Bilecik'ten Bir Grup Zeus Büstü ve Zeus Bronton

Yıl 2014, Cilt: 11, 121 - 171, 15.05.2014

N. Eda Akyürek Şahin

https://doi.org/10.37095/gephyra.194072

Cited By: 7

Öz

Bursa, Bilecik, İstanbul, Eskişehir, Söğüt ve İznik müzelerinde
birbirlerine tip ve tarz açısından çok benzeyen taşra stilinde işlenmiş bir grup
Zeus büstü bulunmaktadır. Hiç birisi kazı buluntusu olmayan otuzdan fazla
sayıdaki bu büstlerin büyük çoğunluğu Bursa ve Bilecik müzelerindedir. Büstler
bu makalede çok yönlü incelenmiş ve arkeolojik, topoğrafik, ikonografik ve kült
kapsamında yorumlanmıştır.

Müzelerin envanter defterlerinde büstlerin buluntu yerleriyle ilgili
kısımlara bakıldığında, eserlerin ço­ğunlukla Bilecik iline ait köylerde ve
birkaçının da civar bölgelerde bulunmuş olduğu dikkati çekmek­tedir. Buluntu
yeri bilinmeyen büstlerin de Bilecik kökenli olduğu düşünülmelidir.

Büstlerin üzerinde yazıt yoktur ama Zeus'u betimledikleri kesindir.
Çünkü, eserlerin Zeus'un bilinen ikonografik özelliklerini göstermesinin yanı
sıra, büstlerin bulunduğu bölgede Zeus tapınımı yazıtların da belgelediği gibi
yaygındır. Bundan başka, stil olarak aynı tarzda olmasa da aynı bölge ile yakın
bölge­lerde bulunmuş bazı yazıtlı Zeus büstlerinin Zeus'a sunulmuş olması bu
yöndeki düşünceyi desteklemektedir. Yörede birçok farklı epitheton ile
tapınım gören Zeus en çok 'Bronton' yan ismi ile karşımıza çıkmaktadır.
Büstlerin bulunduğu aynı bölgede bu tanrıya adanmış sayısız adak taşı ele
geçmiştir.

Eskiçağ'da boyalı şekilleriyle daha canlı bir ifade taşımış olması
gereken ve oldukça tahrip olmuş şekilde günümüze ulaşan Zeus büstleri çeşitli
boylarda ve göğüs hizasında betimlenmiş olup bir tanesi (no. 10) hariç hepsi de
çıplak işlenmiştir. Başlarının arkasında taç taşıyan ve keskin bir simetri ve
uslûplaştırma eşliğinde betimlenmiş olan büstlerin önemli bir özelliği de alın
saçlarındaki anastole'dir. Bu bakımdan büstlerin işlenişinde
Sarapis ikonografisinin bir şekilde etkili olmuş olduğu düşünülebilir.

Eserler büyük bir olasılıkla adak hediyesi olarak işlev görmüşlerdir.
Düşüncemize göre, büstler zamanında büyük adak altarlarının üst kısımlarına
monte edilmiş biçimde duruyor olmalıydılar (bkz. s. 130: Temsili Fotoğraflar).
Bugüne kadar henüz elimize bir altar üzerinde duran ve o altar ile aynı taştan
iş­lenmemiş bir Zeus büstü geçmemiş olsa da, bazı bilgi ve deliller bu
büstlerin zamanında altarların üzerinde duruyor olduklarına işaret etmektedir.
Büstlerin alt kısımlarındaki dübel delikleri, her koşulda eserlerin bir yere
oturtulduklarını göstermektedir (krş. s. 130). Keza yine, Bilecik bölgesinde
ele geçmiş olan bazı altarların üst kısımlarında da benzer dübel delikleri
görülmektedir. Ayrıca, yine Bilecik kökenli bazı eserler ve yazıtlar bu
büstlerin zamanında altarlar üzerinde durdukları düşüncemize yol açmıştır (bkz.
yuk. s. 127-130). Yazıtsız büstler, olasılıkla, yazıtlı altarların üzerinde
duruyorlardı ve yazıtlardan büstlerde betimlenen tanrının kimliği açıklık
kazanıyor olmalıydı. Makalede ayrıntılarıyla incele­nen ve tartışılan veriler
sonucunda büstlerin özellikle Bilecik bölgesinin baş tanrısı olduğu anlaşılan
Zeus Bronton için kullanılmış ve belki de onu betimlemiş olabileceği sonucuna
varılmıştır. Yukarıda da vurgulandığı gibi, büstlerin Zeus Bronton adaklarının
çok yoğun ele geçtiği bir çevrede bulunmuş olmaları bu düşünceyi
desteklemektedir. Fakat bu büstlerin, başlıca Zeus Bronton betimi için
kullanılmış olmalarına rağmen, zaman zaman Zeus Agathios, Zeus Bennios v.b.
gibi tanrıların adakları için de kullanıldıklarını düşünmek mümkündür.

