FETH ALİ ŞAH KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR YARLIĞI ÜZERİNE

Yıl 2019, Cilt: 14 Sayı: 1, 83 - 109, 02.07.2019

Namiq Musalı

Öz

Gaznelilerden Kaçarlara kadar yaklaşık bin yıl
boyunca İran’ı yönetmiş olan Türk hanedanlarının iktidarı döneminde Farsçanın
yanı sıra Türkçenin de devlet dili seviyesinde kullanıldığı iyi bilinen bir
gerçektir. Bu süre zarfında Türkçe, İran’da sarayın ve ordunun konuşma dili
olmanın yanı sıra zaman zaman resmî yazı dili olarak da işlev görmüştür.
Özellikle de Safevîler döneminden kalma çok sayıda Türkçe belge günümüze
ulaşmıştır.

Araştırmalarımız sırasında ortaya çıkarmış
bulunduğumuz Feth Ali Şah Kaçar’ın Çağatay Türkçesiyle yazılmış olan bir
fermanı Kaçarlar devrinde de Türkçenin resmî yazı dili olarak kısmen
kullanılmaya devam ettiğini kanıtlayacak niteliktedir. 1221 senesi Şevval ayına
(12.12.1806-09.01.1807) ait bu yarlık, adı geçen şahın önemli münşîlerinden
olan Mirza Muhammed Razî Tebrizî tarafından kaleme alınmış olup, devlet adamı
Mirza Muhammed Şefi Bendpeyî’nin sadrazam makamına atanmasıyla ilgilidir.
Belgenin elyazması Tahran’daki İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’nde 1453/15
arşiv numarasıyla kayıtlıdır.

Makalemiz kapsamında söz konusu belgenin
transkripsiyonunu ve günümüz Türkçesine çevirisini gerçekleştirdik, ayrıca onu
bir tarihî kaynak olarak inceledik ve değerlendirdik. 

