Din Sosyolojisi Araştırmalarında Dijital Yöntem ve Teknikler: Bir Çerçeve Denemesi

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 22, 446 - 485, 17.07.2022

Mustafa Derviş Dereli

Öz

Yöntem, bilimsel araştırmanın en temel unsurlarından biridir. Sosyal bilim çatısı altında yer alan din bilimlerinin bir parçası olan din sosyolojisi disiplininde de yöntem, bir araştırmanın akademik yetkinliğini gösteren önemli belirteçlerdendir. Dijital kültürün yaygınlaşmasının ve dijital teknolojilerin gündelik hayat pratiklerimize eklemlenmesinin bir sonucu olarak sosyal bilim çalışmaları, dijital ortamları artık yeni sahalar olarak konumlandırmaktadır. Böylece akademik araştırmalarda kullanılan metot ve teknikler de dijital ağlarla yeni görünümlere kavuşmaktadır. Din sosyolojisi araştırmalarında yararlanılabilecek dijital yöntem ve teknikleri belirlemeyi konu edinen bu çalışma, betimleyici bir yaklaşımla, dijital yöntem ve tekniklere dair bir çerçeve çizmeyi amaçlamaktadır. Bu bağlamda öncelikle “dijital yöntem”in kavramsal ve kuramsal tartışması yapılacak, sonrasında fiziki/çevrimdışı sahada kullanılan metotların çevrimiçi ortamlarda nasıl uygulanabileceği üzerinde durulacaktır. Ayrıca dijital araştırma yöntem ve tekniklerinin araştırmacıya getirdiği kolaylıklar ve çalışmanın niteliğine yaptığı katkıların yanı sıra handikaplı yanlarına ve etik açmazlarına temas edilecektir. Türkçe literatürde dijital araştırma metot ve tekniklerine kendisini hasreden bir çalışmanın bulunmaması, bu makalenin özgün yanını oluşturmaktadır. Bu boşluğu doldurmayı hedefleyen makalenin, genel olarak sosyal bilim özel olarak da din sosyolojisi araştırmacıları için bir kılavuzluk görevi üstlenmesi beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Dijital Yöntemler, Dijital Sosyoloji, Dijital Din

A Framework for Digital Methods and Techniques in the Study of the Sociology of Religion

Öz

Method is one of the most fundamental elements of a scientific research. In the discipline of sociology of religion, which is a part of the religious sciences under the umbrella of social science, method is one of the important indicators that show the academic competence of a research. As a result of the spread of digital culture and the integration of digital technologies into our daily life practices, social science studies now position digital environments as new fields. Thus, the methods and techniques used in academic research also gain new appearances with digital networks. This study, which focuses on identifying digital methods and techniques that can be used in sociology of religion research, aims to draw a framework for digital methods and techniques with a descriptive approach. In this context, first of all, the “digital method” will be discussed from a conceptual and theoretical point of view, then it will be emphasized how the methods used in the physical/offline field can be applied in online environments. In addition, the convenience of digital research methods and techniques for the researcher and their contribution to the quality of the study, as well as their handicaps and ethical dilemmas will be touched upon. The lack of a study directly related to digital research methods and techniques in the Turkish literature is the original aspect of this article. Therefore, it is expected that the article will serve as a guide for researchers in social science in general and sociology of religion in particular.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Digital Methodologies, Digital Sociology, Digital Religion

Kaynakça

• Abdel-Fadil, Mona. “Counselling Muslim Selves on Islamic Websites: Walking a Tightrope Between Secular and Religious Counselling Ideal”. Journal of Religion, Media and Digital Culture 4/1 (2015), 1-37.
• Ackland, Roland. Web Social Science: Concepts, Data and Tools for Social Scientists in the Digital Age. London: SAGE Publications Ltd, 2013.
• Akyüz, Niyazi. “Türk Din Sosyolojisinde Nitel ve Nicel Yaklaşımların Dengeli Kullanımı Sorunu”. Türk Din Sosyolojisinin Temel Sorunları Sempozyumu. 109-115. Çorum: Gazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2005.
