TÜRK HALK KÜLTÜRÜNDE KİBRİTİN YERİ

Yıl 2024, Cilt: 19 Sayı: 1, 21 - 30, 29.06.2024

Yılmaz Irmak , Özlem Ünalan

https://doi.org/10.48145/gopsbad.1439884

Öz

İnsanoğlunun ısınma ve pişirme ihtiyacını giderme çabasının sonucu olarak üretilen kibrit, zamanla ihtiyacın ötesine geçerek kültürel bir nesne hâline gelmiştir. Halk hekimliği uygulamalarında itdirseği, siğil, göbek düşmesi, bel açıklığı, kulak ağrısı, akrep ve yılan sokması vb. rahatsızlıkları tedavi etmek için kibritten ve kibritin ucundaki kimyasal maddeden yararlanılmıştır. Modern oyuncakların gelişmediği yıllarda kibrit çubukları ve kutuları birer oyun aracı olarak kullanılmış ve geleneksel çocuk oyunlarının bir parçası hâline gelmiştir. Kibrit ile ilgili deyimler Türkçenin anlam dünyasına katkı sağlamıştır. Kibrit kutuları somut ve somut olmayan kültürel unsurların tanıtılmasında ve aktarılmasında önemli araç görevi görmüştür. Çeşitli işlevleriyle bir dönem Türk halkı arasında popüler bir özellik gösteren kibrit kutuları zaman zaman insanların birbirlerine verdikleri hediye çeşitlerinden biri de olmuştur. Kibrit kutularını süslemek ve korumak için örgüden ve çeşitli materyallerden kılıflar geliştirilmiştir. Ateşlemek ve yakmak için kullanılan ve zamanla kendine özgü bir sanayi kolu hâline gelen kibrit, gerek çubukları gerek kutusu gerekse çubukların ucundaki kimyasallar ile halk kültürünün birçok sahasına hizmet etmiştir. Modern ateşleyicilerin ve gazlı çakmakların ortaya çıkmasıyla kibritin kullanımı her geçen gün azalmış ve zamanla kibrit kutuları birer koleksiyon parçası olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kibrit, halk kültürü, halk hekimliği, ateş kültü, kültürel miras

