Kȃşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki haritanın önemi

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 274 - 293

Cengiz Alyılmaz , Semra Alyılmaz

https://doi.org/10.29128/geomatik.1641762

Öz

Kȃşgarlı Mahmud, Karahanlı Devleti zamanında yaşamış soylu bir kişidir. Esas itibarıyla dil bilimci ve sözlük bilimcidir. O, çok iyi bir dil bilimci ve alan araştırmacısı olmasının yanında Türklerin bilinen ilk kültür tarihçisi, coğrafyacısı, kartografı, etnoloğu, antropoloğu, halk bilimcisi ve ansiklopedistidir. Kȃşgarlı Mahmud’un doğum tarihi ve ölüm tarihi tam olarak bilinmemektedir. Araştırmacılar tarafından doğum yılı olarak 1008, ölüm yılı olarak da 1105 yılı gösterilse de bu bilgi kesin değildir. Kȃşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk adını verdiği çift dilli sözlük niteliğindeki eserinde daha önce Türk boy ve topluluklarının yaşadıkları yerlerden (Türk, Türkmen, Oğuz, Çiğil, Yağma, Kırgız vd. boyların yaşadıkları bölgelerden) derleme yoluyla elde ettiği malzemeyi uyguladığı başarılı yöntemle çok iyi değerlendirmiş; Türkçenin bütün yönleriyle (fonetik, morfolojik, etimolojik ve semantik ve sentaktik bakımdan) Arapçayla atbaşı / başa baş giden bir dil olduğunu kanıtlamaya çalışmıştır. Kȃşgarlı Mahmud, eserine Türk boy ve topluluklarının yaşadıkları bölgelerin ve yerlerin, onlarla komşu olan milletlerin / ülkelerin yaşadıkları yerlerin / coğrafyaların adlarını derli toplu biçimde dikkatlere sunulduğu bir de dünya haritası koymuştur. Söz konusu harita, renkli, yuvarlak / daire şeklindedir. Bu harita, Türkler tarafından bir dil / sözlük çalışması içinde yer verilen ilk haritadır. Harita, hem Kȃşgarlı Mahmud’un bilgisini, birikimini hem de içinden çıktığı, yetiştiği milletin dilinin ve kültürünün de seviyesini yansıtmaktadır. Kȃşgarlı Mahmud’un eserinde verdiği harita aslında onun bilgisine, birikimine, deneyimlerine, alan araştırmalarına ve incelemelerine dayanmaktadır. Haritada bugün Kırgızistan Cumhuriyeti sınırları içinde kalan, İpek Yolu’nun da işlek noktalarından biri üzerinde bulunan Balasagun şehri merkez olarak alınmış; diğer yerleşim yerleri, ülkeler, bölgeler ve yeryüzü şekilleri ona göre konumlandırılmıştır. Haritada dağlar kırmızı, denizler yeşil, kumluk alanlar sarı, ırmaklar mavi renklerle gösterilmiştir. Türk boy ve topluluklarının yaşadıkları yerlere, bölgelere, şehirlere ilk kez bu haritada yer verilmiştir. Japonya başta olmak üzere bazı ülkelerin, milletlerin ve toplulukların yaşadıkları yerlerin adları da yine ilk kez bu haritada gösterilmiştir. Kȃşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk’te verdiği harita, bu sebeple hem Türk haritacılık tarihi bakımından hem de dünya haritacılık tarihi bakımından büyük önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kȃşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk dünya haritası, Türk haritacılık tarihi

