TÜRKÇE DEYİMLERDE NEZAKET İFADELERİ

Yıl 2023, Sayı: 33, 131 - 151, 31.12.2023

Hanife Yaman

Öz

Dil, insan zihnininde var olanları aktarmada araç olmak dışında, zihni oluşturan unsurlardan biridir. Toplum, dil ve kültür, birbirinden bağımsız olarak düşünülemeyen ve birbirini etkileyen kavramlardır. Bu bağlamda dil, toplum içerisindeki bütün değişimlerden ve dönüşümlerden etkilenmekte ve şekillenmektedir. Dilin toplum içerisindeki değişik görünümlerini inceleyen toplumdilbilimin incelediği olgulardan biri de nezakettir. Nezaket kavramının toplum, birey, kültür ve bunların kendi içerisinde değişkenlerinin olması, tanımlanmasında farklılıklara sebep olmaktadır. Bireylerin ve toplumların kullandıkları nezaket ifadeleri, hem bireylerin hem de toplumların yaşam şekilleri ile düşünce ve davranış biçimleri hakkında önemli ipuçları vermektedir.
Bir dilin söz varlığı içerisinde önemli bir yere sahip olan deyimler, toplumun duygu ve düşünce dünyasını, kültürünü, millî dil bilincini yansıtan kalıplaşmış dil birimleridir. Toplumların kültür ve dil çerçevesinde şekillenen ve dil birimlerine yansıyan bu yapılar, farklı disiplinlere araştırma konusu olmaktadır. Bu disiplinlerden biri de edimbilimdir. Bu çalışmada, Türkçe deyimlerde yer alan nezaket ifadeleri araştırılmıştır. Türkçe deyimlerde kullanılan nezaket ifadeleri, Türk toplumunun düşünce ve inanç dünyası, değerleri, gelenek ve görenekleri gibi kültürel olguları yanında sosyal yapısıyla ilgili de önemli bilgiler vermektedir. Bu bilgilerde, bireylerin nezaket ifadelerinin seçiminde bireyin kişisel tercihleri, sevgi, saygı, hürmet ve güç gibi durumlar etkili olmuştur. Bu çalışmada, Türkçe deyim söz varlığı içerisinde yer alan nezaket ifadeleri taranmış, tespit edilen nezaket ifadeleri tematik olarak tasnif edilmiş ve incelenmiştir. Çalışmada incelenen deyimler, Ömer Asım Aksoy’un Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I-II ile TDK’nin genel ağdaki Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü isimli kaynaklardan seçilmiştir.
Çalışmada, kültürel bir olgu olan nezaket ve saygı kavramlarının deyimlere nasıl yansıdığı, bunların anlamlarının belirlenmesiyle Türk toplumunun millî değerleri, kavram ve düşünce dünyası hakkında önemli bilgilere ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

toplumdilbilim, nezaket ifadeleri, saygı, deyimler, Türkçe

Politeness Expressions in Turkish Idioms

Öz

Language is one of the elements that make up the mind, apart from being a tool for transferring what exists in the human mind. Society, language and culture are concepts that cannot be considered independently of each other and affect each other. In this context, language is affected and shaped by all changes and transformations in society. One of the phenomena analysed by sociolinguistics, which examines the different appearances of language in society, is politeness. The fact that the concept of politeness has variables within society, individual, culture and their own variables causes differences in its definition. The expressions of politeness used by individuals and societies give important clues about the way of life, thought and behaviour of both individuals and societies. Idioms, which have an important place in the vocabulary of a language, are stereotyped language units that reflect the society's world of emotion and thought, culture and national language consciousness. These structures, which are shaped within the framework of culture and language of societies and reflected in language units, are the subject of research in different disciplines. One of these disciplines is pragmatics. In this study, politeness expressions in Turkish idioms were investigated. Courtesy expressions used in Turkish idioms provide important information about the social structure of Turkish society as well as cultural phenomena such as the world of thought and belief, values, traditions and customs. In this information, personal preferences of individuals, love, respect, reverence and power have been effective in the selection of expressions of courtesy. In this study, courtesy expressions in Turkish idiom vocabulary were scanned, and the identified courtesy expressions were thematically classified and analysed. The idioms analysed in the study were selected from Ömer Asım Aksoy's Dictionary of Proverbs and Idioms I-II and TDK's Dictionary of Proverbs and Idioms on the internet.
In the study, how the concepts of courtesy and respect, which are a cultural phenomenon, are reflected in idioms, and by determining their meanings, important information about the national values, concepts and thought world of Turkish society has been reached.

Anahtar Kelimeler

sociolinguistics, politeness expressions, respect, idioms, Turkish

Kaynakça

• AĞCA, F. (2020). “Eski Uygurcada Üçüncü Kişi İyelik Eki ve Dil Bilgisel Saygı Yapıları”. Semih Tezcan Kitabı (ed. Emine Yılmaz, Nuran Tezcan, Nurettin Demir). Ankara: Nobel Akademi Yayıncılık, 107-126.
• AKAR, Y. (1991). “Türkçe Deyimler ve Sorunları”. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1991: 1-13.
• AKSOY, Ö.A.(1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• ALAN, S. (2021). Doğu Sahası Tarihî Türk Yazı Dillerinde Nezaket ve Saygı Bildiren Söz Varlığı. (Yayımlanmamış doktora tezi). Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ARMAĞAN, S. (2022). “Deyim ve Atasözlerinde Saygı”, Saygı Kitabı (ed. Münevver Tekcan, Sümeyra Alan). Konya: Çizgi Kitabevi, 161-175.