Bu makale, hem antik
kaynaklarda hem de sikkeler üzerindeki betimlemelerde sıkça karşılaştığımız bir
mitologem (mitoloji içindeki temel bir motif) ile ilgilidir. Ne yazık ki bu
mitologemin sikkeler üzerindeki betimlemeleri genellikle üstünkörü geçilmiş,
tanımlanamamış ya da hatalı yorumlanmıştır. Bu yüzden bu yazı nümizmatlar için
olduğu kadar tarihçilerin de dikkatlerini bu sikkelere vermelerine yardımcı
olabilir. Söz konusu mitologem kentlerin kuruluşu ile ilgilidir: Zeus
tarafından gönderilen bir kartal gökyüzünden aşağı süzülür, bir altar üzerinde
yakılan bazı kurban etlerini ve kemiklerini kapar ve bunları Zeus'un o kurban
sunusunu yapan kişi tarafından kent kurulmasını istediği bir yere götürür.
Kurban eti çalan kartal betimlemesi oldukça eskidir ve eldeki veriler,
bilgisini kökeni kısmen Yakındoğu geleneklerine uzanan Aisopos (Ezop) masallarından
edinen Yunan şairi Arkhilokhos'a kadar geri gitmektedir. Bununla birlikte, kent
kuruluşu ile bağlantılı olan bu mitologem özellikle Hellenistik Dönem'de
kullanılmıştır. Bir şekilde İskenderiye'nin Büyük İskender tarafından Mısır
yakınlarında kurulması model oluşturabilir, çünkü sonrasında benzer hikayeler
oluşturulup yayılmıştır. Büyük İskender'in yaşadığı dönemde bile zaten yaygın
olan İskenderiye'nin yerel (Patria) öyküleri, İskender'in kurban eti çalan bir
kartal tarafından, bilinmeyen bir dönemden beri Serapis'in tapınım gördüğü bir
yere yönlendirildiğini söylemektedir. Kendi kültünün kuruluşu ile
İskenderiye'nin kuruluşu tamamlanmıştır: İskenderiye koruyucu tanrıçasına sahip
olmuştu. Kent kuruluşuna ilişkin bir başka hikaye, muhtemelen tarihsel
olmamakla birlikte, Aleksandreia Troas'ta ortaya çıkmıştır. İlginç bir şekilde
Zeus tarafından değil de, yerel tanrı Apollon Smintheus tarafından gönderilen
bir kartal, İskender'i bu Aleksandreia'yı kurduğu yere getirmiştir. Bir
kurbanın uyluk kemikleri üzerine tüneyen bir kartal, Phrygia kentleri Blaundos
ve Amorion'un sikkeleri üzerinde betimlenmiştir. Bu, yerel inanışın bu
kentlerin kuruluşunu Zeus'in kartalının görünmesiyle ilişkilendirdiğini
kesinleştirmektedir. Her iki durumda da Büyük İskender bu kentlerin kurucusu
olabilir, fakat bu tam olarak açık değildir. Büyük İskender örneği kısa bir
süre sonra Seleukos krallıkları tarafından kentlerin kuruluşu hakkında
oluşturulan efsanevi hikayeler için kullanıldı. Syria'daki Antiokheia, limanı
Seleukeia Pieria ve yakınındaki Laodikeia'nın, Zeus'un kartallarının doğru
yerlere yönlendirdiği I. Seleukos tarafından kuruluşunun sikkeler üzerine
yansıtılan edebi anlatıları mevcuttur. Laodikeia örneğinde bu mitologem,
başarılı bir av sonrasındaki kent kuruluşu mitologemi ile birleştirilmiştir:
Kartal büyük bir yaban domuzunu öldürdükten sonra Seleukos'u bu liman
yerleşimini kurmaya yönlendirmiştir. Ayrıca Karia'daki Antiokheia'nın
vatandaşları da kartal mitologemini I. Antiokhos tarafından yapılandırılan kentlerinin
Zeus'un iradesi ile kurulduğunu iddia etmişlerdir. Bithynia'nın Hellenistik
kralları da, bu tip hikayeleri yaygın bir şekilde kullanmışlardır. Kral I.
