TYPES OF DISEASES DETECTED IN THE WORKS OF ISLAMIC GEOGRAPHERS AND TRAVELERS IN THE XTH-XIVTH CENTURIES

Yıl 2023, , 433 - 452, 20.07.2023

Meryem Doygun

https://doi.org/10.53718/gttad.1219220

Öz

Diseases, one of the greatest challenges of humankind, seem to be a field of study for historians as well. In addition to medical works, it is seen that geography works and travel books also contain rich informations on this subject.
In this study, the types of diseases detected in the geography books and travel books written in Arabic and Persian in the Islamic world in the Xth-XIVth centuries have been included, so it has been tried to show that the traces of the disease of the period can be followed in such sources. In particular, regional diseases come to the fore in the notes of Islamic geographers and travelers, thus, in the Xth-XIVth centuries, it becomes possible to map the diseases of Islamic cities.
With this subject, which has not attracted attention before, it has been tried to show that readings about different disciplines can be made through geography works and travel books. We believe that such topics, which are especially important for the history of medicine, will lead to new studies.

Anahtar Kelimeler

X-XIV. yüzyıl, İslam coğrafyası, coğrafya, seyahatname, hastalık.

X-XIV. YÜZYILLARDA İSLAM COĞRAFYACILARININ VE SEYYAHLARIN ESERLERİNDE TESPİT EDİLEN HASTALIK TÜRLERİ

Öz

İnsanoğlunun en büyük imtihanlarından biri olan hastalıklar tarihçiler için de bir çalışma alanı olarak gözükmektedir. Tıp eserlerinin yanı sıra coğrafya eserleri ve seyahatnamelerin de bu konuda zengin malumat ihtiva ettiği görülür.
Bu çalışmada X.-XIV. yüzyıllarda İslam dünyasında Arapça ve Farsça olarak kaleme alınan coğrafya kitaplarında ve seyahatnamelerde tespit edilen hastalık türlerine yer verilmiş dolayısıyla bu tür kaynaklarda da dönemin hastalık izlerinin takip edilebileceği gösterilmeye çalışılmıştır. Bilhassa İslam coğrafyacılarının ve seyyahların notlarında bölgesel hastalıklar ön plana çıkmakta böylece X.-XIV. yüzyıllarda İslam şehirlerinin hastalık haritasını çıkarmak mümkün hale gelmektedir.
Daha önce dikkat çekilmemiş bu konu ile coğrafya eserleri ve seyahatnameler üzerinden farklı disiplinlere dair okumalar yapılabileceği gösterilmeye çalışılmıştır. Bilhassa tıp tarihi çalışmaları için önem taşıyan bu tür konuların yeni çalışmalara vesile olacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

X-XIV. yüzyıl, İslam coğrafyası, coğrafya, seyahatname, hastalık.

