büyük kozmopolit atılımı olan 1908 devrimini izleyen ve imparatorluğun yıkılışına dek yükselen milliyetçi karşı akıma tekabül eder. Bu dalga Trablusgarp ve Balkan Savaşları’yla yükselir, I. Dünya Savaşıyla en üst aşamasına ulaşır. Balkanların kaybıyla açığa çıkan düş kırıklığı ve öfke, yükselen Türkçülük akımıyla birleşir. Bu karşıtlığa ekonomik alanda korumacı politikalar eşlik eder. Bu araştırma, üç farklı alana; iktisat, tarih ve sosyolojiye dair veriyi bir araya getiren disiplinlerarası bir çalışmadır.

Anahtar Kelimeler

Batı Düşmanlığı, Tanzimat, Osmanlı Ekonomisi, 1908 Devrimi, İttihat ve Terakki, Kozmopolitanizm

Destekleyen Kurum

Makale herhangi bir kurumdan destek almamıştır.

Proje Numarası

Makale bir projeye dahil değildir.

Teşekkür

Teşekkür edilecek kişi ya da kurum yoktur.

The Rise of Anti-Westernism in the Ottoman Society: Economical, Political and Social Foundations

Öz

It is possible to read the last two hundred years of the Ottoman Empire as a history of Westernization. This period of time includes efforts to imitate, and in some respects, embrace the West. There are periods, however, in Ottoman history when anti-Westernism is at the forefront. The aim of this paper is to identify these periods of hostility and the socio-economic and political developments that underlie them. Anti-Westernism in the Ottoman era resembles waves that were sometimes defeated and withdrawn, remained cynical for a long time, but sometimes became extremely powerful. The rise of the waves was related to the social, political, and economic context in which the society is embedded. This paper claims that there are three periods in Ottoman history when the waves reach their peak. The first wave refers to the reactions following the Tulip Era, which witnessed the first and timid steps of Westernization. The second crystallized in the reactions that followed the Tanzimat, the most comprehensive Westernization move in Ottoman history. Once capitalism had entered the Ottoman lands, it also became possible to associate the anti-Westernism of the period with the disillusionment with economic policies. The third great wave corresponds to the nationalist counter-current that followed the 1908 revolution, the last major cosmopolitan breakthrough in Ottoman history, and rose until the collapse of the empire. This wave rose with the Tripoli and Balkan Wars and reached its peak with the First World War. Disappointment and anger emerged with the loss of the Balkans and the rising trend of Turkism. This opposition is accompanied by protectionist policies in the economic field. The study brings together data from three different fields; economics, history and sociology.

Anahtar Kelimeler

Anti-Westernism, Tanzimat, Ottoman Economy, 1908 Revolution, Union and Progress, Cosmopolitanism

Proje Numarası

Makale bir projeye dahil değildir.