Nikomedes yeni ikametgahı Nikomedeia'yı Zeus tarafından gönderilen kartalın ve
Demeter'in kutsal hayvanı olan yılanın önderliğinde kurmuştur. Ekin tanrıçası
yeni kentin kurulduğu bölgenin sahibesiydi. Olympos Dağı dibindeki Prusa,
başarılı bir av sonrasında ve kartal alameti üzerine Kral I. Prusias tarafından
kurulmuştur. Belki de Hellenistik Dönem'de dahi krallar değil ama kahramanlar
tarafından kurulmuş olan bazı kentler de kartal mitologemini kullanmışlardı.
Bunlardan birisi, bir kartalın işaretiyle Asur Kralı Ninos tarafından kuruluşu
hakkındaki Patria anlatılarının sadece kabartmalarda hala görülebildiği, fakat
bu yazıda tartışılan tüm paralel anlatıların yardımıyla bu öykülerin tam olarak
anlaşılabildiği Karia kenti Aphrodisias'tır. Küçük bir Lykia kenti olan
Arykanda'nın sikkeleri, iki eponym kahraman olan Arys ve Kandys'ün bir yaban
domuzunu çuvala koyma başarısının anlatıldığı bir kuruluş hikayesini
yansıtmaktadır. Bu iki kahraman domuzun kafasını kurban olarak sunduklarında,
kartal bunu çalar ve bu iki kahramanın kendi isimlerini vererek Arykanda'yı
kurdukları yere götürür. Kartal hikayesinin kullanımının Byzantion'da da çok
eski bir geleneği vardır. Patria anlatıları bize Byzantion'un, yeni kenti
kurması gerektiği kayalık bir yere bir kartal önderliğinde giden Trakyalı
kahraman Byzas tarafından kurulduğunu anlatan bir efsaneden bahsetmektedir. Daha
öncesinde kartal Byzas'ın sunduğu kurbanın kalbini çalmıştır. Ön yüzünde
Byzas'ın portresinin betimlendiği bir kent sikkesinin arka yüzünde yakında
Byzantion olacak olan kayalıkların üzerinde oturan bu kartalı göstermektedir.
Sikke tahrip edilmiş ve küçük düşürülmüş olan kente yardımlarından dolayı “Yeni
Byzas” olan Caracalla'nın imparatorluğu sürecinde basılmıştır. Daha sonra
kartal mitologemi Constantinus'un Konstantinopolis'i kuruşunda kullanılmıştır.
Son olarak da, küçük bir Peloponnesos kenti olan Kleonai'dan bir örnek kartal
mitologeminin Yunan anakarasında da yayıldığını göstermektedir. Ayrıca makalede
bu hikayelerin ne için kullanıldığı ve Yunan kurucuların rasyonel ve efsanevi
düşünceyi birbirleriyle nasıl birleştirdiği ya da kaynaştırdığı konuları da
tartışılmaktadır.