Kaynakça

• Ahmad, Sayyid Maqbul, “Coğrafya”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. VIII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993, ss. 50-62.
• Ahmed b. Ebî Ya‘kūb “Ya‘kūbî”, el-Büldân, trc. Muhammed İbrâhim Âyetî, İntişârât-i Bongâh Tercüme-yi ve Neşr-i Kitâb, Tahran 1356.
• Alaeddîn Alî Müttakī b. Hüsâmeddin el-Hindî, Kenzü’l-ʿUmmâl fî Süneni’l-Aḳvâl ve’l-Efʿâl, nşr. Bekrî Hayyânî ve Saffet es-Sekkā, C. X, Müessesetür-Risâle, Beyrut 1985.
• Ciner, Osman, el-Makdisî’nin Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm İsimli Eserinin Değerlendirilmesi ve Tercemesi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2008.
• Demirhan Erdemir, Ayşegül, “Ahlât-ı Erbaa”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. II, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1989, ss. 24.
• Dols, Michael W, “The Second Plague Pandemic and Its Recurrences in the Middle East: 1347-1894”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 22, No. 2, May 1979, ss. 162-189.
• Ebî Bekr Ahmed b. Muhammed el-Hemedânî “İbnü’l-Fakīh”, Kitâbü’l-Büldân, nşr. M. J. De Goeje, Brill, Leiden 1885.
• Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed el Ferâhîdî (Fürhûdî), Kitabü’l-Ayn, thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrâhim es-Sâmerrâî, C. V, Beyrut 1988.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnamesi, çev. A. Sait Aykut, C. I-II, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004.
• Ebû Alî Ahmed b. Ömer b. Rüste, Kitabü’l-Aʿlâḳu’n-Nefîse, ed. M. J. De Goeje, Brill, Leiden 1892.
• Ebû Hâmid Muhammed el-Gırnâtî, Gırnâtî Seyahatnamesi, haz. Fatih Sabuncu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2022.
• Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-Fârisî el-İstahrî, Kitâbü’l-Mesâlikü’l-Memâlik, (ve huve muavvelun ala kitabu Ṣuverü’l-Eḳālîm li’ş-Şeyh Ebî Zeyd Ahmed b. Sehl el-Belhî), ed. M. D. Je. Goeje, Brill, Leiden 1927.
• Ebû Ubeyd el-Bekrî, Kitâbü’l-Memâlik ve’l-Mesâlik, nşr. A. P. Van Leeuwen ve A. Ferre, Tunus 1992.
• Ebû Zeyd el-Belhî, Mesâlihu’l-Ebdân ve’l-Enfüs, çev. Nail Okuyucu-Zahit Tiryaki, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2012.
• Ebü Dülef, İran Seyahatnamesi, trc. Serdar Gündoğdu, Kronik Kitap, İstanbul 2020.
• Ebü’l-Fidâ, Taḳvîmü’l-Büldân, trc. Abdülmuhammed Âyetî, İntişârât-i Bünyâd-ı Ferhengî İran, Tahran 1349.
• Ebü’l-Kāsım Ubeydullāh b. Abdillâh b. Hurdâzbih, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, ed. M. J. De. Goeje, Brill, Leiden 1889.
• Genç, Vural, “Kanuni Sultan Süleyman’ın Nikris Hastalığına Atfedilen Farsça Bir Reçete”, Belleten, C. XXX, S. 287, Türk Tarihi Kurumu Yayınları, Ankara 2016, ss. 41-58.
• Gündüz, Ahmet, “Şehrizor”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XXXVIII., Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, ss. 473-475.
• Hâfız Ahmed b. Alî Hacer el-Askâlâni, Beẕlü’l-Mâʿûn fî Fażli’ṭ-Ṭâʿûn, thk. Ahmed İsâm Abdülkādir el-Kâtib, Dâru’l-Âsıme, Riyad 1411.
• Hamdullah Müstevfî Kazvînî, Nüzhetü’l-Kulûb, Dünya-yi Kitâb, Tahran 1362.
• Hudûdü’l Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, nşr. Menûçehr Sütûde, Kitabhâne-i Tahurî, Tahran 1362.
• İbn Cübeyr, İbn Cübeyr Seyahatnamesi, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2020.
• İbn Fadlân, Seyahatname, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017.
• İbn Haldun, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, C. II, Dergâh Yayınları, İstanbul 2012.
• İbn Havkal, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, trc. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2014.
• İbn Sînâ, el-Kânûn fi’t-Tıbb, çev. Esin Kâhya, 1. Kitap, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1995.
• İbnü’l-Belhî, Farsnâme, ed. G. Le Strange-R. A. Nicholson, Cambridge University Press, London 1921.
• İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, trc. Ahmet Ağırakça vd., C. VIII, Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016.
• İbnü’l-Fakīh, Kitâbü’l-Büldân, thk. Yûsuf el-Hâdî, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1996.
• Kallek, Cengiz. “Rıtl”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XXXV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2008, ss. 52-55.
• Mes‘ûdî, et-Tenbîh ve’l-İşraf, çev. Mithat Eser, Ankara Okulu, Ankara 2020.
• Mes‘ûdî, Murûc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar), çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2005.
• Muhammed b. Necîb Bekrân, Cihannâme, (Muhammed Emîn Riyâhî), İntişârât-i Kitâbhâne-i İbn-i Sînâ, Tahran 1342.
• Muhammed b. Necîb Bekrân, Cihannâme, trc. Meryem Doygun, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2021. Mukaddesi, İslâm Coğrafyası (Ahsenü’t-Takâsim), çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel I, yay. Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2000.
• Nâsır-ı Hüsrev, Sefername, trc. Abdülvehap Tarzi, MEB, İstanbul 1967.
• Palalı, M. Zeki, “Cüzzam”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. VIII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993, ss. 150-152.
• Sevim, Ali, “Sökmen b. Artuk”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XXXVII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2009, ss. 392-394.
• Seyyîd İsmâil Cürcânî, Ẕaḫîre-i Ḫârezmşâhî, tsh. Muhammed Rıza Muharrerî, 1. Kitap, Ferhengistân-i Ulûm-i Pezeşkî Cumhurî İslâmi İran, Tahran 1380.
• Sezgin, Fuat, İslam’da Bilim ve Teknik, C. II, Türkiye Bilimler Akademisi, İstanbul 2008.
• Şihâbeddin b. Fazlullah el-Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım (Mesâliku’l-Ebsâr), çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
• Şihâbüddîn Ebî Abdillâh Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdâdî, Kitâbü Muʿcemi’l-Büldân, nşr. Ahmed Nâcî el-Cemâlî-Muhammed Emin el-Hancî, C. I, Matbaa-i Saâdet, Mısır 1906.
• Tabîb İbn-i Şerîf, Yâdigâr, haz. Murat D. Çekin, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul 2017.
• Yazıcı, Hüseyin, “Seyahatnâme”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XXXVII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2009, ss. 9-11.
• Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî, Âs̱ârü’l-Bilâd ve Aḫbârü’l-ʿibâd, Dâru Sâdır, Beyrut ty.