• Alperen, Abdullah. “Türk Din Sosyolojisinde Yaşanan Yapısal Güçlükler”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 8/2 (2008), 81-98. https://dergipark.org.tr/tr/pub/cuilah/issue/4175/55008
• Amy DeRogatis, Isaac Weiner. “Turning students into scholars: using digital methods to teach the critical study of religion”. Religion 48/2 (2018), 255-261.
• Barthes, Roland. Çağdaş Söylenler. çev. Tahsin Yücel. İstanbul: Metis Yayınları, 1990.
• Berelson, Bernard. Content analysis in communication research. New York: Hafner, 1952.
• Binark, Mutlu (ed.). Yeni Medya Çalışmalarında Araştırma Yöntem ve Teknikleri. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Boellstorff, Tom vd. Ethnography and virtual worlds: A handbook of method. Princeton: Princeton University Press, 2012.
• Boyd, Danah. “Social Network Sites as Networked Publics: Affordances, Dynamics, and Implications”. A Networked Self: Identity, Community, and Culture on Social Network Sites. ed. Z. Papacharissi. 39-58. New York: Routledge, 2011.
• Bozkurt, Veysel vd. “Perceptions of Doctoral Students: Satisfaction, Difficulties, Gained Skills and Performance in Publishing in Academic Journals”. Yükseköğretim Dergisi 11/2 Pt 1 (2021), 263-275. https://doi.org/10.2399/yod.20.516442
• Buchanan, Elizabeth A. “Internet research ethics: Past, present, and future”. The Handbook of Internet Studies. ed. M. Consolvo - C. Ess. 83-108. United Kingdom: Wiley-Blackwell, 2011.
• Bunt, Gary R. Islam in the Digital Age: E-Jihad, Online Fatwas and Cyber Islamic Environments. London: Pluto Press, 2003.
• Bunt, Gary R. Virtually Islamic: Computer-Mediated Gommunicatian and Cyber Islamic Environments. Lampeter: University or Wales Press, 2000.
• Burke, Peter. Bilginin Toplumsal Tarihi II: Encyclopedie’den Wikipedia’ya. çev. Mete Tunçay. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012.
• Büker-Alyanak, Zeynep. “Etnografi ve Çevrimiçi Etnografi”. Yeni Medya Çalışmalarında Araştırma Yöntem ve Teknikleri. ed. Mutlu Binark. 117-163. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Campbell, Heidi A. Exploring religious communities online. New York: Peter Lang, 2005.
• Campbell, Heidi A. - Altenhofen, Brian. “Methodological Challenges, Innovations and Growing Pains in Digital Religion Research”. Digital Methodologies in the Sociology of Religion. ed. S. Shakkour, S. Cheruvallil-Contractor. 1-12. London: Bloomsbury, 2016.
• Cantoni, Lorenzo - Zyga, Slawomir. “The Use of Internet Communication by Catholic Congregations: A Quantitative Study”. Journal of Media and Religion, 6/4 (2007), 291-309.
• Cheruvallil-Contractor, Sariya - Suha Shakkour (ed.). Digital Methodologies in the Sociology of Religion. New York: Bloomsbury Academic, 2016.
• Coleman, E. Gabriella. “Ethnographic Approaches to Digital Media”. Annual Review of Anthropology 39/ (2010), 487-505.
• Coşkun, Ali. “Din Sosyolojisinin Problemleri”. Toplum Bilimleri Dergisi 11/21 (2017), 7-21.
• Creswell, John W. Araştırma Deseni: Nitel, Nicel ve Karma Yöntem Yaklaşımları. çev. Selçuk Beşir Demir. Ankara: Eğiten Yayınları, 2017.
• Creswell, John W. Nitel Araştırma Yöntemleri: Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni. çev. Mesut Bütün - Selçuk Beşir Demir. Ankara: Siyasal Kitabevi, 4. Basım, 2018.
• Çakmak, Fatma. “Türkiye’de Din Sosyolojisi Alanında Üretilen Doktora Tezlerinde Öne Çıkan Konuların ‘Akademik İlgi ve Yönelimler’ Bağlamında Değerlendirilmesi”. Turkish Studies 14/3 (2019), 251-280.
