Background of Discussions on the Relationship between Power and Verb in the Context of Kalām Atomism

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 21, 144 - 174, 15.01.2022

Mücteba Altındas

Öz

The idea of atomism, which is included in the discipline of kalām, is important in creating a conception of the universe in accordance with the theological assumptions of the theologians. The substance-accident theory, which shapes the cosmological understanding of kalām, is also closely related to human actions. Because it is seen that both Mu‘tazila and Ahl al-Sunna theologians discussed on af'āl al-'ibād in the context of substance-accident thought. In this respect, the theory in question has an important function in forming a cosmological conception, as well as in understanding the approaches to human actions. The approaches of Mu‘tazila and Ahl al-Sunna, who accept the continuity of the substances, has led to different results. In terms of the Mu‘tazila, the freedom and responsibility of man in his actions had been made dependent on the fact that the power (qudrat), which is an accident has the continuity characteristic, is before the action and continuous. According to Ahl al-Sunna, the qudrat created only for the formation of the act is not potentially available in humans due to its accidental nature. For this reason, in this study, how the substance-accident understanding of classical kalām is reflected in the discussions about the qudrat-act relationship, which is an important issue, is discussed in terms of the considerations of Mu‘tazila and Ahl al-Sunna.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mutazila, Ahl al-Sunnah, Atom, Substance-Accident, Act, Power

Kelam Atomculuğu Bağlamında Kudret-Fiil İlişkisine Dair Tartışmaların Arka Planı

Öz

Kelâm disiplini içinde yer alan atomculuk düşüncesi, kelâmcıların kendi teolojik kabullerine uygun bir âlem tasavvuru oluşturmada önem taşımaktadır. Kelâmın kozmoloji anlayışını şekillendiren cevher-araz teorisi, insan fiilleri konusuyla da yakından ilişkilidir. Zira hem Mu‘tezile hem de Ehl-i sünnet kelâmcılarının ef‘âlü’l-ibâd konusundaki tartışmaları cevher-araz düşüncesi bağlamında ele aldıkları görülmektedir. Bu açıdan söz konusu teori, kozmoloji tasavvuru oluşturmada önemli bir işleve sahip olduğu gibi insan fiilleri konusundaki yaklaşımların anlaşılması açısından da önemlidir. Cevherlerin sürekliliğini kabul eden Mu‘tezile ve Ehl-i sünnet’in arazların bekâsına dair yaklaşımları, farklı sonuçlara neden olmuştur. Mu‘tezile açısından insanın fiillerinde özgür ve sorumlu olması, bekâ sıfatına sahip bir araz olan kudretin fiilden önce ve sürekli olmasına bağlı kılınmıştır. Ehl-i sünnet’e göre ise fiilin oluşumu için sadece o fiile özgü yaratılan kuvvet, araz niteliği nedeniyle insanda potansiyel olarak mevcut değildir. Bu nedenle çalışmada, klasik kelâmın cevher-araz anlayışının, önemli bir konu olan kudret-fiil ilişkisine dair tartışmalara nasıl yansıdığı Mu‘tezile ve Sünnî düşünce açısından ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mutezile, Ehli Sünnet, Atom, Cevher-Araz, Fiil, Kudret