Kaynakça

• Ahmad, F. (1999). İttihat ve Terakki 1908-1914. N. Yavuz (Çev.). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Ahmad, F. (2012). Modern Türkiye’nin Oluşumu (11. Baskı). Y. Alogan (Çev.). İstanbul: Kaynak.
• Ahmed Rıza (2001). Anılar. İstanbul: Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş.
• Akman, E. (2012). Tanzimat Hareketleri Karşısında Âşık Seyrânî. Electronic Turkish Studies, 7(3), 145-155.
• Akyıldız, A. (2011). Tanzimat. TDV İslâm Ansiklopedisi 40, 1-10. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Arıkan, Z. (2013). Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi. TDV İslâm Ansiklopedisi 43, 551-552. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Artun, T. (1983). İşlevi, Gelişimi, Özellikleri ve Sorunlarıyla Türkiye’de Bankacılık. İstanbul: Tekin.
• Avcıoğlu, D. (1996). Türkiye’nin Düzeni: Birinci Kitap. İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Aybar, M. A. (1968). Bağımsızlık Demokrasi Sosyalizm. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Aydın, H. V. (2001). Timar Sisteminin Kaldırılması Süreci ve Bazı Değerlendirmeler. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 12(12), 65-104.
• Aysal, N. (2011). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Giyim ve Kuşamda Çağdaşlaşma Hareketleri. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 10(22), 3-32.
• Bayly, C. A. (2014). Modern Dünyanın Doğuşu: Küresel Bağlantılar ve Karşılaştırmalar, 1780-1914. M. N. Şellaki (Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Belge, M. (2007). Batılılaşma: Türkiye ve Rusya. T. Bora & M. Gültekingil (Ed.), Modernleşme ve Batıcılık, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 3, 43-55. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Belge, M. (2012). Militarist Modernleşme: Almanya, Japonya ve Türkiye (2. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Berkes, N. (2003). Türkiye'de Çağdaşlaşma (4. Baskı). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Beyatlı, Y. K. (1960). Yahya Kemal'in Hatıraları. N. S. Banarlı (Ed.). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yahya Kemal Enstitüsü Neşriyatı.
• Beydilli, K. (2009). Selim III. TDV İslâm Ansiklopedisi 36, 420-425. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Beydilli, K. (2013). Paris Antlaşması. TDV İslâm Ansiklopedisi 34, 169-172. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Birinci, A. (1998). Hürriyet ve İtilaf Fırkası. TDV İslâm Ansiklopedisi 18, 507-511. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Bora, T. (2006). Medeniyet Kaybı: Milliyetçilik ve Faşizm Üzerine Yazılar (2. Baskı). İstanbul: Birikim.
• Bora, T. (2017). Cereyanlar: Türkiye'de Siyasi İdeolojiler (2. Baskı). İstanbul: İletişim.
• Boran, B. S. (1944). Ekonomik ve Sosyal Kanunlara Karşı Gelinmez. Adımlar, 1(9), 283-286.
• Boran, B. (2016). Türkiye ve Sosyalizm Sorunları. İstanbul: Yordam Kitap.
• Boratav, K. (2005). Türkiye İktisat Tarihi: 1908: 2002 (9. Baskı). Ankara: İmge.
• Bozdoğan, S. (2012). Modernizm ve Ulusun İnşası: Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Mimari Kültür (3. Baskı). T. Birkan (Çev.). İstanbul: Metis.
• Çavdar, T. (1991). İttihat ve Terakki. İstanbul: İletişim.
• Acemoğlu, D. & Robinson, J. A. (2016). Ulusların Düşüşü: Güç, Zenginlik ve Yoksulluğun Kökenleri. F. R. Velioğlu (Çev.). İstanbul: Doğan Kitap.
• Deringil, S. (2007). İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909) (3. Baskı). G. Çağalı Güven (Çev.) İstanbul: YKY.
• Duben, A. & Behar, C. (2014). İstanbul Haneleri: Evlilik, Aile ve Doğurganlık, 1880-1940. N. Mert (Çev.). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Georgeon, F. (1999). Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935) (3. Baskı). A. Er (Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Geyikdağı, V. N. (2011). Foreign Investment in the Ottoman Empire: International Trade and Relations 1854–1914. London and New York: I. B.Tauris Publishers.
• Gülalp, H. (2003). Kimlikler Siyaseti: Türkiye'de Siyasal İslamın Temelleri. İstanbul: Metis.
• Hanioğlu, M. Ş. (2001). İttihat ve Terakki Cemiyeti. TDV İslâm Ansiklopedisi 23, 476-484. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Harman, C. (2013). Halkların Dünya Tarihi. U. Kocabaşoğlu (Çev.). İstanbul: Yordam Kitap.
• Heper, M. (1998). Türkiye’de Unutulan Halk ve Birey. A. Ünsal (Ed.), 75 Yılda Tebaa'dan Yurttaş'a Doğru (43-48). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Hobsbawm, E. (1999). İmparatorluk Çağı: 1875-1914. V. Aslan (Çev.). Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• İlgürel, M. (1993). Celâlî İsyanları. TDV İslâm Ansiklopedisi 7, 252-257. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• İnalcık, H. (1993). Türkler ve Balkanlar. Balkanlar, 9-32. İstanbul: Orta Doğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı.
• İnalcık, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ: 1300-1600. R. Sezer (Çev.). İstanbul: YKY.