• Çapcıoğlu, İhsan. “Türkiye’de Din Sosyolojisi: Tarihsel Arkaplan ve Yeni Gelişmeler”. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 1 (2009), 219-233. https://dergipark.org.tr/tr/pub/derleme/issue/35073/388979
• Çapcıoğlu, İhsan - Kenevi̇r, Fatma. “Türkiye’de Din Sosyolojisinin Kurumsallaşması Sürecinde Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi”. İslami İlimler Dergisi 12/1 (2017), 43-72. https://dergipark.org.tr/tr/pub/islamiilimler/issue/35004/388418
• Çiftçi, Adil. Anlayıcı Yaklaşım ve Din Sosyolojisi İçin Uzanımları Empirik Bir Deneme. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Çiftçi, Adil. Din Sosyolojisi ve Yöntem - Toplumbilim Yazıları II. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Çomu, Tuğrul - Halaiqa, İslam. “Web İçeriklerinin Metin Temelli Çözümlemesi”. Yeni Medya Çalışmalarında Araştırma Yöntem ve Teknikleri. ed. Mutlu Binark. 26-87. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Daniels, Jessie vd. (ed.). Digital Sociologies. Bristol: Policy Press, 2017.
• Dereli, Mustafa Derviş. “Dinî Kimliklerin Siber Uzamda Akışkanlaşması”. insan & toplum 9/1 (2019), 85-116.
• Dereli, Mustafa Derviş. Sanala Veda: Sosyal Medya ve Dönüşen Dindarlık. Ankara: Nobel, 2020.
• Deslandes, Suely - Coutinho, Tiago. “Social research in digital environments in COVID-19 times: theoretical and methodological notes”. Cad. Saúde Pública 36/11 (2020), 1-11.
• Dijk, T. van. “Söylem ve İdeoloji: Çok Alanlı Bir Yaklaşım”. çev. N. Ateş. Söylem ve İdeoloji Mitoloji, Din, İdeoloji. ed. B. Çoban. 13-112. İstanbul: Su Yayınları, 2003.
• Drucker, Johanna vd. Introduction to Digital Humanities: Concepts, Methods, and Tutorials for Students and Instructors. California: UCLA, 2014.
• Drucker, Johanna. The Digital Humanities Coursebook: An Introduction to Digital Methods for Research and Scholarship. Abingdon, Oxon ; New York: Routledge, 2021.
• Eken, Metin. Çevrim İçi Dindarlık: M Neslinin İnanç Pratikleri. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2021.
• Er, İzzet. “Türkiye’de Din Sosyolojisi Çalışmaları”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1986), 125-131. https://dergipark.org.tr/tr/pub/uluifd/issue/13507/163416
• Erdiç, Şaban. “Türk Din Sosyolojisinin Temel Sorunları: Lisansüstü Tezler Bağlamında Eleştirel Bir Yaklaşım -Cumhuriyet Üniversitesi Örneği-”. İslami İlimler Dergisi 12/1 (2017), 183-203.
• Franzke, A. S. - Bechmann, A. Internet research: Ethical guidelines 3.0. Association of Internet Researchers, 2019.
• Geçer, Harun. Muhafazakar Habitus ve Sanal Mekan. İstanbul: Eskiyeni Yayınları, 2021.
• Güllü, İsmail. “Türkiye’de Sosyoloji Bölümlerindeki Din Sosyolojisi Dersi Üzerine Epistemolojik Bir Araştırma”. Turkish Studies 11/2 (2016), 473-498.
• Günay, Ünver. “Din Sosyolojisinin Tarihsel Gelişimi ve Temel Sorunları”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/12 (2002), 1-20. https://dergipark.org.tr/tr/pub/erusosbilder/issue/23745/252949
• Günay, Ünver. “Din Sosyolojisinin Yöntem ve Teknikleri”. Din Sosyolojisi El Kitabı. ed. Niyazi Akyüz - İhsan Çapcıoğlu. 149-168. İstanbul: Grafik Yayınları, 2012.
