A Turkish-French Versified Dictionary Written for Turkish Children: Miftâh-ı Lisân

Yıl 2019, Sayı: 14, 53 - 80, 27.12.2019

İsmail Güleç , Güler Doğan Averbek

https://doi.org/10.16947/fsmia.666231

Öz

Turkish-French versified dictionary written by Yûsuf Hâlis Efendi in 1266/1849-

1850 is the only example in these languages. This dictionary, which is written to teach

French to native Turkish children, made some changes in the versified dictionary tradition.

Bilingual or multilingual Turkish, Arabic and Persian versified dictionaries were

written in the Ottoman geography, and later on, such dictionaries were written in other

languages of Ottoman people. Miftâh-ı Lisân is an example that is written outside this

circle for the first time. Another novelty is the elimination of the alphabet problem, which

is not encountered in previous versified dictionaries. Since the French were written in

Latin letters, the pronunciations of French words were shown in Arabic letters, and these

words also written in the Latin alphabet. In this study, after briefly mentioning the history

and functions of versified dictionaries, information about Turkish-French versified

dictionary will be given. Besides, the introduction and the epilogue of the text, as well as

their modern Turkish rendering, will be provided. In the conclusion part, it will also be

questioned whether the author has reached his goal. The study will also include sample

pages of the published text.

Anahtar Kelimeler

Lexicography, versified dictionaries, teaching French as a foreign language, Turkish classical literature

Türk Çocuklar İçin Yazılmış Fransızca Manzum Bir Sözlük: Miftâh-ı Lisân

Öz

Anadili Türkçe olan çocuklara Fransızca öğretmek maksadıyla Yûsuf Hâlis Efendi
tarafından 1266/1849-1850’de kaleme alınan ve bu dillerdeki yegâne örnek olan Miftâh-ı
Lisân adlı manzum sözlük, bazı yenilikleri de beraberinde getirmiştir. Manzum sözlük
geleneğinde Osmanlı coğrafyasında önceleri elsine-i selâse denilen Türk, Arap ve Fars
dillerinden ikisinin veya üçünün kullanıldığı sözlükler yazılmış, daha sonra ise muhtelif
ihtiyaçlar sebebiyle Osmanlı tebasının konuştuğu dillerde ikidilli manzum sözlükler kaleme
alınmıştır. Miftâh-ı Lisân ile ilk defa bu daire dışında bir örnek verilmiştir. Bir diğer
yenilik ise daha önce kaleme alınan manzum sözlüklerde karşılaşılmayan alfabe sorununu
gidermeye dönüktür. Fransızcanın Latin harfleriyle yazılması sebebiyle bu eserde, kelimelerin
telaffuzları Arap harfleriyle gösterilmiş, ayrıca altlarına Latin harfleriyle Fransızca imlâları yazılmıştır. Bu çalışmada manzum sözlüklerin tarihçesinden ve işlevinden
kısaca bahsedildikten sonra Türkçe-Fransızca manzum sözlükle ilgili bilgiler verilmiş
ve buna benzer örnekler olup olmadığı dile getirilmiştir. Çalışmada ayrıca bu sözlüğün
mukaddime ve hatime kısımları ve bunların mensur söylenişleri ile sözlük kısmından bir
kıtaya yer verilmiştir. Matbu metinden bazı sayfaların da yer aldığı çalışmanın sonuç kısmında
ayrıca Miftâh-ı Lisân’ın yazılış amacına ulaşıp ulaşmadığı sorgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sözlük bilimi, manzum sözlük, Fransızcanın yabancı dil olarak öğretimi, Eski Türk Edebiyatı

Kaynakça

• Açık, Fatma, “Temel Türkçe (A 1/ A 2) için Söz Dağarcığı Tespit Denemesi”, Abdurahman Güzel İçin Armağan Kitabı, Ankara, Akçağ Yayınları, 2013. Arslan, Anıl, “Tuhfe-i Hüsâmî: İnceleme, Çeviri Yazılı Metin, Dizin”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 2016. Bichlmeier, Harald – Doğan Averbek, Güler, “Linguistic Features and Literary Value of Almanca Tuhfe / Deutsches Geschenk (1916)”, 10th International Conference on Historical Lexicology and Lexicography (ICHLL), Leeuwarden, 12-15 Haziran 2019. Çavaş, Raşit, “Manzum Sözlük Geleneği ve Fransızca-Osmanlıca Manzum Bir Sözlük”, Metis Çeviri 6, 1989. Çınar, Bekir, “Manzum Sözlüklerimizden Miftâh-ı Lisân’ın Şekil, Dil ve Üslûp Özellikleri”, 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, 10-15 Eylül 2007, Ankara: Bildiriler, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 2008. _________, Miftâh-ı Lisân: Manzum Türkçe-Fransızca Sözlük, Ankara, Akçağ Yayınları, 2007. Demir, Celal, “Türkçe/Edebiyat Eitimi ve Kişisel Kelime Serveti”, Milli Eğitim Dergisi, 169, 2006. Doğan Averbek, Güler – Bichlmeier, Harald, “1. Dünya Savaşı Yıllarında Kaleme Alınan Türkçe-Almanca Manzum Bir Sözlük: ‘Almanca Tuhfe/Deutsches Geschenk’”, III. Uluslararası Türk-Alman İlişkileri Sempozyumu, Würzburg, 8-11 Kasım 2018. Doğan Averbek, Güler, “Dillerinden Biri Türkçe Olan Manzum Sözlükler Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 21, 2018. _________, “Türkçe-Arnavutça Manzum Sözlük Dürre-i Manzûme’nin Bilinmeyen İki Nüshası”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 12, 2018. Duman, H. Harun, “Tuhaf Bir Lugat: Miftâh-ı Lisân”, Türk Dünyası Araştırmaları, 54, 1988. Kırbıyık, Mehmet, “Miftâh-ı Lisân Adlı Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 11, 2002. Kut, Günay, “Dedelerimiz Frenkçe’yi Şiirle Öğrenirdi”, Hürriyet, 18 Ekim 1999. Muhtar, Cemal, İki Kur’an Sözlüğü: Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-i İlâhî, İstanbul, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 1993. Pilancı, Hülya, “7-9 Yaş Arasındaki Türk Öğrencilerinin Kelime Dağarcığı Gelişimi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2/9, 2009. Şenlik, Ahmet Şefik – Savan, Mehmet, “20. Yüzyıl Dönemecinde Bilim Dili Olarak Türkçeye Dair Bazı Notlar, I”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 58/2, 2018. Yûsuf Hâlis, Miftâh-ı Lisân: Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük, haz. Mehmet Kırbıyık, İstanbul, Beşir Yayınevi, 2006. _________, Miftâh-ı Lisân: Manzum Türkçe-Fransızca Sözlük, haz. Bekir Çınar, 2. bs. Ankara, Altınpost Yayıncılık, 2012. _________, Miftâh-ı Lisân, İstanbul, Cerîde-i Havâdis Matbaası, [t.y.]