VELİMEŞE ESKİ MEZARLIK ALANINDAKİ OSMANLI MEZAR TAŞLARI

Yıl 2023, , 649 - 666, 20.07.2023

Bahar Kocabaş

https://doi.org/10.53718/gttad.1182455

Öz

Türklerin mensup olduğu dinlerin ortak noktalarından biri ölümden sonra yaşamın varlığına duyulan inançtır. Türkler kültürel tavırlarını dini algılayış ve yaşayış şekillerine yansıttıkları gibi mezar yapılarında da kimliklerini belli etmiş ve ölü gömme geleneklerini devam ettirmişlerdir. Türkler için yüzyıllar içinde kurganlardan türbelere; ayak ve şahide taşından oluşan mezarlara geçiş yaşanmıştır. Bu çalışma Tekirdağ ilinin Ergene ilçesinin Velimeşe kasabasında, Eski Mezarlık adı ile anılan alan üzerinden elde edilen verilerle ortaya çıkarılmıştır. Bugün Velimeşe olarak bilinen bu bölge Roma ve Osmanlı idarelerine şahitlik etmiştir. Bu sebeple Velimeşe Osmanlı ve Roma imparatorluklarının izlerini taşımaktadır. Anadolu’dan Balkanlara Türk göçlerinin neticesinde yerleşimlerin meydana geldiği bu bölgede Velimeşe arşiv kaynaklarında önce kışlık olarak tanımlanmış daha sonra köye dönüştürülmüştür. 400 yıla yakın bir tarihi geçmişi bulunmaktadır.
Ölümün en önemli hatırlatıcısı olarak nitelendirilebilecek mezar taşlarında defnolunmuş kişiye ait isim, unvan, ölüm tarihi gibi bilgiler; baş taşı için seçilen metinlerde anlatılmaya çalışılan hikayeler ve aynı zamanda kullanılan taşların sahip olduğu şekiller araştırma konusudur. Mezar taşları bulundukları bölgenin sosyolojik, coğrafi, tarihi ve kültürel yapısı hakkında pek çok bilgi vermektedir. Bunun yanında mezar taşlarının kitabeleri edebi açıdan önem taşımaktadır. Bu sebeple mezar taşları ve kitabeleri farklı alanlarda kaynak olarak kullanılabilmektedir. Velimeşe eski mezarlık alanında bulunan ve toprak altında kalanlar hariç ulaşılabilen 36 Osmanlı mezar taşı kaynak olarak seçilmiştir. En eskisi 1882 yılına tarihlenen mezar taşları tarih itibari ile geçiş dönemine ait özellikler yansıtan taşlardır. Bu sebeple ne XVIII. yüzyıl öncesi mezar taşları gibi gösterişli ve özgün şekillere sahiptir ne de günümüz mezar taşları gibi sade bir görünüme sahiptir. Bu sahada bulunan mezar taşları arasında Osmanlı tipi olarak sınıflandırılabilecek fes başlı mezar taşı formlarının Cumhuriyetin ilk yıllarında ölenler için tercih edildiği görülmektedir. Bunun yanında 1928 yılında yürürlüğe giren kanun ile beraber mezar taşlarını da kapsayacak şekilde resmi ve gayri resmi levha ve tabelalarda Latin alfabesi kullanımı zorunlu tutulmasına rağmen alanda 1933 yılına ait Osmanlıca Türkçesi ile yazılmış mezar taşları mevcuttur. Tüm bu veriler alandaki mezar taşlarının geçiş dönemi özellikleri taşıdığını ortaya koymaktadır. Yaklaşık 400 yıllık bir geçmişe sahip araştırma alanında en erken tarihli mezar taşının 1882 yılına aittir. Bulunan mezar taşlarının üstünde yazan tarihler ve Velimeşe’nin, bulunduğu bölgede yaşanan deprem, sel, salgın hastalık gibi vakaların tarihleri karşılaştırılarak bölge insanın söz konusu olaylardan etkilenmiş olup olmadığı tetkik edilecektir. Ayrıca tarih, yerleşim yerleri, cinsiyet, lakap ve unvan bilgileri gibi verilerden hareketle Velimeşe havalisi hakkında yorumlar yapılacaktır. Çalışma içerisinde mezar taşlarına ait detaylı tipolojik değerlendirmeden ziyade kitabelerin içerdiği bilgilerden yola çıkarak siyasi ve sosyal alanlarda değerlendirmeler yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mezar Taşı, Kitabe, Velimeşe, Tekirdağ, Osmanlı.