• Günay, Ünver vd. “Türk Din Sosyolojisi Araştırmalarına Dair Tespit ve Öneriler”. Türk Din Sosyolojisinin Temel Sorunları Sempozyumu. 193-215. Çorum: Gazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2005.
• Haberli, Mehmet. “Dijital Din Araştırmalarında Konu ve Yaklaşımlar”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 9/2 (2020), 879-902.
• Haberli, Mehmet. Sanal Din: Tarihsel, Kuramsal ve Pratik Boyutlarıyla İnternet ve Din. İstanbul: Açılım Yayınları, 2014.
• Han, Byung Chul. Şeffaflık Toplumu. çev. Haluk Barışcan. İstanbul: Metis Yayınları, 2017.
• Hansen, A. “İçerik Çözümlemesi”. çev. Murat Sadullah Çebi. İletişim Araştırmalarında İçerik Çözümlemesi. ed. Murat Sadullah Çebi. 49-102. Ankara: Alternatif Yayınları, 2003.
• Hine, Christine. “Internet research and the sociology of cyber-social-scientific knowledge”. Information Society 21 (2005), 239-248.
• Hooley, Tristam - Weller, Paul. “Surveying the Religious and Non-Religious Online”. Digital Methodologies in the Sociology of Religion. ed. S. Cheruvallil-Contractor - S. Shakkour. 13-25. New York: Bloomsbury Academic, 2016.
• Hoover, Stewart M. vd. “Faith Online”. 2004. Erişim 27 Nisan 2022. http://pew.org/2yIRSe4
• Ignatow, Gabe. “Theoretical Foundations for Digital Text Analysis”. Journal for the Theory of Social Behaviour 46/1 (2015), 104-120.
• Jones, Rodney H. vd. (ed.). Discourse and Digital Practices: Doing Discourse Analysis in the Digital Age. London: Routledge, 2015.
• Jurgenson, Nathan - Ritzer, George. “The Internet, Web 2.0, and Beyond”. The Wiley-Blackwell Companion to Sociology. ed. George Ritzer - W. W. Murphy. 626-648. Wiley-Blackwell, 2012.
• Kirman, Mehmet Ali. “Türk Din Sosyolojisi Araştırmalarına Dair Tespit ve Öneriler”. Türk Din Sosyolojisinin Temel Sorunları Sempozyumu. 237-245. Çorum: Gazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2005.
• Kozinets, Robert V. “The Field Behind the Screen: Using Netnography for Marketing Research in Online Communities”. Journal of Marketing Research in Online Communities 39 (2002), 61-72.
• Kuhn, Thomas S. Bilimsel Devrimin Yapısı. çev. Nilüfer Kuyaş. İstanbul: Kırmızı Yayınları, 8. Basım, 2008.
• Lange, Patricia G. “Publicly Private and Privately Public: Social Networking on YouTube”. Journal of Computer-Mediated Communication 13 (2008), 361-380.
• Larsen, Elena. “CyberFaith: How Americans Pursue Religion Online”. Pew Research Center: Internet, Science & Tech. 2001. Erişim 27 Nisan 2022. https://www.pewresearch.org/internet/2001/12/23/cyberfaith-how-americans-pursue-religion-online/
• Larsen, Elena. “Wired Churches, Wired Temples | Pew Research Center”. 2000. Erişim 27 Nisan 2022. https://www.pewresearch.org/internet/2000/12/20/wired-churches-wired-temples/
• Lawrence, Bruce B. “Allah On-Line: The Practice of Global Islam in the Information Age”. Practicing Religion in the Age of the Media: Explorations in Media, Religion and Culture. ed. S. M. Hoover - L. S. Clark. 237-253. New York: Columbia University Press, 2002.
• Lokke, Eirik. Mahremiyet: Dijital Toplumda Özel Hayat. çev. Dilek Başak. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Lövheim, Mia - Campbell, Heidi A. “Considering critical methods and theoretical lenses in digital religion studies”. New Media & Society 19/1 (2017), 5-14.
