II. Abdülhamid Döneminde Hicaz’da Görülen Salgın Hastalıklara Karşı Alınan Tedbirler

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 27, 1 - 39

Hasan Telli

https://doi.org/10.53683/gifad.1538001

Öz

Hz. Peygamber döneminden beri hac ve umre ibadetini yapmak isteyen Müslümanlar her yıl Mekke ve Medine’ye gelmiş ve bu vesileyle Hicaz bölgesine girip çıkmıştır. Gelen insanların bir kısmı veba ve kolera gibi salgın hastalıkları da beraberinde getirmiştir. Bu durum ise bölge halkını, hacıları ve dönüşte varılan yerlerdeki insanları tehdit etmiş ve bazı insanların ölümlerine neden olmuştur. Osmanlı Devleti Hicaz bölgesinde görülen salgın hastalıklara karşı tedbir almak durumunda kalmıştır. Bu çalışma, II. Abdülhamid (1876-1909) döneminde Hicaz bölgesinde ortaya çıkan veba ve kolera gibi salgın hastalıklar ve bunlara karşı Osmanlı yönetiminin ortaya koyduğu mücadele ve tedbirler konusunu içermektedir. Çalışma, söz konusu bölgede özellikle 1881-1909 tarihleri arasında meydana gelen salgın hastalıklar konusuna değinen Osmanlı arşiv belgeleri kapsamında ele alınmıştır. Çalışmada, bölgedeki salgının yakından takip edilmesi, sağlıkla ilgili yeni birimlerin ihdası, sağlık ödeneklerinin arttırılması, sağlık ve korunma tedbirlerinin uygulanması, karantina uygulamaları, modern tıbbi cihaz ve makinelerinin kullanılması ve hac dönüşü salgın hastalıkların takibi gibi konulara odaklanılmıştır. Örneklem ve tümevarım yöntemiyle konuyla ilgili arşiv belgeleri analiz edilmeye ve bu belgelerin içerikleri üzerinde değerlendirmeler yapılmaya çalışılmıştır. Çalışmada arşiv belgelerini incelemeye dayalı doküman analizi yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Osmanlı, 2. Abdülhamid, Hicaz, Mekke, Salgın Hastalıklar, Veba, Kolera

Etik Beyan

II. Abdülhamid Döneminde Hicaz’da Görülen Salgın Hastalıklara Karşı Alınan Tedbirler adlı çalışma ile ilgili etik kurallara uygun hareket ettiğimi beyan ederim.

Teşekkür

Makalemi okuyup, kontrol edip düzeltmeler yapan Doç. Dr. İbrahim Yıldız, Doç. Dr. Mustafa Aydın ve Dr. Öğr. Üyesi Eşref Şahin hocalarıma teşekkür ederim.

Measures Taken Against Epidemic Diseases in Hejaz in the Period of Abdülhamid II

Öz

Since the time of the Prophet Muhammad, Muslims who wanted to perform Hajj and Umrah have travelled to Mecca and Medina every year and entered and left the Hijaz region on this occasion. Some of the arriving people brought with them epidemic diseases such as plague and cholera. This situation threatened the people of the region, the pilgrims and the people in the places of return and caused the deaths of some people. The Ottoman Empire had to take measures against epidemics in the Hejaz region. This study covers the subject of epidemic diseases such as plague and cholera that emerged in the Hejaz region during the reign of Abdulhamid II (1876-1909) and the fight and measures taken by the Ottoman administration against them. The study is addressed within the scope of Ottoman archival documents that address the epidemics that occurred in the region in question, especially between 1881-1909. The study focuses on issues such as close monitoring of the epidemic in the region, the creation of new health-related units, increasing health allowances, implementing health and prevention measures, quarantine practices, the use of modern medical devices and machines, and the follow-up of epidemics upon returning from pilgrimage. Through sampling and inductive method, archival documents related to the subject were analysed and evaluations were made on the contents of these documents. Document analysis method based on analysing archive documents was used in the study. Through sampling and inductive method, archival documents related to the subject were analysed and evaluations were made on the contents of these documents. Document analysis method based on analysing archive documents was used in the study.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Ottoman, Abdulhamid II, Hejaz, Mecca, Epidemics, Plague, Cholera