• İnalcık, H. (2006). Tanzimat'ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri. M. Seyitdanlıoğlu & H. İnalcık (Ed.), Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu (109-132). Ankara: Phoenix.
• İnalcık, H. (2010). Osmanlılar: Fütühat, İmparatorluk, Avrupa ile İlişkiler. İstanbul: Timaş.
• İnalcık, H. (2012). Osmanlı İmparatorluğu'nda Büyük Ölçekli Ticari Tarım Var mıydı?. Ç. Keyder & F. Tabak (Der.), Osmanlı'da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım (15-33). Z. Altıok (Çev.) (2. Basım). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• İnalcık, H. (2016). Akademik Ders Notları (1938-1986). İstanbul: Timaş.
• Ivanov, S. M. (2007). Çağdaşlaşma Sürecinde Rusya’nın ve Türkiye’nin Yazgılarındaki Benzerlik Üzerine (18. Yüzyıl- 20. Yüzyılın Başları). A. Mengi (Ed.), Ruşen Keleş’e Armağan, VI. Kitap: Demokrasi ve Politika (433-444). B. Duru (Çev.). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Kansu, A. (2002). 1908 Devrimi (3. Baskı). A. Erbal (Çev.). İstanbul: İletişim.
• Karpat, K. H. (2009). İslam’ın Siyasallaşması (3. Baskı). Ş. Yalçın (Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Keyman, E. F. (2009). Şerif Mardin'i Okumak: Modernleşme, Yorumbilgisel Yaklaşım ve Türkiye. A. Öncü & O. Tekelioğlu (Ed.), Şerif Mardin'e Armağan (2. Baskı) (37-63). İstanbul: İletişim.
• Keyder, Ç. (1995). Kimlik Bunalımı, Aydınlar ve Devlet. S. Şen (Ed.), Türk Aydını ve Kimlik Sorunu (151-156). İstanbul: Bağlam.
• Keyder, Ç. (2014). Türkiye’de Devlet ve Sınıflar (19. Baskı). İstanbul: İletişim.
• Kutluoğlu, M. H. (2002). Kavalalı Mehmed Ali Paşa. TDV İslâm Ansiklopedisi 25, 62-65. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Küçük, C. (1991). Bâb-ı Âli Baskını. TDV İslâm Ansiklopedisi 4, 389-390. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Küçükömer, İ. (1994). Düzenin Yabancılaşması. İstanbul: Bağlam.
• Mardin, Ş. (1991). Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim.
• Mardin, Ş. (2007). Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-Çevre İlişkileri. M. Türköne & T. Önder (Ed.). Şerif Mardin Bütün Eserleri 6: Türkiye’de Toplum ve Siyaset (35-77). İstanbul: İletişim.
• McGowan, B. (2004). Ayanlar Çağı, 1699-1812. H. İnalcık & D. Quataert (Ed.), Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, C. II (761-884). S. Andıç (Çev.). İstanbul: Eren.
• McNeill, W. H. (2001). Dünya Tarihi (6. Baskı). A. Şenel (Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
• Ortaylı, İ. (1985). Batılılaşma Sorunu. Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi 1, 134-138. İstanbul: İletişim.
• Ortaylı, İ. (2010). Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi (3. Baskı). Ankara: Cedit Neşriyat.
• Ortaylı, İ. (2016). Avrupa ve Biz. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2007). Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi: 1500-1914 (4. Baskı). İstanbul: İletişim.
• Parla, T. (1993). Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye'de Korporatizm (2. Baskı). İstanbul: İletişim.
• Parvus Efendi (2013). Cihan Harbine Doğru Türkiye. M. Kürkçügil (Der.). İstanbul: Ayrıntı.
• Polat, H. A. (2019). Halaskâr Zâbitân Müdahalesinden Bâbıâli Baskını’na Osmanlı Bürokrasisinin Siyasetle İmtihanı: (Siyasetle İştigal Edilmeyeceğine Dair Taahhütnameler). Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 65, 301-341.
• Quataert, D. (2004). Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922. A. Berktay (Çev.). İstanbul: İletişim.
• Rathmann, L. (2001). Alman Emperyalizminin Türkiye'ye Girişi. R. Zarakolu (Çev.). İstanbul: Belge.
• Safa, P. (1943). Millet ve İnsan. İstanbul: Akbaba Yayını.
• Talat Paşa (1946). Talat Paşa’nın Hatıraları. İstanbul: Güven Yayınevi.
• Tanör, B. (1985). Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış. Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi 1 (10-26). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tanör, B. (2010). Anayasal Gelişme Tezleri (2. Baskı). İstanbul: Yapı Kredi.
• Temo, İ. (2000). İbrahim Temo'nun İttihad ve Terakki Anıları. İstanbul: Arba.
• Timur, T. (1986). Osmanlı Kimliği. İstanbul: Hil Yayın.
• Timur, T. (1998). Türkiye’de Kimlik, Politika ve Gerçekçilik: Tarihi Bir Panorama. A. Ünsal (Ed.), 75 Yılda Tebaa'dan Yurttaş'a Doğru (127-138). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Timur, T. (2006). Osmanlı Mirası. I. C. Schick ve E. A. Tonak (Ed.), Geçiş Sürecinde Türkiye (5. Baskı) (12-37). İstanbul: Belge.
• Therborn, G. (2010). Marksizmden Post-Marksizme. D. Evci (Çev.). Ankara: Dipnot.
• Topçu, N. (2008). Ahlak Nizamı (5. Baskı). İstanbul: Dergah.
• Tunaya, T. Z. (1988). Türkiye’de Siyasal Partiler Cilt 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi 1908-1918 (2. Baskı). İstanbul: Hürriyet Vakfı.
• Ünsal, A. (1998). Yurttaşlık Zor Zanaat. A. Ünsal (Ed.), 75 Yılda Tebaa'dan Yurttaş'a Doğru (4-36). İstanbul: Tarih Vakfı.
• Zürcher, E. J. (2005). Savaş, Devrim ve Uluslaşma Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi: 1908-1928. E. Aydınoğlu (Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.