Yunan Mitolojisi Patria anlatıları/yerel geleneksel bilgi kuruluş efsaneleri kartal alâmetleri kuzgun alâmetleri Zeus Apollon
This paper deals
with a mythological motif that we fairly frequently come across both in ancient
literature and on coin images. Unfortunately, in the case of the coins the
representation of this motif is mostly overlooked, not recognised or
misinterpreted, so that it may be helpful for historians as well as for
numismatists to take another look at such coins. The motif in question is
linked with the foundation of cities: an eagle sent by Zeus swoops down from
heaven, robs some sacrificial meat or bones burning on an altar and carries its
prey away to a place, where Zeus wants a city to be founded by the very man who
is offering the sacrifice. The motif of an eagle purloining sacrificial meat is
very old; evidence for it takes us back to the times of the Greek poet
Archilochos who may have got knowledge about it from Aesop's fables, which have
their roots partly in Near Eastern traditions. The use of the motif in
connection with the establishment of a city, however, was particularly used in
the Hellenistic epoch. In some way or other the founding of Alexandria near
Egypt by Alexander the Great may have been the model, after which elsewhere
similar stories were formed and came into circulation. Local legendry
traditions of Alexandria, which may have come up already in Alexander's
lifetime, tell us the story that Alexander was led by an eagle stealing
sacrificial meat to a place, where, since time immemorial, Serapis had been
venerated. With the establishment of this cult the founding of Alexandria was
complete: the city had got its tutelary god. A similar story about the
foundation of the city, probably unhistorical, emerged in Alexandria Troas. An
eagle, strangely enough sent not by Zeus but by the local god Apollo Smintheus,
guided Alexander to the place where he established this Alexandria. An eagle
perching on thigh bones of a sacrificial animal is depicted on coins of the
Phrygian cities of Blaundos and Amorion. This shows for sure that local lore
associates the founding of these cities with the appearance of Zeus' eagle. In
both cases Alexander the Great may be the founder of these cities, but this
cannot be proved definitively. The example of Alexander the Great was soon
after used for mythical stories about the establishment of cities by Seleucid
kings. There are literal traditions reflected by coins that Antiocheia in
Syria, its harbour Seleukeia Pieria and the nearby Laodikeia were founded by
king Seleukos I, who was guided by Zeus' eagle to the right places. In the case
of Laodikeia this mythological motif was combined with that of a city
foundation after a successful hunt: after having slain a huge boar, Seleukos
was led by an eagle and founded this harbour town. Also, the citizens of
Antiocheia in Caria used the eagle motif to claim that their city, established
by king Antiochos I, was founded at the behest of Zeus. The Hellenistic kings
of Bithynia, too, made intensive use of such tales. King Nikomedes I founded
his new residence town of Nikomedeia with the guidance of an eagle sent by a
Zeus and of a snake, the sacred animal of Demeter. The corn goddess was the
mistress of the area, where the new city was founded. Prusa near Mount Olympos
was established by King Prusias I, after a successful hunt and an eagle
portent. Perhaps already in Hellenistic times some cities, not founded by kings
but by heroes, also made use of this eagle motif. One of them is Aphrodisias in
Caria, whose local tradition about its establishment by the Assyrian king Ninos
after an eagle portent, occurs only on scupltural reliefs, but can be clearly
understood with the help of the parallel traditions discussed here. The city
coinage of the small Lycian city of Arykanda reflects a foundation story,
according to which the two eponymous heroes Arys and Kandys succeeded in taking
a boar. When the two heroes were offering its head as a sacrifice, an eagle
stole it and took it to the place where these two warriors founded Arykanda and
named it after themselves. The use of the eagle story also has a very long tradition
in Byzantion. The local legends record a myth about the foundation of Byzantion
by the Thracian hero Byzas, who was led by an eagle to a rocky place, where he
should found a new city. Previously the eagle had robbed the heart of Byzas's
sacrificial animal. A city coin, that shows the head of Byzas on its obverse,
depicts this eagle sitting on the rocks of soon-to-be Byzantion on its reverse.
This coin was minted in the time of Caracalla, who became a "New Byzas" by
his support for the mutilated and humilated city. Later on the eagle motif was
used for Constantine's foundation of Constantinople. Finally, an example from
the small Peloponnesian town of Kleonai reminds us that the eagle myth was also
circulating in the Greek motherland. In conclusion, this paper discusses the
question what these mythic tales were used for and how Greek city-founders
combined or blended rational and mythic thought with each other.
Greek Myth local legends/local lore foundation myths eagle portents raven portents Zeus Apollo
Birincil Dil | Almanca |
---|---|
Bölüm | Araştırma Makaleleri |
Yazarlar | |
Yayımlanma Tarihi | 15 Mayıs 2015 |
Gönderilme Tarihi | 18 Kasım 2014 |
Yayımlandığı Sayı | Yıl 2015 Cilt: 12 |