OTTOMAN TOMBSTONES IN VELIMESE OLD CEMETERY

Öz

Belief in an afterlife is a commonality among the several prominent religions of Turkic people. Besides reflecting their cultural views on their religious faiths and behaviors, The Turks reflected their cultures, religious faiths and behaiour on their tombs and funerals and continued their burial traditions Turkish tombstransitioned gradually from “Kurgans” to “Turbe, to burial chambers with ayak and shahide stones on both ends of the grave” This study was made possible by the data obtained from the research on a cemetery named “Eski Mezarlık”, in the town of Velimeşe, at district of Ergene, Tekirdağ. The cemetery bears traces of the Roman and Ottoman Empires as the burial site was build near major administrative centres of both civilisations.The origin of the Velimeshe dates back to approximately 400 years ago, with the Turks settling from Anatolia to the Balkan peninsula as a result of Ottoman migration policies. Velimeshe was at first defined as a Kishlak, large wintering settlements reserved for husbandry and sanctuary, and later converted into a hamlet.

In this academic study tombstones — most potent reminders of impending death — are inspected, and the primary inscriptions they contain; name, alias, ancestry indicators, birth and death dates, engraved texts, as well as the shape of the stones are documented and analyzed. Tombstones contain information about the historical, cultural, sociological, and geographical aspects of the region in whivh they are located. In addition, the epitaphs on the tombstones are of literary importance. Therefore, tombstones and epitapts can be taken as sources in a variety of academic fields. Thirty-six of the Ottoman tombstones discovered in Velimeshe, excluding unexcavated ones, were examined, and documented as sources. The tombstones, the earliest of which dated to 1882, exhibit the characteristics of the transition period: While they are not as artistic and unique as pre-XVIIIth century tombstones, they are also not as simplistic as their modern equivalent. It is noticeable that the tombstones formed in the Ottoman style fez were favoured for those who passed away in the early years of the republican period. In addition, with the law enacted in 1928, use of the Latin alphabet was mandated on official and unofficial documents, signs, and boards: which included tombstones. Despite the mandate, some of the tombstones in 1933 still used the Ottoman Alphabet. All of this data demonstrates that the tombstones in the location exhibit characteristics of a transitional period. In the research area that contains 400 years of history, the most recent tombstone dates to 1882. By comparing the dates on the tombstones with the dates of the disasters (such as; earthquakes, floods, and epidemics…) documented in the town of Velimeşe, it will be examined whether the people of the region have been affected by these events or not. In addition, statements will be made about the Velimeşe region, based on the obtained datas, such as; dates, settlements, gender, alias, and nobility titles. In the study, political and social evaluations will be made based on the information obtained from the inscriptions rather than the through typological evaluation of the tombstones.

Anahtar Kelimeler

Tombstone, İnscription, Velimese, Tekirdag, Ottoman.