Kaynakça

• Abdurrezzak, A O. (2021), “Kötü Ruhtan Kaçınma, Korunma ve Sağaltım Uygulamaları: Kızık Halk İnançları Örneği.”. Halk Kültüründe Sağlık. Ed. Ömür Ceylan. İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 133-152.
• Aça. M. (2018), “Doğu Karadeniz Haycancıları ve Çobanların Geleneksel Veterinerlik Uygulamlarına Dönük Tespit ve Değerlendirmeler”, 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri (Gelenek, Görenek ve İnançlar), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 25-45.
• Akbulut, S. (2002), “Karabük İli Safranbolu ilçesindeki Doğum Âdet ve İnanmalar”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1999, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1-16.
• Ataman, S. Y. (1992), Eski Türk Düğünleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ayhan, C. (2013), “Çandır Köyü Monografisi” Yüksek Lisans Tezi, Isparta.
• Aytekin, Ş. (2023), “Karaman Halk İnanışları ve Uygulamaları”, Yüksek Lisans Tezi, Karaman.
• Ayverdi, İ. (2010), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lugatı, İstanbul.
• Başar, Z. (1972), Erzurum’da Tıbbi ve Mistik Folklor Araştırmaları, Ankara: Sevinç Matbaası.
• Berber, Ş. (2023), “Çankırı’da Geleneksel Halk Hekimliği”, Yüksek Lisans Tezi, Çankırı.
• Beyazıt, D. (2019), “Karacaören Monografisi (Tokat İli Başçiftlik İlçesi)”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Çağbayır, Y. (2017), Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çetinel, E. (2019), “Erdemli’de Halk Hekimliği Uygulamaları ve İnanışları”, Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep.
• Değer, M.; Beysanoğlu, Ş. (1992), Diyarbakır Folklorunda Halk Hekimliği, Ankara: San Matbaası.
• Deniz, Ö.; İmamoğlu, H. V. (2016), “Sinop Kibrit Fabrikası”, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Özel Sayı 2: 99- 110.
• Devellioğlu, F. (2003), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Yayına Haz. Aydın Sami Güneyçal, Ankara: Aydın Kitapevi Yayınları.
• Eprem, M. (2019), “Bingöl Halk Hekimliği”, Yüksek Lisans Tezi, Elâzığ.
• Erdoğan, D. (2012), “Küçükçekmece Osmanlı Kibrit Fabrikası’nın Endüstri Mirası Olarak Koruma ve Yeniden Kullanım Önerisi”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Ergöz, R. (2023), “Van Gölü Havzası Halk İnanışlarında Kapı ve Eşik”, Folklor Akademi Dergisi, 6:3, 1208-1230.
• Ergun, P. (2019), Sibirya Türklerinin Destanlarında İyeler, Konya: Kömen Yayınları
• Eryaman, A. (2023), “Mebuslar Kibrit İnhisarı Hakkında Ne Düşünüyorlardı? TBMM’ye Yansıyan Cereyanlar (1924-1943)”, Soba Kömür, Kibrit, Kar Kış Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: Kitapevi Yayınları, 415-446.
• Eşmeli, İ.; Ethem, M. (2018), “Ahıska Türklerinin Günlük Hayatla İlgili Bazı Halk İnanışları (Denizli Örneği)”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17:34, 325-346.
• Dağ, M. (2019), “Şanlıurfa (Merkez) İli Halk Hekimliği Araştırması”, Yüksek Lisans Tezi, Adana.
• Güçlü, F. (1995), Orta Anadolu’da Batıl İnanışlar, Ankara: Edebiyat Kitabevi.
• İnan, A. (2000), Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Irmak, Y. (2018), “Bingöl Halk Hekimliği”, Bingöl Araştırmaları Dergisi, 5:1, 49-74.
• Karabüber, T. (2017), “Tosya Halk İnanışları”, Yüksek Lisans Tezi, Çankırı.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2012), “Türk Kültüründe Ateş ve Ocak Kültürü”, Doktora Tezi, Balıkesir.
• Melikoğlu, A. (2018), “Giresun İli Halkbilim Monografisi”, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon.
• Polat, H. H. (1995), Sivas Ulaş’ta Halk Hekimliği Uygulamaları, Ankara: Ürün Yayınları.
• Sağlamtimur, H. (2023), “Adıyaman’da Başlayan Kibrit Tutkusu ve Koleksiyonerliği.” Soba Kömür, Kibrit, Kar Kış Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: Kitapevi Yayınları, 507-536.
• Serdaroğlu, Ö. F. (2018), “Merzifon ve Çevresindeki Halk İnanışları Üzerine Bir Araştırma”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Şemseddin S. (2018), Kâmûs-ı Türkî, Haz. Reşit Gündoğdu vd., İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Şevli, D. (2023), “Uygulamalar Halk Bilimi Bağlamında Van ve Çevresinde Halk Hekimliği”, Yüksek Lisans Tezi, Elâzığ.
• Şimşek, A. (2013), “Manavgat Yöresi Halk İnanışları”, Yüksek Lisans Tezi, Isparta.
• Tan, B. (2023), “Osmanlı Matbuatında Kibrit”, Soba Kömür, Kibrit, Kar Kış Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: Kitapevi Yayınları, 537-556.
• Türkçe Sözlük. (1998), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçak, S. (2007), “Ergani’de Eski Türk İnançlarının İzleri ve Halk Hekimliği”, Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.
• Uman, T. (2023), “Diyarbakır Merkez ve Çevresi (İlçeleri) Halk Hekimliği”, Yüksek Lisans Tezi, Batman.
• Üçüncü, M. (2019), “Gümüşhane’nin Torul İlçesi Cizere Köyleri Monografisi”, Yüksek Lisans Tezi, Ordu.
• Ünal, Ö. (2019), “Hatay’ın Dörtyol İlçesinde Halk Hekimliği”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Yaşar, H. (2008), “Balıkesir ve Yöresinde Çocuk Folkloru Ürünleri Üzerine Derlemeler ve İncelemeler”, Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir.
• Yıldırım, Z. (2019), “Dünden Bugüne Samsun-Çarşamba İlçesinde Geçiş Dönemleri (Doğum- Evlenme- Ölüm, Sünnet-Askerlik- Hac)”, Yüksek Lisans Tezi, Sivas.
• Yiğit, N. (2022), “Arkeolojik Metodoloji’nin Endüstriyel Arkeoloji Bağlamında Haluk Sağlatimur Kibrit Kutusu Koleksiyonuna Uygulanması”, Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
• Zakırova, İ. (2018), “Halk Hayatında Ebeler”, 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kngresi Bildirileri (Gelenek, Görenek ve İnançlar), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 381-390.
• URL-1: https://www.kitantik.com/product/VINTAGE-KIBRITLIK-KIBRIT-KUTUSU-ORTUSU_1br9qfyl1gs9kki10pb. (08.02.2024).
• URL-2: https://10marifet.org/etiket/kibrit-kilifi/. (08.02.2024).
• URL-3: https://benimmuzayedem.com/urun/5735073/islemeli-gumus-kibrit-kutusu-kabi-900-ayar-24-43 gr.
• URL-4: ttps://cms.hacibayram.edu.tr/api/files/1/Hac%C4%B1bayram%20AHBV/thbmer(trTR)/Tu%CC%88rkiye'de%202004%20Y%C4%B1l%C4%B1nda%20Yas%CC%A7ayan%20Halk%20I%CC%87nan%C4%B1s%C C%A7lar%C4%B1.pdf. (08.02.2024).
• URL-5: https://www.milligazete.com.tr/haber/1662868/25-bin-kibrit-kutusuyla-gecmise-yolculuk. (08.02.2024).
• URL-6: https://www.dakupa.org/malazlar-kibrit. (08.02.2024