ORTA ÇAĞ'DA HÂREZM TİCARETİ

Yıl 2023, , 75 - 94, 20.10.2023

Eren İzbul

https://doi.org/10.53718/gttad.1252572

Öz

Hârezm, siyâsî tarihi antik çağlara kadar dayanan Yakın Doğu’nun en önemli merkezlerinden biridir. Bölge hakkında ilk tarihsel kayıtlara Yunan tarihçi Herodotos’un Historia’sında rastlamaktayız. Herodotos’un “Khorasmia” adını verdiği bölge, II. Kyros zamanında Pers İmparatorluğu’na bağlanmıştır. Kyrostan sonra İmparator Dairus devrinde ise, devlette mühim bir idârî reform gerçekleşmiş, bu reform doğrultusunda ülke toprakları satraplık denilen parçalara ayrılmıştır. Behistun yazıtından öğrendiğimiz kadarıyla Pers İmparatorluğu’ndaki satraplıklardan birisi de Hârezm idi. Herodotos’un kayıtlarından bağımsız olarak söyleyebiliriz ki, kuvvetle muhtemel antik devirlerden itibaren Hârezm bölgesinde otonom bir siyâsî yapı kurulmuş ve Hârezmşâhlık dediğimiz müessese ortaya çıkmış, bölge çeşitli sülâleler tarafından yönetilmiştir. Tespit edebildiğimiz ilk Hârezmşâh sülâlesi Afrigoğulları’dır. Milâttan önceki devirlerden 995 senesine kadar bölgede hâkimiyet tesis eden Afrigoğulları, 995 yılında yerini Me’mûnoğulları’na bırakmış ve Hârezmşâhlık müessesesi el değiştirmiştir. 995-1017 yılları arasında Hârezm’i yönettiğini gördüğümüz Me’mûnoğulları sülâlesi ise 1017 senesinde Gazneli Sultân Mahmûd tarafından ortadan kaldırılmış ve Sultân Mahmûd’un hâcîbi Altûntâş, Hârezmşâh ilân edilerek bölgede Gazneli hâkimiyeti sağlanmıştır.
Bölgenin coğrafî konumundan kaynaklanan bir ayrıcalığı bulunmaktaydı ki o da doğu ile batıyı birleştiren bir kavşak noktası oluşudur. Bu doğrultuda, Çin, Hindistan ve özellikle Mâverâünnehr gibi doğu memleketleri, Avrupa ile ticârî bağlantısını Hârezm üzerinden gerçekleştirmekteydi. Hârezm, sadece doğu-batı eksenindeki ülkeleri birleştirmekle kalmayıp, aynı zamanda, kuzey-güney ekseninde, İslâm ülkeleri ile kuzey halkları arasındaki ticârî bağlantıyı da sağlamaktaydı.
Bölgedeki ticârî emtiaya bakacak olursak Hârezm, pamuklu ve yünlü tekstil malzemelerinin üretimi ve ihracatında Yakın Doğu’nun önde gelen merkezlerinden biri durumunda idi. Ayrıca, her ne kadar çeşitli ipek üretim atölyelerinin varlığını bilsek de ipekli ürünler, yünlü ve pamuklu ürünlere nazaran daha az üretilmekte ve satılmaktaydı. Tekstil alanında Hârezm’in öne çıktığı diğer sektör ise çeşitli hayvan derilerinin ticaretiydi. Nitekim ormanlık alan bakımından zengin olan Hârezm’de tilki, sincap, kakım vs. gibi hayvanların bolca görüldüğü karşımıza çıkmaktadır.
Besin sektörü de bölgenin ticârî potansiyelinde önemli yere sahiptir. Hârezm’e has karpuzlar, tüm Yakın Doğu’da beğeniyle tüketilmekteydi ve İbn Battûtâ’nın kayıtlarından anladığımız kadarıyla bu karpuzlar Çin ve Hindistan’a kadar satılmaktaydı. Bölgenin besin sektöründe ön plana çıktığı diğer sektör ise balıkçılık idi. Kaynaklardan anladığımız kadarıyla, küçük ölçekli bir şehir olan Hâlicân, Hârezm’in en fazla balık avlanan ve satılan bölgesi olarak karşımıza çıkmaktadır ki söz konusu balık ticaretinde en sık temas kurulan halkın Oğuzlar olduğunu bilmekteyiz.
Hârezm’de ithal edilen ürünlerin başında şüphesiz değerli madenler gelmektedir. Nitekim İslâm kaynaklarından anlaşıldığı üzere, bölgede özellikle altın, gümüş ve bakır kıtlığı bulunuyordu. Bu doğrultuda Hârezm halkının ihtiyaç duyduğu değerli madenler genellikle komşu ülkelerden, özellikle Mâverâünnehr (Ferganâ)’den temin edilmekteydi. Çalışmamızın son bölümünü teşkil eden Otrâr Hadisesi’nin nedenleri de Hârezm’deki maden kıtlığı ile birlikte düşünüldüğünde daha rahat anlaşılacaktır.
Orta Çağ Hârezm ekonomisinde ayrı bir parantez açılması gereken başka bir husus ise köle ticâreti idi. Nitekim Bağdâd ve Basra gibi doğunun en önemli köle merkezleri arasında Hârezm de zikredilmektedir. Ayrıca, Guy L. Strange’un X. yüzyılda Hârezm’deki ana ekonomik endüstrinin köle ticareti olduğunu düşünmesi, bölgenin bu sektördeki önemini ortaya koymaktadır.
Çalışmamızın belki de en mühim bölümü Otrâr Hadisesi’ni ele aldığımız son bölümdür. Siyâsî açıdan bakıldığında sözünü ettiğimiz olay, Yakın Doğu’da Moğol İstilâsı’nın başlangıcını temsil etmesi nedeniyle Türk-İslâm tarihinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Ancak biz bu çalışmamızda Otrâr Hadisesi’ne ticârî açıdan yaklaşarak kaynaklardan edindiğimiz bilgiler ışığında, meydana gelen olayın bölgedeki değerli maden kıtlığından kaynaklandığı görüşünü savunmaktayız.