Kaynakça

• Adalıoğlu, H. H. (2007). Kaşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lûgati’t-Türk adlı eserindeki Türk dünyası haritası üzerine düşünceler ve yorumlar. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 17, 1-28.
• Akalın, Ş. H. (2008). Bin yıl önce bin yıl sonra Kȃşgarlı Mahmud ve Dîvȃnü Lȗgat’it-Türk. Ankara: TDK Yay.
• Akbulak, Ö. (2014) Divanü Lûgat-it-Türk’te yer şekillerine ilişkin terimler. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9(6), 17-38.
• Akün, Ö. F. (2022). Kâşgarlı Mahmud: XI. yüzyılda yaşamış, Türk dilinin ilk sözlüğü Dîvânü Lugȃti’t-Türk’ün müellifi ve en eski Türk dili araştırmacısı. İslȃm Ansiklopedisi, 25, 9-15, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Alışık, C. E. (2008). Dȋvânu Lugâti’t-Türk’te Oğuz damgaları: Türk kültüründe tamga ve kökeni. Kȃşgarlı Mahmȗd Kitabı, 65-78, (ed. F. S. Barutcu Özönder), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Alyılmaz, C. (1994). Sözlük bilim ve Dîvânu Lugâti’t-Türk. Türkologiya, 1, 12-16.
• Alyılmaz, C. (2002). Eski Türk şehirleri ve Semerkant. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 20, 303-311.
• Alyılmaz, C., (2003). Moğolistan’da eski Türk kültür ve medeniyetine ait bazı eserler ve bulundukları yerler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 21, 181-199.
• Alyılmaz, C. (2012). İslamiyet öncesi Türk eserleri. Türk Dünyası Mimarlık ve Şehircilik Abideleri, 6-105, (ed. İ. Demirci ve İ. Terzioğlu). Ankara: Türk Dünyası Mühendisler ve Mimarlar Birliği Yay.
• Alyılmaz, C. (2005). Orhun yazıtlarının bugünkü durumu. Ankara: Kurmay Yay.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek yolu kavşağının ölümsüzlük eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yay.
• Alyılmaz, C., Yakar, M. & Yılmaz, H. M. (2010). Drawing of petroglyphs in Mongolia By Close Range Photogrammetry. Scientific-Research and Essays, 5(11), 1216–1222.
• Alyılmaz, C., Alyılmaz, S., & Yakar, M. (2010). Measurement of petroglyhps (rock of arts) of Qobustan with close range photogrammetry. International Archives of Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, 38(5), 29-32.
• Alyılmaz, S. (2018). Türkçe öğretiminde hedef kitlenin / “öğrenen”in önemi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(4), 2452-2463.
• Alyılmaz, S. & Alyılmaz, C. (2018). Ağız bilimi çalışmalarının Türkçe öğretimi açısından önemi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 45, 7-38.
• Alyılmaz, S. & Alyılmaz, C. (2022). Günümüz dünyasında dil haritalarının ve dil atlaslarının önemi. Metin Ekici Armağanı I, 293-304, (ed. S. Fedakȃr & M. Duranlı). İzmir: Ege Üniversitesi Yay.
• Alyılmaz, S. & Şahin, H. (2019). About the work and map of Mahmud Al-Kashgari. 2nd Cilicia International Symposium On Engineering And Technology (CISET 10-12 October 2019) Proceedings Book, 404-406, (ed. M. Yakar vd.). Mersin - Ankara: Mersin Üniversitesi - Sage Yay.
• Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig I metin. Ankara: TDK Yay.
• Arslan, H. Ç. Elebesova R. K. (2018). Mahmud Kaşgari - Barskaninin tegerek kartasının Kırgız tiline toluk kotoruluşu jönündö. Türk Dünyası: Türkistan Tarihi Uluslararası Konferans Türkistan, Kazakistan, 26-34.
• Atalay, B. (1985, 1986). Divanü Lügati’t Türk I-IV, Ankara: TDK Yay.