Zeus büstlerinin atölyelerde önceden fabrikasyon usûlü hazırlanarak üretilmiş
ve müşteriye sunulmuş oldukları anlaşılmaktadır. Yerel ustaların belli bir tipi
takip ederek üretim yaptıkları görülmektedir. Her bir büst diğerinden farklı
olsa da sanatçısına özgü olan uslûp farklılıkları yoktur. Bazı büstlerin tip
olarak birbirlerine çok benzemeleri onların farklı ustalar tarafından
yapıldıklarına işaret etmektedir. Zeus büstleri yörenin adak ve mezar
taşlarının da işlenmiş olduğu yerel atölyelerde üretilmiş olmalıdır.

Şimdi olduğu gibi Eskiçağ'da da kırsal özellik gösteren Bilecik ve
teritoryumu Kuzeybatı Phrygia ile Bithynia Bölgesi'nin güneyi arasında sınır
bölgesi konumudadır. Phrygia Bölgesi kendisine komşu olan bölgeleri birçok
açıdan olduğu gibi sanatsal üretim açısından da derinden etkilemiştir. Roma
İmparatorluk Dönemi'nde Phrygia'da bütün eserlerde görülen stil özellikleri
Bilecik büstlerinde de gözlemlen­mektedir. Phrygia'nın kırsal kesimlerinde Zeus
heykel biçiminde değil de, daha çok büst biçiminde be­timlenmekteydi. Bu
bölgelerde Zeus'un tam boy heykel olarak betimlenmesi ya tanınmıyor ya da
tercih edilmiyor olmalıydı. Taşra insanının Phrygia'daki Zeus tapınımında büst
tipini tercih ettiği anlaşılmaktadır ve Phrygia bu bakımdan da Bilecik
büstlerini etkilemişe benzemektedir. Yani Bilecik ve çevresinde Zeus'un büst olarak
betimlenmesi olgusunun Kuzeybatı Phrygia'dan buraya yayıldığını düşünmekteyiz.
Çünkü Bithynia'da gelenek olmayan Zeus büstü sunusu Kuzeybatı Phrygia'da çok
yaygındır. Büstlerin (Bilecik'ten önce de) Kuzeybatı Phrygia'nın önemli tanrısı
olan Zeus Bronton ile ilişki içinde olması bi­le bu düşüncenin başlıca
kanıtıdır.

Büstlerin hiçbirisi, hatta üzerinde durduklarını düşündüğümüz
altarların da hiçbirisi in situ bulunmamıştır. Üzerlerinde
büst taşıyan ve Zeus Bronton'a sunulmuş altar adakları tanrının tapınak ya da
kutsal alanlarında (belki de açık havada) duruyor olmalıydılar. Zeus Bronton'un
çok yoğun tapınım gördüğü Bilecik'in güneyi ile güneydoğusunda bu tanrı için
birkaç kutsal alan belirlenebilmektedir.