Anahtar Kelimeler

Hârezm, Ekonomi, Ticaret, Ortâr Olayı

KHWAREZM TRADE IN THE MEDIEVAL

Öz

Khwarezm is one of the most important centers of the Near East, whose political history dates back to ancient times. We find the first historical records about the region in the Historia of the Greek historian Herodotus. The region that Herodotus called "Chorasmia", II. In the time of Kyros, it was connected to the Persian Empire. After Kyros period, during the reign of Emperor Darius, an important administrative reform took place in the state, and in line with this reform, the land of the country was divided into parts called satrapy. As we learn from the Behistun inscription, one of the satrapies in the Persian Empire was Khwarezm. Independently of the records of Herodotus, we can say that an autonomous political structure was established in the Khwarezm region from the ancient times, and the institution we call Khwarezmshah emerged, and the region was governed by various dynasties. The first Khwarazmshah dynasty we could identify is Afrig Dynasty. Afrig Dynasty, who established dominance in the region from pre-BC eras until 995, left their place to Memun Dynasty in 995 and the institution of Hârezmşahlık changed hands. B.C. Afrig Dynasty, who ruled the region from pre-historic times until 995, left their place to Memun Dynasty in 995 and the institution of Khwarezm Shah passed to a different dynasty.
Although Khwarazm was one of the leading centers of the Near East in terms of politics, the region also had a very high commercial potential. The region had a privilege arising from its geographical location, which is that it was a junction point connecting east and west. In this direction, eastern countries such as China, India and especially Transoxiana were making their commercial connections with Europe through Khwarazm. Khwarezm not only united the countries on the east-west axis, but also provided the commercial connection between the Islamic countries and the northern peoples on the north-south axis.
If we look at the commercial commodities of the region, Khwarezm was one of the leading regions of the Near East in the production and export of cotton and woolen textile materials. Also, although we know that various silk production workshops existed, silk products were produced and sold less frequently than woolen and cotton products. Another sector in which Khwarezm stood out in the field of textile was the trade of various animal skins. The food sector also has an important place in the commercial potential of the region. Watermelons unique to Khwarazm were consumed with admiration throughout the Near East, and as we understand from Ibn Battuta's records, these watermelons were sold as far as China and India. Another sector in which the region came to the fore in the food sector was fisheries. As far as we understand from the sources, Halican, which is a small-scale city, appears as the region where the most fish are caught and sold in Khwarezm, and we know that the Oghuz people are the people most frequently contacted in the fish trade.
Undoubtedly, precious metals come first among the products imported in Khwarezm. As a matter of fact, as understood from Islamic sources, there was a shortage of gold, silver and copper in the region. In this direction, the precious metals needed by the people of Khwarezm were generally supplied from neighboring countries, especially Transoxiana (Fergana). The reasons for the Otrâr Incident, which constitutes the last part of our study, will be understood more easily when considered together with the shortage of minerals in Khwarezm.
Another issue that needed to be opened in a separate parenthesis in the medieval Khwarazm trade was the slave trade. As a matter of fact, Khwarezm is also mentioned among the most important slave centers of the east, such as Baghdad and Basra. In addition, Guy L. Strange's thinking that the main economic industry in Khwarezm in the X century was the slave trade, reveals the importance of Khwarezm in this sector.
The most important part of our study is the last part of the Otrar Incident. The event we are talking about has a very important place in Turkish-Islamic history as it represents the beginning of the Mongol Invasion in the Near East. However, in this study, we approach the Otrâr Incident from a commercial point of view, and in the light of the information we have obtained from the sources, we argue that the incident was caused by the scarcity of precious metals in the region.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm, Economy, Trade, Otrar Incident

