ESKİ TÜRK YAZITLARINDA SÖZLÜKSEL CİNSİYET KATEGORİSİ

Yıl 2022, Sayı: 30, 191 - 213, 30.06.2022

Gizem Uluscu

Öz

Cinsiyet, bazı dillerdeki ad türünde olan sözcüklerin ‘dişil’, ‘eril’ ve ‘yansız (nötr)’ olarak ayrılmasıyla ortaya çıkan bir dilbilgisi kategorisidir. Bu kategori sözcüklere ekler getirilmesi, sözcüğün cinsiyete göre farklı çekimlenmesi, cinsiyet ayrımına göre artikel kullanma şeklinde kendini gösterir. Türkçede adlarda cinsiyet kategorisi yoktur. Türkçede cinsiyet eklerinin varlığı ise çeşitli araştırmacılar tarafından tartışılmıştır. Dillerde cinsiyet bildirme yolları dilbilgisel cinsiyetle sınırlı değildir. Bir dilde biyolojik cinsiyetle bağlantılı olarak cinsiyet farklılıklarını veren sözcüklerin bulunması o dilde sözlüksel cinsiyet kategorisinin varlığının göstergelerindendir. Türkçede de cinsiyet ayrımlarını yansıtan sözcükler mevcuttur. Bu çalışmada Türkçedeki cinsiyet kategorisiyle ilgili daha önce yapılan çalışmalara yer verildikten sonra, Eski Türk Yazıtlarında cinsiyet ayrımını yansıtan sözcükler saptanmıştır. Bu sözcükler kadın ve erkek cinsiyetini belirtmek için kullanılan sözcükler ile akrabalık adları, unvanlar ve hayvan adlarında cinsiyeti belirten sözcükler olmak üzere kategorilere ayrılarak incelenmiştir. İncelenen sözcüklerin kökenleriyle ilgili görüşlere ve -varsa- sözcüklerle ilgili okuma farklılıklarına da değinilmiştir. Türkçenin yazılı metinlerle bilinen en eski devresinden itibaren sözlüksel cinsiyet kategorisine sahip olduğu vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

cinsiyet, Eski Türk Yazıtları, sözlüksel cinsiyet, akrabalık adları, unvanlar, hayvan adları