Bilecik büstlerini kesin tarihlemek bugün için olanaklı değildir.
Ancak, incelemelerimiz sonucunda Bi­lecik büstlerinin İ. S. 180 ile 220 yılları
arasında üretilmiş olan Kuzeybatı Phrygia'nın kabartma büstlerden biraz daha
sonraki bir zaman diliminde oluşmuş olduklarını söyleyebiliriz. Buna göre bu
büstleri İ. S. 2. yy.'ın sonu ile 3. yy.'ın ilk yarısı arasındaki zamana
tarihlemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Busts of Zeus, Zeus Bronton, Zeus Agathios, Sarapis, anastole, Reliefbüste, Bilecik

A Group of Busts of Zeus from Bilecik and Zeus Bronton

Öz

In the museums of Bursa, Bilecik, İstanbul, Eskişehir, Söğüt ve İznik,
there are a group of Zeus busts of local style, all having no inscriptions and
resembling to each other considerably in terms of typology and style. They have
been found mostly in the province of Bilecik and its territory according to the
information provided from the inventory records. Apart from no. 10, all the
busts of Zeus depicted in various sizes are treated nude. The anastole employed
in their hair over the forehead is a major characteristic of the busts, which
carry crown behind their head and are depicted in a sharp symmetry and
stylization. The iconography of Sarapis must have had an effect on the
treatment of the busts in some way. They functioned quite likely as the votive
offerings. In my opinion, the dowel holes seen at the bottom of the busts
indicate that they were once erected on the upper parts of the big dedicatory
altars (see p. 130). In the article, it is argued that the uninscribed busts
stood on the inscribed altars and the gods depicted on the busts must have been
identified from the inscriptions. The busts were possibly employed for Zeus
Bronton, the main deity of Bilecik and its surroundings. Plenty of Zeus Bronton
dedications are known in the same find-spots. Bilecik and its territory is the
border region between northwest Phrygia and Bithynia. Phrygia had a deep
influence on the neighboring regions in many respects. I think that the
phenomenon of depiction of Zeus as a bust in Bilecik was spread from the region
of northwest Phrygia to here, given that the dedication of Zeus busts was not
common in Bithynia. The altars dedicated to Zeus Bronton together with their
busts must have stood in the temples or sacred precincts (maybe in the open
air). It is possible to date the busts of Bilecik between the end of 2^nd century
and the first half of the 3^rd century.

Anahtar Kelimeler

Busts of Zeus, Zeus Bronton, Zeus Agathios, Sarapis, anastole, Relief busts, Bilecik