• Lupton, Deborah. Digital Sociology. London: Routledge, 2015.
• Lury, Celia - Nina Wakeford (ed.). Inventive methods: The happening of the social. London: Routledge, 2012.
• Lyon, David. Gözetim Çalışmaları. çev. Ali Toprak. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2013.
• Lyon, David. Gözetlenen Toplum. çev. Gözde Soykan. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2006.
• Lyon, David. Vesikalı Yurttaş: Gözetim Aracı Olarak Kimlik Kartları. çev. Barış Baysal. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2012.
• Mackenzie, Adrian - McNally, Ruth. “Living multiples: How large-scale scientific data-mining pursues identity and differences”. Theory, Culture & Society 30/4 (2013), 72-91.
• Manovich, Lev. “Trending: The promises and challenges of big social data”. Debates in the Digital Humanities. ed. M. K. Gold. 460-475. University of Minnesota Press, 2016.
• Markham, Anette N. “Ethnography in the Digital Internet Era: from Fields to Flows”. The SAGE handbook of qualitative research. ed. N. K. Denzin - Y. S. Lincoln. 1121-1153. New York: SAGE Publications Ltd, 2018.
• Merriam, Sharan B. Nitel Araştırma: Desen ve Uygulama İçin Bir Rehber. çev. S. Turan. Ankara: Nobel Yayınları, 2015.
• Mert, Ezgi. “Anket, Çevrimiçi Anket Tekniği ve Çevrimiçi’nde Anket Uygulaması”. Yeni Medya Çalışmalarında Araştırma Yöntem ve Teknikleri. ed. Mutlu Binark. 88-116. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Miller, Daniel. Tales from Facebook. Malden: Polity Press, 2011.
• Miller, Daniel - Horst, Heather. The digital and the human: a prospectus for digital anthropology. London: Berg, 2012.
• Murthy, Dhiraj. “Digital ethnography: An examination of the use of new technologies for social research”. Sociology 42/5 (2008), 837-855.
• Murthy, Dhiraj. “Emergent digital ethnographic methods for social research”. Handbook of Emergent Technologies in Social Research. ed. S. Hesse-Biber. 158-179. Oxford: Oxford University Press, 2011.
• Neuman, W. Lawrence. Toplumsal Araştırma Yöntemleri: Nicel ve Nitel Yaklaşımlar. çev. Sedef Özge. 2 Cilt. İstanbul: Yayın Odası Yayınları, 5. Basım, 2012.
• Okutan, Birsen Banu. “Din Sosyolojisi Yöntem Arıyor: Mümtaz Turhan ve Göstergebilimsel Analiz”. İslami İlimler Dergisi 12/1 (2017), 117-137. https://dergipark.org.tr/tr/pub/islamiilimler/issue/35004/388430
• Okutan, Birsen Banu. “Din Sosyolojisinin Yöntemsel İncelikleri: Bir Şematikleştirme Çabası”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/2 (2020), 911-931. https://doi.org/10.18505/cuid.784076
• Papacharissi, Zizi. “Conclusion: A Networked Self”. A Networked Self: Identity, Community, and Culture on Social Network Sites. ed. Zizi Papacharissi. 304-318. New York: Routledge, 2011.
• Perşembe, Erkan. “Türkiye’de Din Sosyolojisi Araştırmalarının Durumu, Sorunları ve Çözümleriyle İlgili Bazı Öneriler”. Günümüz Din Bilimleri Araştırmaları ve Problemleri Sempozyumu. 131-135. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1989.
• Pihlaja, Stephen. “Analysing YouTube Interaction: A Discourse-Centred Approach”. Digital Methodologies in the Sociology of Religion. ed. S. Cheruvallil-Contractor - S. Shakkour. 49-58. New York: Bloomsbury Academic, 2016.
• Postill, John - Pink, Sarah. “Social media ethnography: the digital researcher in a messy web”. Media International Australia 145 (2012), 123-134.
• Punch, Keith. Sosyal Araştırmalara Giriş: Nicel ve Nitel Yaklaşımlar. çev. Zeynep Akyüz vd. Ankara, 2011.