Anahtar Kelimeler

Türkçe, İran

Kaynakça

• Aliyarov, Süleyman vd. (1989). Azerbaycan Tarihi Üzre Kaynaklar. Bakü: Azerbaycan Devlet Üniversitesi Neşriyatı.
• Ârînpûr, Yahyâ (1350). Ez Sabâ tâ Nîmâ: Târîh-i 150 Sâle-i Edeb-i Fârsî. I. c. Tahrân: İntişârât-ı Zevvâr.
• Astarâbâdî, Mîrzâ Mehdî Hân (1374). Senglâh (Ferheng-i Türkî be Fârsî ez sede-i devâzdehom-i hicrî). Vîrâstâr: Rûşen Hiyâvî. Tahrân: Neşr-i Merkez.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat (2013). “Safevî Çağına Ait Üç Türkçe Mektup ve Değerlendirilmesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt: 53, Sayı: 2, s.411-420.
• Aytaş, Gıyasettin (2011). Belgeler Işığında Şah İbrahim Veli Ocağı. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• Bacque-Grammont, Jean-Louis (1985). “Deux lettres de Murad Akkoyunlu (Études turco-safavides, VII)”, Journal Asiatique, 273/1-2, p.163-182.
• Balcı, Mustafa (2017). “Finkesten Antlaşması ve Tarihî Bir Vesika Olarak Antlaşmanın Türkçe Metni”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 15, s.7-28.
• Bérard, Victor (1910). Révolutions de la Perse; les provinces, les peuples et le gouvernement du roi des rois. Paris: Librairie Armand Colin.
• Bûhârî, Şeyh Süleyman Efendi (1298). Lügat-ı Çağâtâyî ve Türkî-yi Osmânî. İstanbul: Mihrân Matbaası.
• Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çete, Mehmet (2007). Türkiye – İran İlişkileri (1919-1938). Yüksek Lisans Tezi. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demirci, Jale (1998). “Nevayi’nin Azerbaycan Sahasına Etkisi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt: 38, Sayı: 1-2, s.1-11.
• Digital Islamic Consultative Assembly Library (ICAL). http://dlib.ical.ir/faces/search/bibliographic/biblioFullView.jspx?_afPfm=13n3s828fd (02.12.2017)
• Diyanet İşleri Başkanlığı. Kur’an-ı Kerim Meali. http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf (erişim tarihi: 26.01.2018)
• Donuk, Abdülkadir (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvanlar ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Drouville, Gaspard (1828). Voyage en Perse, fait en 1812 et 1813. Tome II. Paris: Chez Masson et Yonet.
• Efdalü’l-Mülk, Gulâm Hüseyin. Kürrâsetü’l-Ma‘î. Telif tarihi: 1312 h. İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 9452.
• Erdekânî, Hüseyin Mahbûbî (1374). Çihil Sâl-ı Târîh-i İran (ta‘lîkât ber el-Meâsîr ve’l-Âsâr der ahvâl-ı ricâl-ı devre-yü derbâr-ı Nâsırî). I. c. Be kûşiş-i Îrec Afşâr. Tahrân: İntişârât-ı Esâtîr.
• Fekete, Lajos (1936). “İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, Cilt: 5, s.269-277.
• Fekete, Lajos (1977). Einführung in die persische Paläographie: 101 persische dokumente (Aus dem Nachlass des Verfassers herausgegeben von György Hazai). Budapest: Akadémiai Kiadó.
• Güzeldir, Muharrem (2002). Abuşka Lügati: Giriş – Metin – İndeks. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hasanzade, Tahire (2014). XVIII-XIX. asır Afşarlar ve Kacarlar Devrinin Görkemli Azerbaycan Türkleri (Mehdi Bamdad’ın “Tarih-i Rical-i İran” eseri esasında). Bakü: Elm ve Tahsil Neşriyatı.
• Heyet, Cevad (1376). Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bakış. I. c. Tahrân: Varlık Dergisi Yayını.
• Heyet, Rıza (2005). XIX. Yüzyıldan Günümüze İran’da Türkçe Basın-Yayın Hayatı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hidâyet, Rızâkulı Hân (1295). Mecmaü’l-Füsahâ. II. c. Tahrân: Çâp-ı Sengî.
• Hüseynli, Ziver (2014). “Safevî Padişahlarının Türkçe Mektupları”, Filologiya Meseleleri, No. 6, s.174-186.
• Jaubert, Pierre-Amédée (1821). Voyage en Arménie et en Perse: fait dans les années 1805 et 1806. Paris: Chez Pelicier et Nepveu.
• Jukovsky, Vasiliy Andreyeviç (1808). “O Persii”, Vestnik Yevropı, Çast 40, No. 15, s.232-264.
• İlimli Usul, Dilber (2016). İlhanlı Döneminde Uygurlar. Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İ‘timâdü’s-Saltana, Marağalı Muhammed Hasan Hân (2009). Hayrât-ı Hasân. Fars dilinden tercüme eden, önsözün müellifi, göstericilerin ve kayıtların tertipçisi: Tahire Hasanzade. Bakü: Nurlan Neşriyatı.
• İ‘timâdü’s-Saltana, Muhammed Hasan Hân (1357). Sadrü’t-Tevârîh. Tashîh, tahşiye, tevzîh ve fihristhâ ez Muhammed Müşîrî. Tahrân: İntişârât-ı Rûzbihî.
• İ‘tizâdü’s-Saltana, Alikulı Mîrzâ Fahrî Kacar (1379). Dîvân. Be kûşiş-i Ahmed Keremî. Tahrân: İntişârât-ı Mâ.
• İsfahâniyân, Kerîm vd. (1385). Esnâd-ı Târîhî-yi Hânedân-ı Gaffârî. Tahrân: Bünyâd-ı Mevkûfât-ı Dr. Mahmûd Afşâr.
• Kâcâr, Feth Ali b. Kelbali. Behcetü’l-Lügat. Telif tarihi: 1277 h. İran Milli Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 1336.
• Karadeniz, Yılmaz (2004). Kaçar Hanedanı (1795-1925). Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Komisyon (2010). Arşiv Belgelerinde Osmanlı – İran İlişkileri. I-II. c. Yayın Komisyonu Başkanı: Mustafa Budak. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