Kaynakça

• M. Adak – N. E. Akyürek Şahin – M. Y. Güneş, Neue Inschriften im Museum von Bolu (Bithynion/Klaudiupolis), Gephyra 5, 2008, 73-120.
• N. E. Akyürek, Zeus Bronton. Die bildliche Repräsentation des großen Bauerngottes Phrygiens (Yüksek Lisans Tezi), Münster 1996.
• N. E. Akyürek Şahin, Eine kleine Reliefbüste im Museum von Kütahya, Olba IV, 2001, 117-124.
• N. E. Akyürek Şahin, Büyük Çiftçi Tanrısı Zeus Bronton. Arkeolojik ve Epigrafik Belgelerle Phrygia'da Bir Zeus Kültü, Olba IV, 2001, 163-182.
• N. E. Akyürek Şahin, Phrygia'da Çiftçi Tanrısı: Dii Brontonti Eukhen (Doktora Tezi), Antalya 2002.
• N. E. Akyürek Şahin, Bithynia'dan Yeni Yazıtlar, Olba XI, 2005, 75-102.
• N. E. Akyürek Şahin, Phrygia'dan Yeni Zeus Bronton Adakları, Arkeoloji ve Sanat 122, 2006, 89-124.
• N. E. Akyürek Şahin, Yazıdere Zeus Kutsal Alanı. Phrygia'da Yerel Bir Tapınım Merkezi, İstanbul 2006.
• N. E. Akyürek Şahin, Unter der Statthalterschaft des Rufius Varenus in Bithynien ehren die Trikkeanoi ihren Wohltäter Achaïkos, Gephyra 9, 2012, 92-100.
• N. E. Akyürek Şahin, Bithynia'dan Yeni Zeus Bronton Adakları, Olba XX, 2012, 345-382.
• N. E. Akyürek Şahin, Bilecik Müzesi'nden İki Epigram, Arkeoloji ve Sanat 40, 2012, 153-160.
• N. Asgari – B. Madra – M. Soysal (eds.), The Anatolian Civilisations II. Greek/Roman/Byzantine, 22. Mai - 30. Oktober, İstanbul 1983.
• C. Brixhe – R. Hodot, L'Asie Mineure du Nord au Sud. Inscriptions Inédites. Études d'Archéologie Classique VI, Nancy 1988.
• W.H. Buckler – W.M. Calder – C.W.M. Cox, Asia Minor 1924. V. –Monuments from the Upper Tembris Valley, JRS 18, 1928, 21-40.
• G.F. Chiai, Zeus Bronton und der Totenkult im kaiserzeitlichen Phrygien, şurada: J. Rüpke – J. Scheid (eds.), Bestattungsrituale und Totenkult in der römischen Kaiserzeit, Stuttgart 2010, 35-156.
• A. Boeckh, Corpus Inscriptionum Graecorum. 4 vols. Berlin 1828-1877.
• G. Clerc – J. Leclant, LIMC VII, 1994, 666-692 lev. 504-518 s.v. Sarapis.
• A.B. Cook, Zeus. A Study in Ancient Religion II 1. Zeus god of the dark sky (Thunder and lightning), New York 1925.
• A.B. Cook, Zeus. A Study in Ancient Religion III 2. Zeus god of the dark sky (Earthquakes, clouds, wind, dew, rain, meteorites), Cambridge 1940.
• J.J. Coulton, Pedestals as 'altars' in Roman Asia Minor, Anat. Stud. 55, 2005, 127-157.
• M. Cremer, Neue phrygische Zeus-Votive, Epigr Anat 9, 1987, 120-126.
• M. Cremer, Hellenistisch-römische Grabstelen im nordwestlichen Kleinasien 2. Bithynien (Asia Minor Studien 4.2), Bonn 1992.
• M. Cremer – S. Şahin, Kaiserinschriften und phrygische Türsteine in Adapazarı/Bithynien, Epigr Anat 1, 1983, 141-152.
• B. de Montfaucon, Antiquity explained and represented in sculptures I, New York-London 1976 (London 1721-1722'den tıpkıbasım).
• F. Dönmez Öztürk, Nikaia'dan Yeni Adak Yazıtları, Cedrus I, 2013, 285-292.
• Th. Drew-Bear – Chr. Naour, Divinités de Phrygie, ANRW II 18.3, 1990, 1907-2044.
• Th. Drew-Bear – Ch. M. Thomas – M. Yıldızturan, Phrygian Votive Steles. The Museum of Anatolian Civilizations, Ankara 1999.
• S. Ferri, Nuovi Monumenti Plastici dello Zeus di Bitinia, Historia 6, 1932, 238-273.
• P. Frei, Epigraphisch-topographische Forschungen im Raum von Eskişehir, AST I, 1983, 53-62.
• P. Frei, Die epigraphische Erforschung des mittleren Porsuktales in Nordwestphrygien, şurada: G. Dobesch – G. Rehrenböck (ed.), Die epigraphische und altertumskundliche Erforschung Kleinasiens: Hundert Jahre kleinasiatische Kommission der österreichischen Akademie der Wissenschaften. Akten des Symposiums von 23. bis 25. Oktober 1990 (ETAM 14), Wien 1993, 189-209.
• P. Frei, Inschriften und Reliefs. Ein Beitrag zur lokalen Religionsgeschichte Anatoliens, S. Buzzi et al. (eds.), Zona Archeologica. Festschrift für Hans Peter Isler zum 60. Geburtstag, Bonn 2001, 135-158.
• E. Gerhard, AZ, Beilage Nr. 7, September 1848, 107.