• Barutcu-Özönder (ed.) (2008). Kȃşgarlı Mahmȗd kitabı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Berbercan, M. T. (2017). Coğrafya terimleri sözlüğü olarak Divanü Lugati’t-Türk. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6(12), 1-12.
• Birtek, F. (1944). Divan-ı Lügat’ it-Türk’ten derlemeler I: en eski Türk savları. Ankara: TDK Yay.
• Bozkurt, F. (2012). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it Türk: Türk dili divanı. Konya: Eğitim Yay.
• Caferoğlu, A. (1985). Kâşgarlı Mahmut, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Coşar, M. & Güneş, B. (2011a). Açıklamalı bir kaynakça denemesi-I: Divânü Lugâti't-Türk ve Kâşgarlı Mahmud üzerine yazılan makaleler. Türkiyat Mecmuası, 21(2), 167-231.
• Coşar, M. & Güneş, B. (2011b). Açıklamalı bir kaynakça denemesi-II: Divânü Lugâti't-Türk ve Kâşgarlı Mahmud üzerine hazırlanan bildiriler. Türkiyat Mecmuası, 21(2), 19-86.
• Çakan, V. (2008). Kȃşgarlı Mahmud’un soyu, kısaca hayatı, eserleri ve mezarı üzerine bir inceleme. Doğumunun 1000. Yılı Dolayısıyla Uluslararası Kȃşgarlı Mahmud Sempozyumu 17-19 Ekim, 27-34, (ed. M. Kalkışım) Rize: Rize Üniversitesi [R. T. Erdoğan Üniversitesi] Yay.
• Çitgez, M. (2008). Kâşgarlı Mahmud’un ilk Türk dünyası haritasına adbilimsel bir yaklaşım, VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-25 Ekim 2008, 1059-1071, Ankara: TDK Yay.
• Demirel, E. & Nalbant, M. V. (2014). Dȋvȃnü Lugȃti’t-Türk grameri II söz dizimi. İstanbul: BilgeOğuz Yay.
• Divitçioğlu, S. (2001). Ortaçağ Türk toplumları hakkında. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Duman, A. (2010). Biruni: ilmî kişiliği, tarih anlayışı ve yöntemi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, 10(2), 19-38.
• Durukoğlu, G. (2022). Dȋvânu Lugâti’t-Türk’e göre 11. yüzyıl Türk dili grameri. Ankara: TDK Yay.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvȃnu Lȗgat’it-Türk: giriş - metin - çeviri- notlar. Ankara: TDK Yay.
• Ercilasun, A. B. (2020). Dȋvânu Lugâti’t-Türk’teki şiirler ve atasözleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Genç, R. (1997). Kâşgarlı Mahmud’a göre XI. yüzyılda Türk dünyası. Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü yay.
• Gömeç, S. (2009). Divanü Lûgat-it-Türk’de geçen yer adları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 28(46), 1-34.
• Gündüz Önal, A. & Şenel, M. (2012). Yer adları (toponimi) açısından Divanü Lûgati’t-Türk. Karadeniz, 32, 64-74.
• Hartmann, A. (2020). Muktedî-Biemrillâh. İslȃm Ansiklopedisi, 31, 142-143, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Hirik, E. (2019). Kâşgarlı Mahmud’un haritası ve Türk-İslâm kültüründe haritacılık. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Aktüel (Fuat Sezgin’e Adanmış Özel Sayı), 16-18.
• Hunkan, Ö. S. (2007). Türk Hakanlığı: Karahanlılar (766-1212). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay.
• Kaçalin, M. S. (1994). Dîvânu Lugâti’t-Türk. İslȃm Ansiklopedisi, 9, 446-449, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Kaçalin, M. S. vd. (2023). Kaşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk: Türk dilinin ilk sözlüğü. İstanbul. Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Karabeyoğlu, A. R. (2015). Dȋvânu Lugâti’t-Türk’te savlar ve kültürel kavramlaştırma. İstanbul: Kesit Yay.