Kaynakça

• Ağır, Sevda. Osmanlıda Karantina Uygulama Süreçleri ve Tepkiler (1865-1914). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Alıcı, Abdulvahap-Güler, Yunus. “Osmanlı Devleti’nin 1863-1879 Kolera Pandemisinde Salgınla Mücadelesi ve Aldığı Tedbirler”. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 21 (2024), 139-161.
• Alp, Hüseyin. “Meşrutiyet Dönemi ve Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Hastalıklardan Korunma Üzerine Yapılan Çalışmalar (1908-1930)”. XIII. Türk Tıp Tarihi Kongresi Program ve Bildiri Özetleri Kitabı. (Sivas: 2017).
• Ataseven, Asaf. “Gureba Hastanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1996), 14/202-204.
• Ayar, Mesut. Osmanlı Devletinde Kolera Salgını İstanbul Örneği (1892-1895). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Aydın, Erdem. “19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Arşivleme ve Uygulama Merkezi Dergisi 15 (2004), 286-205.
• Barlak, Hasan. Dinî ve Siyasî Yönden Osmanlı Devleti İdaresinde Hicaz (1876–1909). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Barlak, Hasan. “Sultan II. Abdülhamid’in Haremeyn Hassasiyeti”. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi 7/17 (2019), 128-150.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• BOA, Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri (A.MKT.MHM), Gömlek No. 567/1; 572/4; 574/13; 574/22; 586/18; 589/5; 589/8; 708/10.
• BOA, Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO), 414/31027; 637/47718; 3489/261636-3; 2915/218551; 3207/240496. BOA, Cevdet Evkaf (C.EV), 192/9580.
• BOA, Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH.MKT), 350/41; 1086/34; 2174/122; 2185/30; 2333/19; 2596/57; 2713/41.
• BOA, Dahiliye Nezâreti Şifre Evrakı (DH.ŞFR), 65/83; 174/83; 232/41; 232/53; 232/56.
• BOA, Dahiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), 62/55.
• BOA, Hariciye Nezâreti Mektubi Kalemi Evrakı (HR.MKT), 851/5; 852/60.
• BOA, Hariciye Nezâreti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası Evrakı (HR.HMŞ.İŞO), 64/22.
• BOA, Haritalar (HRT.h), 475; 483; 920; 1155.
• BOA. Hatt-ı Hümâyûn (HAT), 1129/47952; 1420/580075.
• BOA, Hazine-i Hâssa İradeler (HH.İ), 194/51; 195/70.
• BOA, İrade Meclis-i Vala (İ.MVL), 321/13683.
• BOA, İrade Sıhhiye (İ.SH), 3/9. BOA, İrade Hususi (İ.HUS), 161/64. BOA, Maliye Nezâreti Evamir-i Maliye defterleri (ML.EVM.) 180/13; 239/22; 239/67; 209/2; 209/16; 217/77; 270/21. BOA, Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), 84/68.
• BOA, Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD), 40/28; 2268/40. BOA, Yıldız Sadâret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS), 168/106; 283/26; 283/67; 283/75; 393/131.
• BOA, Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV), 18/106; 188/156; 296/187; 309/58.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Dahiliye Nezâreti Maruzatı (Y.PRK.DH), 14/34.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Sıhhiye Nezâreti Maruzatı (Y.PRK.SH), 3/45; 1/48; 7/46; 7/51.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK), 22/36.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal (Y.PRKAZJ), 25/54.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Umumi (Y.PRK.UM), 32/86; 35/96; 45/33.
• Böke, Pelin. “İzmir Karantina Teşkilatının Kuruluşu ve Faaliyetleri (1840-1900)”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi VIII/18-19 (2009), 137-159.
• Çakmak, Abdullah. “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Hac Organizasyonunun Dönüşümü Bağlamında Mevkib-i Hacc-ı Şerif”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 4/1 (Haziran 2021), 173-191.
