Mosques in Forming Public Opinion in the 19th Century Ottoman Society

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 2, 245 - 257, 30.12.2023

Cihat Uslucan

https://doi.org/10.48145/gopsbad.1376070

Öz

Mosques had an important position in the Ottoman Empire. Mosques, whose main function was as a place of worship, were also a part of social, political and economic life. The social center in the Ottoman neighborhood was mosques and masjids. The 19th century was a time when the Ottoman Empire had to deal with many problems. On the one hand, there were the innovations made by the state to be included in the modern process and to keep its subjects together, and on the other hand, there were separatist movements of non-Muslim elements. While modern regulations on social and economic life were being put into effect, the traditional social structure was also changing. This situation was like the summary of a whole century. In the midst of all this complexity and intricacy, and increasing centralization of authority, mosques would provide a space for non-governmental elements to voice social demands. Mosques, which are considered sacred places for Muslims, would be the center of some important activities in terms of reaching the masses, creating a basis for legitimacy for actions and attracting attention. In this study, the effects of mosques, which were an important institutional place for the Ottoman Empire in an important period of time, in creating public opinion will be examined. However, the perpetrator of these activities will not be the state and the ruling power, but the Muslim and non-Muslim elements outside it.

Anahtar Kelimeler

mosque, public opinion, society, state

19. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Kamuoyu Oluşturmada Camiler

Öz

Camiler, Osmanlı Devleti’nde önemli bir konuma sahipti. Esas fonksiyonu ibadet etme mekânı olan camiler, bunun yanı sıra sosyal, siyasi ve ekonomik hayatın da bir parçasıydı. Öyle ki Osmanlı mahallesinde toplumsal merkez cami ve mescitlerdi. 19. yüzyıl Osmanlı Devleti’nin birçok sorunla uğraşmak zorunda kaldığı yıllardı. Bir yanda devletin modern sürece dâhil olmak ve tebaasını bir arada tutmak için yaptığı yenilikler bir yanda da gayrimüslim unsurların ayrılıkçı hareketleri vardı. Sosyal ve ekonomik hayata dair modern düzenlemeler yürürlüğe sokulurken geleneksel toplum yapısı da değişime uğruyordu. Bu durum bütün bir yüzyılın özeti gibiydi. Tüm bu karmaşık ve girift yapısı, gittikçe artan merkezi otoritenin varlığı içerisinde, camiler; iktidar dışı unsurlara toplumsal taleplerin dile getirilmesinde bir alan açacaktı. Müslümanlar için kutsal mekânlar olarak kabul edilen camiler; kitlelere ulaşma, eylemlere meşruiyet zemini oluşturma ve dikkatleri üzerine çekme konusunda önemli bazı faaliyetlerin merkezi olacaktı. Bu çalışmada Osmanlı Devleti açısından önemli bir zaman aralığında önemli bir kurumsal mekân olan camilerin, kamuoyu oluşturmadaki etkileri incelenecektir. Ancak bu faaliyetlerin faili devlet ve iktidar gücü değil onun dışında yer alan müslim ve gayrimüslim unsurlar olacaktır.