Kaynakça

• Kur’an-ı Kerim, Maide Suresi; Enbiya Suresi.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivleri: 30-10-0-0 / 193 - 321 – 11.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivleri: 30-10-0-0/88-581-6.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı: Ali Emiri, Sultan Mustafa II.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı: Meclis-i Vala Evrakı.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı: Dahiliye, Muhaberat-ı Umumiye İdaresi.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı: Dahiliye, Mektubi Kalemi.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı: Cevdet, Adliye.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı: Sadaret, Bulgaristan
• Devlet Arşivleri Başkanlığı: Teftişat-ı Rumeli Evrakı, Sadaret Evrakı.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı: Teftişat-ı Rumeli Evrakı, Selanik Evrakı.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı: Dahiliye, Memurin Kalemi.
• AKDAĞ, Mustafa, “Celali İsyanlarından Büyük Kaçgunluk”, AÜDTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C.2, S.2-3, 1964, ss.1-50.
• AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celali İsyanları, Barış Basımevi, Ankara 1999.
• AKOVA, Süheyla Balcı (Ed.), Geçmişten Günümüze Kapaklı, Babil Basım Yayın, İstanbul 2016.
• ÖZKILINÇ, Ahmet ve diğerleri (Haz.), Osmanlı Yer Adları: 1 Rumeli Eyaleti (1514-1550), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü , Ankara 2013.
• BAŞKAN, Seyfi, Karamanoğulları Dönemi Konya Mezartaşları, T.C Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• BERK, Süleyman. “Osmanlı Mezar Taşı Kitabelerinde Başlıklar ve Anlamları”, I. Uluslararası Türk- İslam Mezar Taşları Kongresi, Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın 19-21.10.2018, ss.97-115.
• CANDEĞER, Ümmügülsüm, “Cumhuriyet’ten Günümüze Sıtma ile Savaş”, 2016 Hoca Ahmet Yesevi Yılı Anısına Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri, Türk Eğitim-Sen Genel Merkezi Yayınları, Ankara 2016.
• ÇALIK, Ramazan, Muzaffer Tepekaya, “Birinci Dünya Savaşı Esnasında Anadolu’daki Salgın Hastalıklar ve Ermeniler”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.16, Konya 2006, ss.205-228.
• ÇEVİK, Hikmet, Tekirdağ Yürükleri, Eko Matbaası, İstanbul 1971.
• ÇİFTÇİOĞLU, Ferdi, II. Abdulhamid Dönemi İzmir’de Salgın Hastalıklar, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa 2014. DEMİR, Alpaslan, “15-16. Yüzyıl Göçlerinin Osmanlı İskân Yapısına Etkisi”, Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD), C. 34, S. 58, 2015, s. 563-581.
• DEMİR, Alpaslan, “16. Yüzyıl Göç Çalışmalarında Yöntem ve Terk Edilmiş Köyler Meselesi: Menemen Kazası Örneği”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 3, 2020, s. 137-142.
• DEMİR, Alpaslan, “Osmanlı Devleti’nde Yörükler ile Yerleşiklerin Kavgası: Kayıp Köyler Meselesi”, Gazi Akademik Bakış, C.11, S.21, 2017, ss.15-31.
• DEMİR, Alpaslan, “XV XVI Yüzyıllarda İnebazarı Şahıs Adları Üzerine Bir Değerlendirme”, Rodosto’dan Süleymanpaşa’ya Tekirdağ, Kitabevi Yay., İstanbul 2016, s.429-436.
• DEMİR, Alpaslan, “XVI. Yüzyıl Anadolusunda Dış Göçler: Şarkiyan”, Karadeniz Araştırmaları, S. 28, 2011, s. 51-66.
• DEMİR, Fariz, Gülçin, Mümin, “Ergene İlçe Tarihi”, Ergene Belediyesi (Basılmamış Kitap), Tekirdağ, Bölüm 4.
• DOĞAN, Hamdi, “Vefayata Mahsus Vukuat Defterlerine Göre Salgın Hastalıklardan Ölümler: Adıyaman Örneği”,21.Yüzyılda Eğitim ve Toplum, C.6, S.18, 2017, ss.597-615.
• EMECEN, Feridun, “Yaya ve Müsellem”, DİA, TDİA Yayınevi, C. 43, İstanbul 2013, ss.354-356.
• ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, Emine, “Osmanlı Devleti’nde Nüfus Artışı, Göçler ve Kaybolan Yerleşmeler (XVI-XVII Yüzyıl)”, Avrupa Tarihinde Türk Eli Doç. Dr. Gümeç Karamuk Armağanı, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2017, s. 127-136.
• ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, Emine, “Terk-i Diyar Etmenin Arka Planına Bir Bakış: Osmanlı Merkez ve Taşra Yönetiminde Yaşanan Değişimlerin Göçe Etkisi (XVII-XVIII. Yüzyıl)”, Dede Korkut’un İzinde 30 Yıl Prof. Dr. Üçler Bulduk’a Armağan Türk Tarihine Dair Yazılar, Gece Yayınları, Ankara 2017, s. 473-488.
• ERTÜRK, Volkan, “Osmanlı Devrinde Vize Sancağındaki Selâtin ve Ümera Vakıfları (1530-1613)”, Turkısh Studies, C.8, S.5, 2013, ss.279-300.