• Çalık, Ramazan – Tepekaya, Muzaffer. “Birinci Dünya Savaşı Esnasında Anadolu’daki Salgın Hastalıklar ve Ermeniler”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 16 (2006), 205-228.
• Çavuş, Remzi. “II. Abdülhamid Döneminde Dâülkelp (Köpek Hastalığı-Kuduz) Tedavihanesi”. VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 2/1 (2017), 46-61.
• Dâire-i Umûr-ı Sıhhiye, Kıt‘a-i Hicâziyyece İttihâzı Lâzım Gelen Tedâbîr-i Sıhhiye ve Tanzîfiyye Raporun Suret-i Tercümesi. Dersaadet: Matbaa-i Osmâniyye, 1311.
• Demirci, Veysel. H. 1301 (M.1884) Tarihli Salname Işığında II. Abdülhamid Dönemi Hicaz Vilayeti. Kırşehir: Kırşehir Ahi Evren Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Tezi, 2020.
• Demirkol, Kurtuluş. “Adana ve Kolera”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 56 (2018), 141-156.
• Göçer, Kenan. “Bezmiâlem Valide Sultan ve Gureba Hastanesi Vakfiyesi”. Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 4/1 (2014), 123-150.
• Göçer, Kenan. Sosyo-Ekonomik Yönleri ile Bezm-i Alem Valide Sultan Vakıf Gureba Hastanesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Gönüllü, Ali Rıza. “Antalya’da Salgın Hastalıklar (1894 - 1922)”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi XXIV/71 (2008), 445-484.
• Gül, Abdulkadir. “XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve Kızamık)”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED) 41 (2009), 239-270.
• Güntan, Çağrı. II. Abdülhamit Döneminde İmparatorluk İmajının Kamu Yapıları Aracılığı İle Osmanlı Kentine Yansıtılması. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Hicaz Sıhhiye Dâiresi, Islâhât-ı Sıhhiye-i Hicâziyye Beyannâme. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1329.
• Hicaz Vilayeti Salnamesi. Hicaz: Hicaz Vilayeti Matbaası, 1301.
• Hicaz Vilayeti Salnamesi. Mekke: y.y. 1306.
• Hicaz Vilayeti Salnamesi. Hicaz: Matbaa-i Vilayet, 1309.
• İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı (İÜMK), Nadir Eserler Kütüphanesi II.Abdülhamid Han Fotoğraf Albümleri, Yer No. NEKYA90543/1; NEKYA90743/9; NEKYA90770/1; NEKYA90877/22; NEKYA90602/37; NEKYA779-54/33. Erişim tarihi. 23 Ağustos 2024.
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90770---0001.jpg
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90543---0001.jpg
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90743---0009.jpg
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90877---0022.jpg
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/779-54---0033.jpg
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90602---0037.jpg
• İzgöer, Ahmet Zeki. “Sultan II. Abdülhamid Dönemi Hastaneleri”. Medeniyet Bülteni, 43 (2018). 23-29.
• İzzeddin, Kasım. Hicaz Sıhhiye İdaresi, Senevi Rapor: Hicaz’da Teşkilat ve Islahat-ı Sıhhiye 1329 Senesi Hacc-ı Şerifi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1328.
• İzzeddin, Kasım. Mekke-i Mükerreme’de Kolera ve Hıfzussıhha. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1327.
• İzzeddin, Kasım. Hicaz Sıhhiye Merkezleri Hakkında Talimat. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1330.
• Karacaoğlu, Emre. “1901 İstanbul Veba Salgını Sırasında İstanbul’a Çağrılan Veba Uzmanlarına Dâir Bir Araştırma”. History Studies 11/1 (2019), 179-201.
• Kaya, Recep. “Abdülhamid Döneminde Tıp Alanında Modernleşme ve İlk Pandemi Tedbirleri”. Diyanet Aile Dergisi 21 (2020), 66-69.
• Kırat, Mevlüt. 1884 (H.1301) Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesi Transkripsiyon-Değerlendirme. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Tezi, 2019.
• Köseoğlu, Mehmet - Kaya, Recep. “Selanik’te Görülen Salgın Hastalıklar ve Bu Hastalıklarla Mücadele Yöntemleri (1875-1913)”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 7/4 (2020), 2811-2853.