Kaynakça

• AIKHENVALD, A. (2004), “Gender and Noun Classes”. Morphology. (Ed. G. Booij). Berlin-New York: Walter de Gruyter, s. 1031- 1044.
• ALAGÖZLÜ, N. (2009), “Dil ve Cins: Türkçe Atasözleri ve Deyimlerde Kadın Üzerine Eğretilemeler ve Toplum-Bilişsel Yapı”. Internati-onal Journal of Central Asian Studies. s. 37- 48.
• AMANJOLOV, A. S. (2003). İstoriya i teoriya drevnetyurkskogo pis'ma. Almatı: Mektep.
• AYDIN E. (2011). “Yenisey Yazıtlarında Geçen Unvanlar ve Unvan Niteleyicileri”. Belleten. s. 5-26.
• AYDIN, E. (2012). Orhon Yazıtları. Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. Konya: Kömen Yayınları.
• AYDIN, E. (2015). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• AYDIN, E. (2016). “Eski Türk Yazıtlarında Bitkiler ve Hayvanlar”. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi. s.1-51.
• BAZIN, L. (1995), “Pre-Islamic Turkic Borrowings in Upper Asia”. Diogenes. s. 35-44.
• BANG, W. (1925). “Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen İnstitut. Zweiter Brief: Uzuntonlug-die Krone der Schöpfung”. Ungarische Jahrbücher. s. 231-251.
• BANG, W. (1980). Berlin’deki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları (1925-1934). (Çev. Şinasi Tekin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• BERBERCAN, M. T. (2017). “İslâm Öncesi Türk Metinlerinde Kız ve Kadın”. JOTS 1/1. s. 7-19.
• BLÄSING, U. (2011). “Bir Hanımefendinin Kadın ile İlgili Sözcükler Üzerine Düşüncelerine Dair Birkaç Söz”. Ankara DTCF Türkoloji Dergisi. s. 31- 47.
• BOMBACİ, A. (1974). “On the Ancient Turkish Title Şad”. Gururjamanjarika. Studi in Onore di Giussepe Tucci, Napoli. s. 167-193.
• BRAUN, F. (1997a), “Covert Gender in Turkish”. VIII. Uluslararası Turk Dilbilimi Konferansı Bildirileri. 7–9 Ağustos, 1996. Ankara: Ankara Üniversitesi Yay. s. 267- 274.
• BRAUN, F. (1997b), “Genderless = Gender-neutral? Empirical Evidence from Turkish”. Kommunikation von Geschlecht - Communication of Gender, (Ed. F. Braun, U. Pasero). Centaurus, Pfaffenweiler. s. 13- 29.
• BRAUN, F. (1998), “Prototype Theory and Covert Gender in Turkish”. Discourse and Cognition: Bridging the Gap. (Ed. Jean-Pierre Koenig). Stanford: CSLI Publications. s. 113- 122.
• BRAUN, F. (1999), “Gender in a Genderless Language: The Case of Turkish”. Language and Society in the Middle East and North Af-rica. Studies in Variation and Identity. (Ed. Yasir Suleiman). London: Curzon Press, s. 190- 203.
• BRAUN, F. (2000a). Geschlecht im Türkischen? Untersuchungen zum sprachlichen Umgang mit einer sozialen Kategorie. Turcologica 42. Weisbaden: Harrosowitz.
• BRAUN, F. (2000b). “Gender in the Turkish Language System”. Turkic Languages. s. 3- 21
• BRAUN, F. (2001).“Turkish. The Communication of Gender in Turkish”. Gender Across Languages: The Linguistic Representation of Women and Men I. (Ed. M. Hellinger, H. Bußmann). s. 283- 310.
• BRAUN, F. (2021). “Türk Dil Yapısında Cinsiyet”. (Çev. Beyza Yüce). Dil Araştırmaları. s. 199-215.
• BUDDA, H. Ö. (1945). “Kelimeler Niçin Cinslere Ayrılmışlardır?”. Türk Dili Belleten. s. 398-410.
• BÜYÜKKANTARCIOĞLU, N. (2002). “Kadın ve Dil: Dilbilimde Farklı Yaklaşımlar”. Frankofoni. s. 289-304.
• CHONGOR, B. (1952), “Chinese in the Uighur Script of the T’ang Period”. AOH II. s. 73-121.
• ÇAGATAY, S. (1963). “Türkçede ‘Kadın’ İçin Kullanılan Sözler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1962. s. 13-49.
• ÇENELİ, İ. (1975). “Divanü Lûgat-it-Türk’te Hayvan Adları”. Türk Kültürü Arastırmaları. Ankara: Türk Kültürünü Arastırma Enstitüsü Yayınları. s. 99-122.
• ÇOLAK, G. (2018). “Türk Edebiyatında Kelimelerin Toplumsal Cinsiyeti”. TÜBAR XLIII. s. 87-125.
• DLT: Dankoff R., Kelly J (1982-1985). Mahmūd al-Kāšγarī Compendium of The Turkic Dialects (Dīvānu Luγāt at-Turk) I-III. Duxbury, Mass.: Harvard University.
• DOĞAN, E. (2011). “Türkiye Türkçesinde Cinsiyet Kategorisinin İzleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. s. 89-98.
• DONUK, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• DTS: Nadelyayev, V. M., D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. M. Şçerbak (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Nauka.