• EYİCE, Semavi, “Mezarlıklar ve Hazireler”, İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin gelenekleri I,Jean-Louis Bacqoué-Grammont, Aksel Tibet(Ed.), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1996. GÖKTEPE, Kaya, Türkiye Trakya’sında Nüfus ve İskân Politikaları (1830-1914)", Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.16, S.2, Aralık 2014, ss.361-382.
• GÜLTEN, Sadullah, “Osmanlı Anadolusu’nda Bir İskan Hikayesi: Bozok Sancağı’nda Aşiretler, Köylüler ve Celâlîler (16-19. Yüzyıllar)”, History Studies, C. 11, S. 1, 2019, s. 129-154.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman, “Gözlemcilerinin Kaleminden Osmanlı Dönemi Yerleşmelerin Terk Edilmesi ve Kaybolması”, Polis Akademisi Yayınları, Kitap Dostu Prof. Dr. Ali Birinci Armağanı Ankara 2017, s. 479-502.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman, “Türkiye’de Osmanlı Dönemi Yerleşmelerinin Terk Edilmesi ve Kaybolması Hakkında Yapılan Çalışmalar”, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, C. 1, Prof. Dr. Yılmaz Kurt Armağanı, Akçağ Yay., Ankara 2016, s. 409-429.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman-DEMİR, Alpaslan-ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, Emine, Türkiye’nin Kayıp Köyleri, Yeditepe Yay., İstanbul 2020.
• GÜNAL, Zerrin, "Karesioğulları", DİA, TDV Yayınevi, C.4, İstanbul 2001, ss.488-489.
• HANİOĞLU, M. Şükrü, “İttihat ve Terakki Cemiyeti” DİA,TDV Yayınevi, C.23, İstanbul 2001, ss.476-484.
• https://www.tse.org.tr/IcerikDetay?ID=547&ParentID=80, (10.08.2022 13:24).
• KANAK, Halit, “Bulgaristan Türklerinin Sürgünü (12 Ağustos 1950) ve Genel Göç Meselelerine Bakış”, Akit Gazetesi, 11 Ağustos 2019, https://www.yeniakit.com.tr/yazarlar/halit-kanak/bulgaristan-turklerinin-surgunu-12-agustos-1950-ve-genel-goc-meselelerine-bakis-1-29394.html,(17.08.2022/18:09).
• KARAMAĞARALI, Beyhan, Ahlat Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• KILAVUZ, Bülent Nuri, “Bozdoğan- Yazıkent Beldesi Mezarlığı Süslemeli Kadın Mezar Taşları”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, ss.77-110.
• KOCAMAN, Habib, Mustafa Ceylan, “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Muhalefet Fırkası: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası”, Yasama Dergisi, C.11, S.34, 2016, ss.5-23.
• KOLTUK, Nuran (hzl.), Osmanlı Belgelerinde Çorlu, Levent Ofset Yayınevi, İstanbul 2017.
• KOYUNCU, Recep, Canan Hanoğlu, Rize Derepazarı İlçesi Tarihi Mezar Kitabeleri, Derepazarı Kaymakamlığı, Rize 2011.
• KÖPRÜLÜ, Orhan Fuat, “Efendi”, TDİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C.10, Ankara 1994, ss.455-456.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat, Osmanlıda Narh Müessesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Kitapevi, İstanbul 1983.
• LAQUEUR, Hans-Peter, Hüve'l-Baki İstanbul'da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997.
• ÖZDEĞER, Mehtap, “Vize Kazası Vakıfları- XVI. Yüzyıl Arşiv kaynaklarına Göre-”, Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, C.22, S.1, 2007, ss.165-187.
• PAÇACI, Yadigar, Türkiye’de Tek Parti Döneminde Salgın Hastalıklar: Sıtma Örneği (1923-1950), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2018.
• SAĞIROĞLU ARSLAN, Aslı, Kayseri Zamantı Irmağı Çevresindeki Bezemeli Mezar Taşları, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kayseri 2004.
• SÜMBÜLLÜ, Y. Ziya, “Eski Türklerde Defin Şekilleri Üzerine Bir İnceleme”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.4, S.2, 2004, ss.1-72.
• SÜMER, Faruk, “Ağa”, TDİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C.1, Ankara 1988, ss.451-452.
• TEREKLİ, Bülent, 1912 Şarköy-Mürefte Depremi ve Etkilediği Alanlar, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2011.
• TURNA, Nalan “İstanbul’un Veba ile İmtihanı:1811-1812 Veba Salgını Bağlamında Toplum ve Ekonomi”, Studies of the Ottoman Domain, C.1, S.1, 2011, ss.1-36.
• ULU, Cafer, “Osmanlıda Alfabe Tartışmaları ve Latin Alfabesinin Kabulü Sürecinde Mustafa Kemalin Çıktığı Yurt Gezileri: Tekirdağ Örneği”, Tarih Araştırmaları Derneği, C.33, S.55,2014, ss.277-302.
• ULUÇAM, Abdulselam, Erciş Çelebibağı Mezarlığı ve Mezar Taşları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.
• YENİ, Harun, “Osmanlı Rumeli’sinde Yörük Teşkilatı, Kökeni ve Nitelikleri”, OTAM, C.42, 2017, ss.187-205.
• YİĞİT, İlker, “İskandaki Kararsızlık: Doğal Afetler ve Kaybolan Yerleşmeler (XVI-XX. Yüzyıl Manisa-Konya Çevresi Örneği)”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 26, Ankara 2017, s. 329-364.