• Kuneralp, Sinan, “Osmanlı Yönetimindeki (1831-1911) Hicaz’da Hac ve Kolera”. çev. Münir Atalar. OTAM 7 (1996). 497-511.
• Kumaş, Nursal. “Bursa’da Kolera Salgını ve Alınan Karantina Önlemleri (1890-1895)”. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 12/21 (2011/2), 213-241.
• Kurşun, Zekeriya. “Hicaz (Osmanlı Dönemi)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/437-439. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Hicaz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/432-437. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Metin, İsmail. “Sosyal Hizmetler Bağlamında Mekke’de Osmanlı İzleri”. Turkish Studies 10/1 (2015), 455-476.
• Metin, İsmail. “Osmanlıların Kâbe ve Mescid-i Haram Hizmetleri”. Turkish Studies 10/2 (2015), 663-678.
• Mursal, Seçil. Osmanlı Devleti’nde İlk Gureba Hastaneleri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Nikiforuk, Andrew. Mahşerin Dördüncü Atlısı Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi. çev. Selahattin Erkanlı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.
• Özcan, Azmi. “Şerîf Hüseyin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/585-586. İstanbul: TDV Yayınları, 2021.
• Panzac, Daniel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba. çev. Serap Yılmaz. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
• Sarıyıldız, Gülden. “II. Abdülhamit’in Fakir Hacılar İçin Mekke’de İnşa Ettirdiği Misafirhane”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 14 (1994), 121-145.
• Sarıyıldız, Gülden. Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996.
• Sarıyıldız, Gülden. "XIX. Yüzyılda Hicaz’da Kolera ve Zemzem Suyu". III. Türk Tıp Tarihi Kongresi (20-23 Eylül 1993) Bildiriler. İstanbul: 1993. 2/295-300.
• Sarıyıldız, Gülden. “Karantina Meclisleri’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”. Belleten C: LVII/222 (1994), 329-376.
• Sarıyıldız, Gülden. “Osmanlı Sıhhiye Rüsum Tarifesi ve Muhtelit Rüsum Tarifesi Komisyonları: Kapitülasyona Giden Bir Süreç”. Osmanlıdan Cumhuriyete Soyo-Kültürel-Siyasi Yansımalar, Prof. Dr. Ali İhsan Gencer Anısına, ed. Gülden Sarıyıldız vd. (İstanbul: Derin Yayınları, 2015), 273-318.
• Sarıyıldız, Gülden. “Hicaz’da Salgın Hastalıklar ve Osmanlı Devleti’nin Aldığı Bazı Önlemler”. Tarih ve Toplum 18/104 (1992), 18-24.
• Sarıyıldız, Gülden. “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera Salgını”. Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri Bildiriler (22–23 Mayıs 2000) İstanbul: 2001.
• Şahin, Aysel. “Osmanlı Devleti’nde Hacılara Verilen Sağlık Hizmetleri”. Pearson Journal of Social Sciences Humanities 6/14 (2021), 109-125.
• Tahsin, Hasan. Coğrafya ve Tarih Hıtta-i Hicâziyye ve Evsâfı Haremeyn eş-Şerîfeyn. İstanbul: Sultan Ahmed Mekteb-i Sanayi, 1296.
• Yaşayanlar, İsmail. Sinop, Samsun ve Trabzon’da Kolera Salgınları, Karantina Teşkilatı ve Kamu Sağlığı Hizmetleri (1876-1914). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Yıldırım, Nuran. “Kolera Salgınlarında Alınan Karantina Önlemleri ve Osmanlı Toplumsal Yaşamındaki Yansımaları”. ed. Esin Kahya vd. IX. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri. Ankara: Nobel Yayınları, 2006. 328-341.
• Yılmaz, Özgür. “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri”. Avrasya İncelemeleri Dergisi 6/1 (2017), 23-55.
• Yılmaz, Sarper - Sırma, Ekrem. “Medine Gureba Hastanesi”. XIII. Türk Tıp Tarihi Kongresi (Sivas, 18-21 Ekim 2017) Program ve Bildiri Özetleri Kitabı. (2017), 80.
• Yiğit, Sibel Ceylan, “Arşiv Belgelerine Göre Filistin’de Salgın Hastalıklar ve Alınan Önlemler Üzerine Bir Değerlendirme”. Journal of Islamicjerusalem Studies 19/3 (2019), 335-354.