• Karahan, A. (2013). Dȋvânu Lugâti’t-Türk’e göre XI. yüzyıl Türk lehçe bilgisi. Ankara: TDK Yay.
• Kȃşgarlı Mahmud (1990). Dîvânu Lugâti’t-Türk tıpkıbasım / facsimile. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Korkmaz, Z. (1995). Kȃşgarlı Mahmud ve Dîvânu Lugâti’t-Türk. Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, 256-260, Ankara: TDK Yay.
• Mutiy, İ. & Osmanov, M. (2002). Kâşgarlı Mahmud’un yurdu, hayatı ve mezarı hakkında. çev. H. Kasapoğlu Çengel, Bilig, 23, 188-208.
• Nalbant, M. V. (2008). Dȋvȃnü Lugȃti’t-Türk grameri I isim. İstanbul: BilgeOğuz Yay.
• Ormanoğlu, Ç., Ormanoğlu, E., ve Işıktaş, G. (2024). Ortaöğretimde tarihî haritalara ilişkin coğrafi bilgi sistemleri tabanlı materyal kullanımı: ilk Türk dünyası haritası örneği. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(2), 66-86.
• Oğuz, Ö. & Sever, M. (2008). Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün nesne dünyası. Kȃşgarlı Mahmȗd Kitabı, 461-481, (ed. F. S. Barutcu Özönder), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Sarıcaoğlu, F. (2008). Kȃşgarlı Mahmud: ilk Türk haritacısı. Kȃşgarlı Mahmȗd Kitabı, 121-132, (ed. F. S. Barutcu Özönder), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Saygılı, A. (1974). Doğumunun 1000’inci yılında Beyrunȋ. Beyrunȋ’ye Armağan, 1-40, Ankara: TTK Yay.
• Silahdaroğlu, F. (1997). Divanü Lügati’t-Türk’ten derlemeler ve uyarlamalar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Şasi, A., & Yakar, M. (2018). Photogrammetric modelling of hasbey dar'ülhuffaz (masjid) using an unmanned aerial vehicle. International journal of engineering and geosciences, 3(1), 6-11.
• Şen, N. (2019). Dȋvânu Lugâti’t-Türk’te yer alan atasözlerindeki değerler. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 2019(1), 35-56.
• TDK, (2011). Türkçe sözlük. Ankara: TDK Yay.
• TDK, Dîvânu Lugâti’t-Türk. https://tdk.gov.tr/divanu-lugatit-turk/kasgarli-mahmud-ve-divanu-lugatit-turk/erişim: 14.02.2025.
• Tekeli, S. (1985). İlk Japonya haritasını çizen Türk: Kâşgarlı Mahmud, Erdem, I(3), 645-651.
• Tekin, T. (1989). XI. yüzyıl Türk şiiri: Dȋvânu Lugâti’t-Türk’teki manzum parçalar. Ankara: TDK Yay.
• Togan, Z. V. (1939). Eski Türk ve Moğolların haritaları ve haritacılığı meselelerine dair notlar. Kopuz, 5, 164-168.
• Tümer, G. (1992). Bîrûnî. İslȃm Ansiklopedisi, 6, 206-215, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Ülkütaşır, M. Ş. (1946). Büyük Türk dilcisi Kȃşgarlı Mahmut hayatı - şahsiyeti - Divanü Lȗgatı. İstanbul: TDK Yay.
• Yakar, M., Yıldız, F., Alyılmaz, C. & Yılmaz, H. M. (2009). Photogrammetric study for Sircali Medrese Door. in 9-th International Multidisciplinary Scientific GeoConference SGEM 2009, 879-884.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2008). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yay.
• Yılmaz, R. (2019). Kâşgarlı Mahmud’un haritasına göre Türk dünyası. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
• https://arkeofili.com/babil-dunya-haritasi-antik-dunyanin-bilinen-en-eski-haritasi/
• https://en.wikipedia.org/wiki/Babylonian_Map_of_the_World#/media/File:Meissner_Babylonien_und_Assyrien_clay_map_1925.jpg
• https://en.wikipedia.org/wiki/KaraKhanid_Khanate#/media/File:KaraKhanid_Khanate.png
• https://www.myoldmaps.com/earlymedievalmonographs/2143-al-biruni-world-map/2143-al-biruni