BAHŞAYİŞ LÜGATİ’NDE SOYUTLAMALAR

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 1, 59 - 68, 28.06.2023

Hanife Alkan Ataman

https://doi.org/10.48145/gopsbad.1257051

Öz

Konuşurlar, dünyayı kendi dillerinin olanakları dâhilinde algılayıp düşüncelerini şekillendirirler. Bu nedenle toplumların zihin dünyasını ve yaşama biçimini anlamanın en önemli basamağı, o dilin söz varlığının çözümlenmesidir. Türkçenin eklemeli bir yapıya sahip olması, somut ve soyut birçok kavramın daha kolay türetilmesini sağlamıştır. Somut kavramlar, duyu organlarıyla algılanan, zihindeki görüntülerin dış dünyadaki nesnelere veya varlıklara karşılık gelen ögeleriyken soyut kavramlar ise duyularla algılanmayan, bilişsel düzlemde ortaya çıkıp sadece dil ile var olabilen ve aktarılabilen ögelerdir. Soyutlama ve somutlama (abstraction and concretisation); sözcüğün taşıdığı anlamı, çeşitli şekillerde başka bir kavram alanına dâhil etme hadisesidir.
X. yüzyılın başlarında telif edildiği, XIV. yüzyılda istinsah edildiği düşünülen Arapça-Farsça bir sözlüğün satır arası Eski Oğuz Türkçesine tercümesi olan Bahşayiş Lügati, erken dönem Eski Oğuz Türkçesinin söz varlığının aydınlatılması yolunda önem taşımaktadır. Eldeki çalışmanın konusu olan duzlu / duzsuz yüz, gişilik, varlık, sınmaklık, dutu gibi ilk bakışta somut kavramlar gibi görünen ifadelerin aslında mecazi anlam taşıdıkları, bu nedenle soyut kavram alanı içinde değerlendirilmeleri gerektiği anlaşılmaktadır. Bu tür soyutlamaların eserde oldukça fazla olmasından hareketle eldeki çalışmada soyutlama terimi ile ilgili bilgi verildikten sonra sözlükten tespit edilen soyutlama örnekleri değerlendirilmiştir. İlgili örneklerin dil ve düşünce arasındaki ilişkiyi yansıttığı gerçeğine dikkat çekilerek Türk dilinin söz varlığı ile ilgili çalışmalarına semantik düzeyde katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bahşayiş Lügati, erken dönem Eski Oğuz Türkçesi, Türkçe söz varlığı, soyutlama, dil-düşünce ilişkisi

Kaynakça

• Akarsu, B. (1998), Wilhelm von Humboldt’da Dil Kültür Bağlantısı, İstanbul: İnkılâp Yayınevi.
• Aksan, D. (2006), Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, 4. Baskı, Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksan, D. (2020), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Başkan, Ö. (1967), Lengüistik Metodu, İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Biray, H. (1992), Mahtumkulu Divanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Durmuş, İ. (2003), “Mecaz”, Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: İSAM-İslam Araştırmaları Merkezi, XXVIII: 217-220.
• Ercilasun, A. B.; Akkoyunlu, Z. (2018), Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (DLT)
• Erkman Akerson, F. (1987), Göstergebilime Giriş, İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Guiraud, P. (1999), La Sémantique [Anlambilim], (çev. Berke Vardar), İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Güldiken, K. (G. Golkarian) (2005). Moheg Türkçe-Farsça Sözlük, İstanbul: Alfa Publication.
• Gülsevin, G. (2020), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, 5. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Huber, E. (2013), Dilbilime Giriş, İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Johanson, L. (2002), “Do Languages Die of Structuritis? On the Role of Code-Copying in Language Endangerment”, Italian Journal of Linguistics, Rivista di Linguistica, XIV/2: 249-269.
• Kanar, M. (2011), Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, 1. Baskı, Ankara: Say Yayınları.
• Karaağaç, G. (2012), Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009), Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lakoff, G.; Johnson, M. (2015), Metaforlar (Hayat, Anlam ve Dil), İstanbul: İthaki Yayınları.
• Önler, Z. (2001), “Tarihsel Süreçte Anlam Değişmeleri”, Kur’an ve Dil, Dilbilim ve Hermenötik Sempozyumu (17-18 Mayıs 2001), Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, https://www.academia.edu/11733212/TAR%C4%B0HSEL_S%C3%9CRE%C3%87TE_ANLAM_DE%C4%9E%C4%B0 C5%9EMELER%C4%B0 (Erişim Tarihi: 02.01.2023).
• Palmer, F. R. (2001), Semantik Yeni Bir Anlambilim Projesi, (çev. Ramazan Ertürk), Ankara: Kitâbiyât.
• Rağıb el-İsfahanî (2010), Müfredât Kur’ân Kavramları Sözlüğü, (çev. Abdülbaki Güneş-Mehmet Yolcu), İstanbul: Çıra Yayınları.
• Saussure, F. de (1998), Genel Dilbilim Dersleri, (çev. Berke Vardar), İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Sav, B. (2003), “Anlam Değişmeleri Üzerine Artzamanlı Bir İnceleme”, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, XXIII/1: 147-166.
• Şimşek, Y. (2020). “Arapça-Türkçe Deyim Kopyaları Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 69: 101-114.
• Toklu, O. (2003), Dilbilime Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Turan, F. (2017), Bahşayiş Lügati, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1993), Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (DS I).
• Vardar, B. (2002), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Multilingual Yayınları.