• Rogers, Richard. Digital Methods. London: The MIT Press, 2013.
• Rogers, Richard. “Foundations of Digital Methods Query Design”. The Datafied Society Studying Culture through Data. ed. Mirko Tobias Schäfer, Karin van Es. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2017.
• Rogers, Richard. “Internet Research: The Question of Method—A Keynote Address from the YouTube and the 2008 Election Cycle in the United States Conference”. Journal of Information Technology & Politics 7/2-3 (2010), 241-260.
• Ruth Tsuria vd. “Approaches to digital methods in studies of digital religion”. The Communication Review 20/2 (2017), 73-97. https://doi.org/DOI: 10.1080/10714421.2017.1304137 Saussure, Ferdinand D. Genel Dilbilim Dersleri. çev. B. Vardar. İstanbul: Multilingual Yayınları, 1998.
• Scheifinger, Heinz. “Studying Digital Hinduism”. Digital methodologies in the sociology of religion. ed. S. Cheruvallil-Contractor - S. Shakkour. 71-81. London: Bloomsbury Publishing, 2016.
• Schroeder, Ralph vd. “The Sacred and the Virtual: Religion in Multi-User Virtual Reality.”
• Shirky, Clay. Here Comes Everybody -The Power of Organizing Without Organizations-. London: Penguin Books, 2008.
• Singh, Jasjit. “Young Sikhs’ Religious Engagement Online”. Digital Methodologies in the Sociology of Religion. ed. S. Cheruvallil-Contractor - S. Shakkour. 83-96. New York: Bloomsbury Academic, 2016.
• Snee, Helene vd. Sosyal Bilimler için Dijital Yöntemler. çev. S. Ersöz Karakulakoğlu. Ankara: Nobel Yayınları, 2016.
• Springer, Victoria A. vd. “Online Crowdsourcing Methods for Identifying and Studying Religious Groups as Special Populations”. Digital Methodologies in the Sociology of Religion. ed. S. Cheruvallil-Contractor - S. Shakkour. 27-38. New York: Bloomsbury Academic, 2016.
• Şahin, İlkay. Online Alevi Topluluklar: Ritüel Desenli Bir Gruptan Mit Bir İnanç Topluluğuna. Konya: Çizgi Yayınları, 2013.
• Şahin, Mehmet Cem. “Türkiye’de Din Sosyolojisi Disiplini Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Journal of Islamic Research 27/2 (2016), 148-163.
• Taş, Kemaleddin. “Din Sosyolojisi Araştırma Alanından ve Bilimler Tasnifindeki Yerinden Kaynaklanan Sorunlar”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/25 (2010), 1-14.
• Taştan, Abdulvahap. “Türkiye’de İlahiyat Fakülteleri Felsefe ve Din Bilimleri Bölümlerinde Lisansüstü Tez Çalışmaları ve Bazı Yöntembilimsel Sorunlar”. Bilimname 2018/35 (2018), 305-320. https://doi.org/10.28949/bilimname.397561
• Türkdoğan, Orhan. Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi. İstanbul: MEB Yayınları, 1995.
• Uğraş, Tuba vd. “Bir Online Anket Sistemi için Yol Haritası”. 371-378, 2011.
• Vincent, David. Mahremiyet: Kısa Bir Tarih. çev. D. C. Başaraner. Ankara: Epos Yayınları, 2017.
• Weber, Max. Sosyal Bilimler Metodolojisi. çev. Vefa Saygın Öğütle. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Witmer, Diane F. vd. “From Paper-and-Pencil to Screen-and-Keyboard”. Doing Internet Research Critical Issues and Methods for Examining the Net. 145-161. California: SAGE Publications Ltd, 1999.
• Wormald, Benjamin. “Religion and Electronic Media”. Pew Research Center’s Religion & Public Life Project (blog), 2014. https://www.pewresearch.org/religion/2014/11/06/religion-and-electronic-media/
• Zimmer, Michaek - Kinder-Kurlanda, Katharina. Internet research ethics for the social age: New challenges, cases and contexts. New York: Peter Lang, 2017.