DĪVĀNÜ LUĠĀTİ’T-TÜRK’TE GÖZDEN KAÇAN BİR FİİL: ATIL- “AÇILMAK”

Yıl 2018, Sayı: 23, 93 - 97, 30.12.2018

Orçun Ünal

Öz

Bu çalışmanın amacı, Dīvānü Luġāti’t-Türk’te “açılmak” anlamıyla tanıklanmış olan atıl- fiilinin Genel Türkçe at- “atmak, fırlatmak” yaygın kökünden değil, yalnızca Kuzeydoğu Türk lehçelerinde korunan nadir at- “(ağzını) açmak” kökünden geldiğini göstermektir. Altay, Hakas, Yakut ve Dolgan Türkçesinde at-, atıt- ve adın- şekillerinde korunan bu fiil, Yakut Türkçesinde ıt- biçimini alan at- “atmak, fırlatmak” fiilinden hem anlam hem ses bilgisi açısından farklıdır. Sonuç olarak, İlk Türkçede *pat- “atmak” ve *at- “(ağız) açmak” biçiminde iki farklı fiil kökü mevcuttur ve Dīvānü Luġāti’t-Türk’te tanıklanan atıl- fiili ikincisinden türetilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dīvānü Luġāti’t-Türk, Yakut (Saha) Türkçesi, fiil, etimoloji

Kaynakça

• AKSENOVA, Ye. Ye., BEL’TYUKOVA, N. P., KOŞEVEROVA, T. M. (1992), Slovar’ Dolgansko-Russkiy i Russko-Dolganskiy, Sankt-Peterburg: Prosveşçeniye.
• ATALAY, Besim (1985), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-IV, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• BÖHTLINGK, Otto (1851), Über die Sprache der Jakuten. Grammatik, Text und Wörterbuch, St. Petersburg: Buchdruckerei der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• DANKOFF, Robert, KELLY, James (1982-1985), Maḥmūd al-Kāšγarī. Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Part I-III, (Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Edited by Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin, Turkish Sources VII), Duxbury, Mass.: Harvard University.
• DOERFER, Gerhard, TEZCAN, Semih (1980), Wörterbuch des Chaladsch (Dialekt von Xarrāb), Budapest: Akadémiai Kiadó.
• DTS = NADELYAYEV, V. M., NASİLOV, D. M., TENİŞEV, E. R., ŞÇERBAK, A. M. (1969), Drevnetyurkskiy Slovar’, Leningrad: Nauka.
• EDPT = CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• ERCİLASUN, Ahmet B., AKKOYUNLU, Ziyat (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Giriş–Metin–Çeviri–Notlar–Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II, (Turcologica 7), Wiesbaden: Harrassowitz.
• HakRusSl = SUBRAKOV, O. V. (Red.) (2006), Hakassko-Russkiy Slovar’ Hakas-Orıs Söstĭk, Novosibirsk: Nauka.
• KAŁUŻYŃSKI, Stanislaw (1962), “Jakutische Wortformen. Einsilbige Stämme”, Central Asiatic Journal 7, 179-191.
• MONASTYRJEW, Wladimir (2006), Jakutisch. Kleines erklärendes Wörterbuch des Jakutischen (Sacha-Deutsch), Wiesbaden: Harrassowitz.
• PEKARSKİY, E. K. (1959), Slovar’ Yakutskogo Yazıka, T. II, Moskova: Akademiya Nauk SSSR.
• RADLOFF, W. (1893-1911), Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, I-IV, Sanktpeterburg: Nauka.
• RÄSÄNEN, Martti (1969), Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• STACHOWSKI, M. (1993a), Dolganischer Wortschatz, Krakόw: Uniwersytet Jagielloński.
• STACHOWSKI, M. (1993b), Geschichte des jakutischen Vokalismus, Krakόw: Uniwersytet Jagielloński.
• STACHOWSKI, Marek (1998), Dolganischer Wortschatz. Supplementband, Kraków: Księgarnia Akademicka.
• UW = RÖHRBORN, K. (1977-1998), Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung 1-6, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• VÁMBÉRY, Hermann (1878), Etymologisches Wörterbuch der turko-tatarischen Sprachen. Ein Versuch zur Darstellung des Familienverhältnisses des turko-tatarischen Wortschatzes, Leipzig: F. A. Brockhaus.
• VERBİTSKİY, V. (1884), Slovar’ Altayskago i Aladagskago Nareçiy Tyurkskago Yazıka, Kazan’.