• DS: Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I-XII (1993). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• DUMAN, Seyyare (1991). “Türk Kadınına Verilen Adlar”. Dilbilim Araştırmaları Dergisi. s. 40-42.
• EBERHARD, W. (1945). “Bir Kaç Eski Türk Unvanı Hakkında”. Belleten 9/35. s. 319-340.
• EDAL: Starostin, S. A., Dybo, A. V., Mudrak O. A. (2003). An Etymological Dictionary of Altaic Languages. Leiden: Brill. 2003.
• EDPT: Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University.
• EMRE, A. C. (1943). Türkçede İsim Temelleri. İstanbul: TDK Yayınları.
• ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowitz.
• ERDAL, M (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden, Boston: Brill.
• ESTJa I-III: Sevortyan, E. V. (1974-1980). Etimologiçeskiy slovar’ Tyurskiy Yazıkov. I-III. Moskva: Izdatel’stvo Nauka.
• ESTJa IV: Levitskaya, L. S. (1989). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov. Moskva: Akademiya Nauk SSSR.
• ESTJa V-VII: Levitskaya, L. S., Dibo A. vd. (1997-200). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov. Moskva: Yazıki Russkoy Kulturı.
• GABAIN, A. v. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÖMEÇ, Saadettin (2006). “Şadapıt Unvanı Hakkında”. Bilge. s. 12-15.
• GRØNBECH, K. (1953). “The Turkish System of Kinship”. Studia Orientalia Ioanni Pedersen Septuagenario A.D. VII id. nov. anno MCMLIII a Collegis Discipulis Amicis Dicata. s. 124–129.
• GYÖRFFY, G. (1960). “Die Rolle des buyruq in der alttürkischen Gesellschaft”. AOH 11. s. 169-179.
• GÜDEN, M. P. (2006). Dilde Cinsiyet Ayrımcılığı: Türkçenin İçerdiği Eril ve Dişil İfadeler Bakımından İncelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HAUNSCHIELD, I. (2003). Die Tierbezeichnungen bei Mahmud al–Kaschgari. Eine Untersuchung aus sprach–und kulturhistorischer Sicht. Wiesbaden: Harrassowitz.
• HAYASİ, T. (1998). “Gender Differences in Modern Turkish Discourse.” International Journal of the Sociology of Language. s. 117- 126.
• HELLINGER M. & BUßMANN H. (2001). “The Linguistic Representation of Women and Men”. Gender Across Languages Vol 1. (Ed. M. Hellinger, H. Motshenbacher). Amsterdam: John Benjamins Publishing, s. 1-26.
• KARAAĞAÇ, Günay (1989). “Dişilik ve Küçültme Ekleri mi?”. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. s. 81-90.
• KARAHAN, Akartürk (2013), “Codex Cumanicus’ta Hayvan Adları”. TSt 8/1. s. 1839-1865.
• KERİMOĞLU C., DOĞAN G. (2015). “Türkçede Cinsiyet Görünümleri ve Çağrışımsal Zihniyet”. TÜBAR XXXVIII. s. 143-157.
• KIZLASOV, İ. L. (2002). Pamyatniki Runiçeskoy Pis’mennosti Gornogo Altaya I. Gorno-Altaysk: RAN.
• KOÇOĞLU, Z. (1996). “Gender differences in the use of expletives: A Turkish case”. Women and Language 19. s. 30–35.
• KONONOV, A. N. (1968). “İsimlerin ve Sıfatların Küçültme Şekilleri ve Söz Yapımı”. TDAY Belleten. s. 81-88.
• KORMUŞİN, İ. V. (1997). Tyurkskie yeniseyskie epitafii. Tekstı i issledovaniya. Moskva: Nauka.
• KORNFILT, J. (1997). Turkish. London - New York: Routledge. KÖNIG, G. (1992). “Dil ve Cins: Kadın ve Erkeklerin Dil Kullanımı”. Dilbilim Araştırmaları. Ankara: Hitit Yayınları. s. 25-36.
• KWb.: RAMSTEDT, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• LAKOFF, Robin (1975). Language and Woman’s Place. New York: Harper & Row Publishers.
• LEWIS, G. L. (1967). Turkish grammar. New York: Oxford University Press.
• LI, Yong-Sŏng (1999). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. Ankara: Simurg Yayınları.
• MALOV, S. Ye. (1952). Yeniseyskaya pis’mennost’ Tyurkov, tekstı i perevodı,. Moskva- Leningrad: Izd. Akademii Nauk SSSR.
• NAPOLNOVA, E. (2013). “Türkçede Cinsiyet İfadeleri”. VI. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri (20-25 Ekim 2008). Ankara: TDK Yayınları. s. 3259-3266.
• OPIT: RADLOFF, W. (1893, 1899). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Opıt slovarya tyurkskih nareçiy I-II. Sanktpeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademi Nauk.
• ÖGEL, B. (1963). “Über die Alttürkische Schad (Sü-Baschı) Würde”. Central Asiatic Journal, 8/1. s. 27-42.