Anahtar Kelimeler

cami, kamuoyu, toplum, devlet

Kaynakça

• 1. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Ali Emiri Ahmed III (AE.SAMD.III): 229/21997.
• Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO): 1067/79980; 3275/245578; 846/63413; 846/63413; 584/43761; 576/43143; 584/43766;589/44134; 1094/142781; 1914/143525; 1914/143525; 435/32621; 583/43713; 2111/158309.
• Cevdet Dâhiliye (C.DH): 77/3837; 247/12343; 183/9117.
• Cevdet Zabtiye (C.ZB): 28/1378; 76/3789; 54/2661.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT): 1476/118; 2373/63; 2373/63; 1476/118; 2072/12; 571/22; 2348/35; 571/22.
• Dahiliye Nezareti Şifre Evrakı (DH.ŞFR): 205/115; 205/115; 184/16; 213/81; 196/41; 196/41; 153/55; 415/77; 411/56.
• Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı (DH.İ.UM): 20/14.
• Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK): 22/71; 1/42.
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 3. Şube Belgeleri (DH.EUM.3.ŞB): 1/37.
• Dahiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği Belgeleri (DH.HMŞ): 30/9.
• Hariciye Nezareti Belgrat Sefareti (HR.SFR(03)): 493/5; 490/2.
• Hariciye Nezareti Paris Sefareti Belgeleri (HR.SFR(4)): 487/81; 536/22; 536/43; 358/59.
• Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS): 190/4; 2940/73.
• Rumeli Müfettişliği Jandarma Müşiriyet Ve Kumandanlık Evrakı (TFR.I.AS): 70/6959.
• Rumeli Müfettişliği Manastır Evrakı (TFR.I.MN): 44/4394.
• Sadâret Eyâlât-ı Mümtâze Kalemi Belgeleri, Bulgaristan (A.MTZ(04)): 73/50.
• Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri (A.MKT.MHM): 619/7; 619/8; 612/8; 619/8; 461/23; 662/46;662/46; 407/53; 662/46; 613/20; 88/53; 461/23.
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE): 5/119.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV): 144/33; 119/79; 233/100.
• Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK): 38/35.
• Yıldız Perakende Evrakı Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH): 8/58.
• Yıldız Perakende Evrakı Meşihat Dairesi Maruzatı (Y.PRK.MŞ): 1/34.
• Yıldız Perakende Evrakı Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı (Y.PRK.MK): 9/75.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS): 268/129; 329/47; 268/120; 320/115; 254/68; 327/22.
• Yıldız Sadrazam Kamil Paşa Evrakı (Y.EE.KP): 7/686.
• Zabtiye Nezareti Evrakı (ZB): 350/38.
• 1. Araştırma ve Başvuru Eserleri
• Ahmed Cevdet Paşa, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi-2, Mustafa Güçlükol ve Bilge Bozkurt (edt.), (2016), İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• Aytaç, Reyhan (2014), 66 Numaralı (H. 997-998/M. 1589-1590) Mühimme Defteri (İnceleme-Metin), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Birecikli, İhsan Burak (2013), “İştîb Vukûâtı 1911: Bulgar Çetelerin Çarşı Camii’ne Bombalı Saldırısı”, Süleyman Seydi, Vedat Kartalcık ve Murat Kılıç (edt.), Uluslararası Balkan Sempozyumu Bildirileri, Isparta, s. 229-251.
• Cirit, Hasan (2012), “Vaaz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 42, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 404-407.
• Çavuşoğlu, Semiramis (2001), “Kadızâdeliler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 100-102.
• Çetinkaya, Y. Doğan (2008), “1908 Devrimi’nde Kamusal Alan ve Kitle Siyasetinde Dönüşüm”, İÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, S. 38, s. 125-140.
• Demirci, Mustafa (2003), “İslam’da Şehir ve Şehrin Sosyal Dinamikleri”, İSTEM Dergisi, S. 2, , s. 129-146.
• Eryılmaz, Bilâl (2019), “Temel Kavramlar”, Kamu Yönetimi, Süleyman Sözen (edt.), Anadolu Üniversitesi Yayınları, İstanbul, s. 2-27.
• Georgeon, François (1999), “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İstanbul Kahvehaneleri”, Heiene-Desmet Gregoire ve François Georgeon (haz.), Doğuda Kahve ve Kahvehaneler, (Çev. Meltem Atik ve Esra Özdoğan), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Günaydın, Emin (2023), Halil Hamdi Bey’in Canik Mutasarrıflığı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Samsun.
• ______ (2018), Sultan Abdülhamid, (Çev. Ali Berktay), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Hüseyin Râci Efendi, Zağra Müftüsünün Hatıraları (Tarîhçe-i Vakʿa-i Zağra), M. Ertuğrul Düzdağ (haz.), (2015), İz Yayıncılık, İstanbul.
• Işık, Zekeriya (2015), Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkileri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• İstanbul Kadı Sicilleri, Üsküdar Mahkemesi, 1 Numaralı Sicil, Haz. Bilgin Aydın-Ekrem Tak, (2010), İSAM Yayınları, İstanbul.
• Karateke, Hakan T. (2017), Padişahım Çok Yaşa! Osmanlı Devletinin Son Yüzyılında Merasimler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Mardin, Şerif (2006), “Türk Toplumunu İnceleme Olarak Sivil Toplum”, Türkiye’de Toplum ve Siyaset, Mümtaz’er Türköne, Tuncay Önder (der.), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1979-1983), “XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Dinde Tasfiye (Püritanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: Kadızâdeliler Hareketi”, Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, C. XVII-XXI., S. 1-2, Ankara, s. 208-225.
• ----------- (1997), “XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Bayrâmî (Hamzavî) Melâmîleri ve Osmanlı Yönetimi”, Belleten, C. LXI., S. 230, Ankara, s. 93-110.
• Öztürk, Serdar (2005), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kamusal Alanın Dinamikleri”, Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, S. 21, s. 95-124.
• Özcan, Abdülkadir (2004), “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 29, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 246-249.
• Pakalın, Mehmet Zeki (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III, MEB Yayınları, İstanbul.
• Parlatır, İsmail, vd. (1988), Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 8. Basım, Ankara.
• Uğur, Mücteba (1987), “Vaʿz, Kıssacılık ve Hadiste Kussas”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 28, S. 1, s. 291- 326.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1982), “Vakıf Müessesesinin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü”, Vakıflar Dergisi, S. 14, s. 1-27.