Kaynakça

• Altındaş, Mücteba. Müslüman Kelâmında İrade Problemi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Arpaguş, Hatice K. “Bağdat Mu'tezile Ekolü: Kâ’bî Örneği”. Uluslararası İslam Medeniyetinde Bağdat Sempozyumu. İstanbul: 2008, 157-185.
• Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi-1. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. E. Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir. Ehl-i Sünnet Akâidi-Kitâbu Usûli’d-Dîn, çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir. Usûlü’d-dîn. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. Mısır: Dârü’l-Maârif, 1910.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebûbekir Muhammed. el-İnsâf. thk. M. Zahid el-Kevserî. Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 2000.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebûbekir Muhammed. Kitâbü’t-Temhîd. thk. M. Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: Dâru'l-Fikri'l-Arabî, 1947.
• Bedevî, Abdurrahman. Mezâhibu’l-İslamiyyîn. Beyrut: y.y., 1983.
• Bulğen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Can, Seyithan-Arslan, Hulusi. “İnsan Özgürlüğü Bağlamında Kudretin Devamlılığı Sorunu”. İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 7/2 (2018), 1-16.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf (Metin-Tercüme). çev. Ömer Türker. İstanbul: TYEK Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtı‘i’l-edilleti fî usûli’l-i‘tikâd. thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ-Ali Abdülmünim. Kahire: Mektebetü'l-Hancî, 1950.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî. İnanç Esasları Kılavuzu-Kitâbü’l-İrşâd. çev. A. Bülent Baloğlu, S. Yılmaz, M. İlhan, F. Sancar. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sâmî en-Neşşâr. İskenderiye: Menşeü’l-Meârif, 1969.
• Demir, Osman. “Fahreddin er-Râzî’de Cevher-i Ferd ve Heyûlâ - Sûret Teorileri”, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker - Osman Demir. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013, 527-552.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik-İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Ebû Zeyd, Münâ Ahmed. et-Tasavvurü’z-zerrî fi’l-fikri’l-felsefiyyi’l-İslâmî. Beyrut: Müessesetü’l-Câmiiyye, 1994.
• Ess, Josef van. “Mu‘tezile Atomculuğu”. çev. Mehmet Bulğen. Kelâm Araştırmaları 10/1 (2012), 255-274.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâil. Kitâbü’l-Luma’ fi’r-redd alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bid‘a. Mısır: Matbaatu Mısr, 1954.
• Eş’arî, Ebü’l Hasen Alî b. İsmâil. Makâlâtü’l-İslamiyyîn ve İhtilâfû’l-Musallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Kahire: Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1369/ 1950.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen. İlk Dönem İslam Mezhepleri (Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn). çev. Mehmet Dalkılıç-Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. Ankara: Nur Matbaası, 1962.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1996.
• Günaltay, M. Şemsettin-Bayın, İrfan. Kelâm Atomculuğu ve Kaynağı Sorunu, Ankara: Fecr Yayınları, 2008.
• Işık, Harun. “Mâtürîdî Düşüncesinde İlahi Yaratma Karşısında İnsan Özgürlüğünün İmkânı”. İmam Mâtürîdî ve İmam Mâtürîdiyye Geleneği-Tarih, Yöntem, Doktrin. ed. Hülya Alper. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018, 237-253.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasen. Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasen el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrik, 1986.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Said. el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâ’ ve’n-Nihal-Dinler ve Mezhepler Tarihi (Metin-Tercüme). çev. H. İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: TYEK Başkanlığı Yayınları, 2017.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasen b. Ahmed. et-Tezkira fi ahkâmi’l-cevâhir ve’l-a‘râz. thk. S. N. Lütf-F. B. Avn. Kahire: Dârü’s-Sekâfe, 1975.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhî. Kitâbü’l-Makâlât ve meahû uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu-Râcih Kürdî-Abdülhamid Kürdî. İstanbul: Kuramer / Amman: Dâru’l-Feth, 2018.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: el-Mahlûk. thk. Tevfîk et-Tavîl – Sâid Zâyid. Kahire: Dârü’l-Mısriyye li’t-te’lif ve’t-terceme, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-hamse (Metin-Tercüme). çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: TYEK Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Kitâbü’t-Tevlîd min kitâbi’l-Muğnî-Nedensellik Kitabı (Metin-Tercüme). çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu’tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kaplan, Ahmet. Mu’tezile ve Eş’arîler Arasındaki Nedensellik Tartışmaları. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Karadaş, Cağfer. “Atomcu Düşünceler ve Kelâm Atomculuğu”. Kelâm Araştırmaları Dergisi2:1 (2004), 57-72.
• Karadaş, Cağfer. “İslam Düşüncesinde Değişim ve Süreklilik (teceddüd-i emsâl, halk-ı cedîd, istimrâr, hudûs-i dâim)”. Usûl: İslam Araştırmaları 8 (2007), 7-22.
• Karadaş, Cağfer. “Kelâm Atomculuğunun Kaynağı Sorunu”. Marife 2/2 (2002), 81-100.
• Karlığa, H. Bekir. “Cisim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/28-31. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kılavuz, Ahmet Saim. Ana Hatlarıyla İslam Akâidi ve Kelâma Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1987.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîlerin Kelam Sistemi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Koloğlu, Orhan Şener. “İbn Hazm’ın Atomculuğu Reddi”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2007), 169-194.
• Kutluer, İlhan. “Cevher”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/450-455. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd/Beyrut: Dâr Sâder, 1422/2001.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: TDV İsam Yayınları, 2009.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Mekhûl. Tebsıratü'l edille fî usûli'd-dîn. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Mekhûl. et-Temhîd fî usûli’d-dîn. nşr. Abdülhay Kâbîl. Kahire: Dârü’s-Sekâfe, 1407/1987.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Kitâbü’t-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd-Tevhidin Esasları. çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usûlü’d-dîn. nşr. H. P. Linss. Kahire: y.y., 1963.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Ehl-i Sünnet Akâidi. çev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1988.
• Râzi, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin Fahreddin. Tefsir-i kebîr (Mefâtihu’l-gayb). çev. Komisyon. 23 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, ts.
• Sâbûnî, Nureddin. el-Bidâye fî usûli’d-dîn/Mâtürîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu, Ankara: DİB Yayınları, 1995.
• Sinanoğlu, Abdülhamit. Mu‘tezile Düşüncesinde İnsan Hürriyeti. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. nşr. Ahmed Fehmi Muhammed, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3 Cilt. Beyrut: y.y., 1413/1992.
• Şehristânî, Milel ve Nihal-Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi, çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhü’l-Akaid Tercümesi (Metin-Tercüme), çev. Komisyon. İstanbul: Muallim Neşriyat, 2018.
• Tritton, Arthur Stanley. İslam Kelâmı, çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Turhan, Kasım. Bir Ahlak Problemi Olarak Kelâm ve Felsefe Açısından İnsan Fiilleri. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 1996.
• Ünverdi, Veysi. “Eş‘arî’nin Kesb Teorisinin Eleştirisi: Kâdî Abdulcebbâr Örneği”. Uluslararası İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik Sempozyumu Bildirileri. ed. Cemalettin Erdemci-Fadıl Ayğan. Beyan Yayınları: İstanbul, 2015, 2/121-128.
• Ünverdi, Veysi. “Mâtürîdî’de İnsanın Sorumluluğu”. Usûl: İslam Araştırmaları 20 (2013), 47-80.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Araz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/337-342. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İslam Kelâmında Araz Nazariyesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 5-6 (1993), 71-83.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İstitâat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/399-400. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. “İslam Kelâmında Önemli Bir Mesele: İstitâat”. İslami Araştırmalar Dergisi 1 (l986), 50-53.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı. Ankara: Akid Yayınları, 1988.
• Yıldız, Metin. Kelam Kozmolojisi/Mu’tezile’nin Âlem Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.