• ÖLMEZ, M. (1997), “Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (2)”. Türk Dilleri Araştırmaları 7. Ankara: Simurg Yayınları. s. 175-186.
• ÖLMEZ, M. (1999). “Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Ögeler (3)”. Türk Dilleri Araştırmaları 9. Ankara: Simurg Yayınları. s. 59-65.
• ÖLMEZ, M. (2012). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi, Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• ÖZÇALIŞKAN, Ş. (1994). “Kadın ve Erkeklerin Küfür Kullanımı Üzerine”. Dilbilim Araştırmaları. Ankara: Hitit Yayınevi. s. 274-287.
• ÖZKAN, B. & GÜNDOĞDU, A. E. (2011). “Toplumsal Cinsiyet Bağlamında Türkçede Atasözleri ve Deyimler”. Turkish Studies. s. 1133- 1147.
• ÖZTÜRK DAĞABAKAN, F. (2016). “Toplumdilbimsel Değişken Olarak Türkiye’de Kadın Dili Araştırmaları ve Görsel Medyada Kadın Dili”, Diyalog Interkulturelle Zeitschrift Für Germanistik. s.40-54.
• PİLANCI, H. (2002). “Anadolu Ağızlannda Kadın İçin Kullanılan Sözler Üzerine Bir İnceleme”. Kadın/Woman 2000 Kadın Araştırmaları Dergisi, Journal for Woman Studies, s. 71-82.
• RAMSTEDT, G. J. (1951). “Alte türkische und mongolische Titel”. JSFOu 55/2. s. 59–82.
• RÁSONYİ, L. (1963). “Türklükte Kadın Adları”. TDAY-Belleten 1963. Ankara: TDK Yayınları. s. 63-87.
• SERTKAYA, O. F. (1976). “Göktürk Tarihinin Meseleleri: ‘İnel Kağan’ mı-‘İni İl Kağan’ mı?. Atsız Armağanı. İstanbul. s. 397-419.
• SERTKAYA, O. F. (2008). “Kelime dağarcığımızdan (8): Çince Tay “büyük” kelimesi ile yapılan Damla, Dayı, Teyze ve Dede kelimeleri üzerine”. Türk Dili XCVI. s. 150-159.
• SERTKAYA, O. F. (2010). “Yenisey Yazıtlarından 10, 25, 41, 51, 70, 109 ve 110 Üzerine Etimolojik Açıklamalar İle Düzeltmeler”. Uzak Asya’dan. s. 227-238.
• SINOR, D. (1988). “The Turkic Title tutuk Rehabilitated”, Turcica et Orientalia. Stockholm: Swedisch Research Institute. s. 145-148.
• ŞİRİN USER, H. (2006). “Eski Türkçede Bazı Unvanların Yapısı Üzerine”. Bilig 39. s. 219- 238.
• ŞİRİN USER, H. (2011). “Runik Türk Yazıtları çerçevesinde katun ve kunçuy”. Ötüken’den İstanbul’a. 281-294.
• ŞİRİN, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• STOLLER, R. J. (1968). Sex and Gender, The Development of Masculinity and Family. London: H. Karnac Books.
• TEKİN, T. (1997). “The First Altınköl Inscription”. Turkic Languages 1/2. s. 210-226.
• TEKİN, T. (1998). Orhon Yazıtları. Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simurg Yayınları.
• TEKİN, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Sanat Kitabevi.
• TLH: Róna-Tas, A. ve Á. Berta (2011). West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian I-II. Wiesbaden: Harrassowitz.
• TMEN: Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band I-IV. Wiesbaden: Franz Steiner.
• TENİŞEV, E. R. (2001). Sravnitel'no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskih Yazıkov. Leksika. Moskva: Nauka.
• TKBS: Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Etimolojik Sözlük Denemesi I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TOKYÜREK, Hacer (2013a). “Runik Türk Yazıtlarında ve Eski Uygur Metinlerinde Kadın Hiyerarşisi”. Belleten. s. 119-130.
• TOKYÜREK, Hacer (2013b), “Eski Uygurcada Hayvan Adları ve Bunların Kullanım Alanları”, TÜBAR 33. s. 221–281.
• TÜLÜCÜ, S. (1982). “Dîvânü Lûgat-it Türk’te Kadın İçin Kullanılan Sözler.” Türk Dünyası Araştırmaları 16. s. 137-141.
• VEWT: Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae.
• VOVIN, A. (2004). “Some Thoughts on the Origins of the Old Turkic 12–Year Animal Cycle”. CAJ 48/1. s. 118-132.
• YAZICI ERSOY, H. (2012). “Başkurt Türkçesinde Kadın ile İlgili Sözvarlığı”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. s. 55-82.
• YUNC, Kerim (1980). “Dilimizdeki Cansız, Soyut ve Somut Kavramlarda Erkeklik ve Dişilik”. Türk Folkloru. s. 6.
• ZIEME, P. (1978). “Materialien zum Uigurischen Onomasticon I”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. s.71-86.
• ZIEME, P. (1992). “Some Remarks On Old Turkish Wor For Wife”. TDAY-Belleten, s. 305-309.
• ZÜLFİKAR, H. (1988). “Kadın, Hanım ve Benzeri Adlar Üzerine”. Türk Dili. s. 96-101.