• Kotzebue, Moritz von (1825). Reise nach Persien mit der russischkaiserlichen Gesandtschaft im Jahre 1817. Wien: Kaulfuß und Krammer.
• Kunos, Ignaz (1902). S̆ejx Sulejman Efendi’s C̆agataj-Osmanisches Wörterbuch: Verkürzte und mit deutscher Übersetzung versehene Ausgabe. Busapest: A Magyar Néprajzi Társaság Keleti Szakosztályának Kiadyányal.
• Kütükoğlu, Mubahat (1994). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
• Malik National Library and Museum Institution. http://malekmuseum.org/artifact/search?txt=%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DA%A9%DB%8C (erişim tarihi: 21.11.2018).
• Mecmua, İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 1453/15.
• Mecmua, Melik Milli Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 1393.04.06151/109.
• Miandoab, Nasrin Zabeti (2010). Muhammed bin ‘Abdu’s-Sabûr-ı Hôyî, Hulâsa-i Abbâsî (inceleme-çeviri-dizin). Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Muhammed Rıza ve Abdülcemil Nasîrî (1392). Ferheng-i Nasîrî. Be kûşiş-i Hasan Cevâdî ve Williem Floor. Tahrân: Kitâbhâne, Mûze ve Merkez-i Esnâd-ı Şûrâ-yı İslâmî (Tebriz: Aydın).
• Müstevfî, Abdullah (1384). Şerh-i Zindegânî-yi Men. II. c. Tahrân: İntişârât-ı Zevvâr.
• Nâdir Mîrzâ (1360). Târîh ü Coğrâfî-yi Dârü’s-Saltana-yı Tebriz. Bâ mukaddime-yü şerh ü ta‘lîkât ü tanzim-i fihristhâ-yı lâzim ez Muhammed Müşîrî. Tahrân: İntişârât-ı İkbâl.
• Nağıyeva, Cennethanım (2001). Azerbaycan’da Nevâî. Bakü: Tural-E Neşriyat Poligrafiya Müessesesi.
• Nâ’înî, Muhammed Ca‘fer (1353). Câmi‘-i Ca‘ferî. Be kûşiş-i Îrec Afşâr. Tahrân: Encümen-i Âsâr-ı Millî.
• Nezir Ali. Lügat-i Cağatâyî, İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 9176.
• Ölmez, Zuhal Kargı (1998). “Çağatayca Sözlükler”, Kebikeç, Sayı: 6, s.137-144.
• Rahimi, Farhad (2018). “Çağatay Türkçesi Sözlükleri Bibliyografyası”, TEKE (Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi), Sayı: 7/1, s.69-104.
• Râvendî, Murtazâ (1386). Târîh-i İctimâ‘î-yi Îrân. IV c. (bahş-ı evvel). Tahrân: İntişârât-ı Nigâh.
• Rumlu, Hasan Bey (1389). Ahsenü’t-Tevârîh. Tashîh ve tahşiye: Abdülhüseyin Nevâyî. I. c. Tahrân: İntişârât-ı Esâtîr.
• Sâlâriyân, İsmail (1394). “Asl-ı Metn-i Ahdnâme-i Finkeniştayn be zebân-ı Türkî bâ Tesvir ü Tercüme”, http://salariyan.arzublog.com/post-63532.html (makalenin online yayın tarihi: 6 Mordâd 1394 / 28 Temmuz 2015).
• Sîçânî, Mehdî Kerîmiyân ve Târomserî, Zehrâ Abdullâhî (1388). “Ma‘rufî-yi Mecmua-yı Nüsah-ı Hattî be Zebân-ı Türkî-yi Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî”, Peyâm-ı Bahâristân, devre-i 2, sâl-ı 1, şomâre-i 4, s.627-652.
• Simnânî, Penâhî (1376). Feth Ali Şâh Kâcâr: Sukût der Kâm-ı İsti‘mâr. Tahrân: İntişârât-ı Nümûne.
• Sipihr, Abdü’l-Hüseyin Han (1386). Yâddâşthâ-yı Melikü’l-Müverrihîn ve Mirâtü’l-Vakâyi‘-i Muzafferî. Bâ tashîhât ü tevzîhât ü mukaddimehâ-yı Abdü’l-Hüseyin Nevâyî. I. c. Tahrân: Mîrâs-ı Mektûb.
• Storey, Charles Ambrose (1972). Persidskaya literatura: bio-bibliografiçeskiy obzor v tryox çastyax. Perevel s angliyskogo, pererabotal i dopolnil Y. E. Bregel. Moskva: Glavnaya Redaksiya Vostoçnoy Literaturı.
• Sümer, Faruk (2013). Oğuzlar (Türkmenler). Çev. Ramiz Asker. Bakü: TÜRKSOY.
• Sümer, Faruk (1992). Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türk¬lerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Sümer, Faruk (1999). Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları. I. c. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Sykes, Percy Molesworth (1915). A History of Persia. Vol. II. London: Macmillan and Co.
• Tâcbahş, Ahmed (1353). “Matlabî çend der bâre-i sefâret-i Muhammed Rıza Beg sefîr-i Şâh Sultân Hüseyin be derbâr-ı Lui-yi Çehârdehom”, Berresîhâ-yı Târîhî, No. 53, s.15-46.
• Tahrânî, Mîrzâ Mehdî Nevvâb (1376). Destûrü’l-A‘kâb (risâle-i intikâdî ve siyâsî ez evâil-i asr-ı Kâcâr). Tahrân: Neşr-i Târîh-i Îrân.
• Tebrîzî, Muhammed b. Hüseyin. Lügatnâme-i Târîh-i Cihângüşâ-yı Cüveynî. Telif tarihi: 1317 h. İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’ne mahsus yazma nüsha, No. 9311, v.249a-261a.
• Terbiyet, Muhammed Ali (1314). Dânişmendân-ı Azerbaycan. Tahrân: Matbaa-yı Meclis.
• Thúry, Józseftől (1903). A "Behdset-ül-lügat" czímű csagatáj szótár. Budapest: Kiadja A Magyar Tudományos Akadémia.
• Velyaminov-Zernov, Vladimir (1868). Slovar djagataysko-turetskiy. St. Petersburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Yazıcı, Tahsin (1995). “Feth Ali Şah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 12, İstanbul, s.451-452.
• Yılmaz, Selçuk (2016). M. Pavet De Courteille’nin “Dictionnaire Turk-Oriental” Adlı Sözlüğünün Türkiye Türkçesine Çevirisi ve Leksikolojik İncelemesi. Yüksek Lisans Tezi. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Zerinezade, Hasan (1962). Fars Dilinde Azerbaycan Sözleri (Safevî Devri). Bakü: İlimler Akademisi Neşriyatı.