• A. Giuliano, Le città dell'Apocalisse, Roma 1978.
• C.H.E. Haspels, The Highlands of Phrygia. Sites and Monuments, Princeton-New Jersey 1971.
• G. Hirschfeld – F.H. Marshall, The Collection of Ancient Greek Inscriptions in the British Museum IV, London 1916.
• W. Hornbostel, Sarapis. Studien zur Überlieferungsgeschichte, den Erscheinungsformen und Wandlungen der Gestalt eines Gottes (EPRO 32), Leiden 1973.
• H. v. Hülsen, Zeus. Vater der Götter und Menschen, Mainz 1967.
• S. Şahin, Katalog der antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia) I (IK 9), Bonn 1979.
• S. Şahin, Katalog der antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia) II. 1 (IK 10,1), Bonn 1981.
• S. Şahin, Katalog der antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia) II. 2 (IK 10,2), Bonn 1982.
• Th. Corsten, Die Inschriften von Prusa ad Olympum II (IK 40), Bonn 1993.
• N. Karakaya, Hellenistik ve Roma Döneminde Pisidia Tanrıları, İstanbul 2007.
• A. Körte, Kleinasiatische Studien VI. Inschriften aus Phrygien, AM 25, 1900, 398-444.
• T. Lochman, Studien zu kaiserzeitlichen Grab- und Votivreliefs aus Phrygien, Basel 2003.
• C.W.M. Cox – A. Cameron, Monuments from Dorylaeum and Nacolea (MAMA V), Manchester 1937.
• B.M. Levick – S. Mitchell et al. (eds.), Monuments from Appia and the Upper Tembris Valley, Cotiaeum, Cadi, Synaus, Ancyra Sidera and Tiberiopolis (MAMA X), London 1993.
• R. Merkelbach – J. Stauber, Steinepigramme aus dem griechischen Osten II. Die Nordküste Kleinasiens (Marmarameer und Pontos), München-Leipzig 2001.
• L. Moretti, Inscriptiones Graecae Urbis Romae I, Roma 1968.
• R. Paris – B. Pettinau, Devozione privata e culto pubblico: il santuario di Zeus Bronton sull'Appia Nuova, Roma 2006.
• B. Pettinau, Il santuario di Zeus Bronton sull'Appia Nuova, şurada: B.P. Venetucci (ed.), Il Fascino dell'Oriente. Nelle Collezioni e Nei Musei d'Italia, Roma 2010.
• W.M. Ramsay, Preliminary Report to the Wilson Trustees on Exploration in Phrygia and Lycaonia, şurada: W.M. Ramsay (ed.), Studies in the History and Art of the Eastern Provinces of the Roman Empire, Aberdeen 1906, 231-278.
• M. Ricl, Inscriptions Votives Inédites au Musée d'Eskişehir, Ziva Ant 44, 1994, 157-174.
• M. Ricl, Continuity and Change in Anatolian Cults: The Case of Lydian Confession-Inscriptions, Belgrade Historical Review V, 2014, 7-21.
• L. Robert, Hellenica 9, Paris 1950.
• J. ve L. Robert, Bulletin épigraphique, 1973 (şurada: REG).
• G. Rodenwaldt, Zeus Bronton, JdI 34, 1919, 77-86.
• A.H. Smith, The Later Greek and Graeco-Roman Statues and Busts in the British Museum III, London 1904.
• S. Şahin, Zeus Bennios, şurada: S. Şahin – E. Schwertheim – J. Wagner (eds.), Studien zur Religion und Kultur Kleinasiens II. Festschrift für Friedrich Karl Dörner zum 65. Geburtstag am 28. Februar 1976 (EPRO 66), Leiden 1978, 771-790.
• S. Şahin, TAM IV 1 Nr. 57 und 160 stammen nicht aus Bey-Köy bei Nikomedeia sondern aus Umurbey bei Nikaia, Epigr Anat 3, 1984, 105-107.
• S. Şahin, Studien über die Probleme der historischen Geographie des nordwestlichen Kleinasiens I: Strabon XII 3, 7 p. 543. Der Fluß Gallos, die Stadt Modr<en>e in Phrygia Epiktetos und die Schiffbarkeit des Sangarios, Epigr Anat 7, 1986, 125-152.
• S. Şahin, Phrygia Epiktetos, AST IV, 1986, 265-268.
• K. Belke – N. Mersich, Phrygien und Pisidien (TIB 7), Wien 1990.
• V. Tran tam Tinh, Sérapis Debout. Corpus des Monuments de Sérapis Debout et Étude Iconographique (EPRO 94), Leiden 1983.
• R. Vollkommer, LIMC VIII 1. 2, 1997, 374-384 lev. 316-319 s. v. Zeus (in peripheria orientali).
• M. Waelkens, Die kleinasiatischen Türsteine. Typologische und epigraphische Untersuchungen der kleinasiatischen Grabreliefs mit Scheintür, Mainz 1986.
• O. Wulff, Amtliche Berichte aus den Königlichen Kunstsammlungen 39, 1917/1918, 237-256.