Kaynakça

• AGACANOV S.G., 2015, Oğuzlar, çev. Ekber N. Necef ve A. N. Annaberdiyev, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• —, Selçuklular, çev. Ekber N. Necef ve Ahmet N. Annaberdiyev, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006.
• —, Selçuklular, çev. Ekber N. Necef ve Ahmet N. Annaberdiyev, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006.
• AHİNCANOV, Sercan M., Türk Halklarının Kolonizatör Boyu Kıpçaklar, çev. Kürşat Yıldırım, Selenge Yayınları, İstanbul 2019.
• Ahmed b. Yahyâ el-Belâzûrî, Fütûhû'l-Bûldân, Ülkelerin Fethi, çev. Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
• AKÇAY, Filiz, Ebû Said Abdulhay Dalhak b. Muhammed Gerdizî'nin "Zeynü'l-Ahbâr" Adlı Eserinin Tâhîrîler, Saffârîler ve Gazneliler İle İlgili Bölümlerinin Türkçe Tercümesi ve Değerlendirmesi, T.C. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu 2015.
• AKINCI, Meltem, "Müslüman Tüccarları Orta İtil'deki İslamlaşmaya Etkisi", Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 21 (39), ss. 1121-1153.
• Alaaddîn Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cühangüşâ, çev. Mürsel Öztürk, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.
• ALPTEKİN, Coşkun, "Büyük Selçuklular", Düzenleyen: Kenan Seyyithanoğlu. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi (Çağ Yayınları) VII, 1988.
• —, Büyük Selçuklular, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi içinde, düzenleyen Kenan Seyyithanoğlu, C. VII, Çağ Yayınları, İstanbul 1988.
• ARİFOĞLU, Yunus, "Horasan Şehirlerindeki Alışveriş Mekânları ve Bu Mekânlarda Satılan Ürünler (8-10. Yüzyıllar)", İslâm Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 3 (2), ss. 176-202.
• Arrian, İskender'in Seferleri. çev. Meriç Mete, İdea Yayınevi, İstanbul 2005.
• ARTAMONOV, İ. M., Hazar Tarihi, Türkler, Yahudiler, Ruslar. çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2019.
• AYARIĞ, İsmail, M.Ö. 9.-M.Ö. 4. Yüzyıllar Arası Persler (Siyasi Tarih), T.C. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 2019.
• AYNAKULAVO, Gülnisa, "Fergana'da Moğol İstilası Öncesi Zanaat ve Ticaret", Gazi Türkiyat Dergisi, 2014, ss. 157-168.
• BAKIR, Abdülhalik, "İslâm Dünyasında Deri, Tahta ve Kağıt Sanayi", Belleten LXV (242), 2001, ss. 75-160.
• —, "Ortaçağ İslam Dünyasında Köle Fiyatları", Belleten (81), 2017, ss. 715-766.
• —, "Ortaçağ İslâm Dünyasında Madenler ve Maden Sanayi", Belleten LXI, 1997, ss. 519-595.
• BARTHOLD, V. V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, çev. Hakkı Dursun Yıldız, Kronik Kitap, İstanbul 2017.
• —, Orta Asya, Tarih ve Uygarlık, çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
• —, Türkistan Medeniyeti'nde Sulama Kültürü, çev. S. Erşahin ve T. Abylov, Akçağ Yayınları, Ankara 2020.
• BÜNYATOV, Ziya, Hârezmşâhlığı ve Enûştekînler Devleti. çev. Tural Rızayev, Derin Yayınları, İstanbul 2003.
• CHAVANNES, Edouard, Çin Kaynaklarına Göre Türkler, çev. M. Koç, Selenge Yayınları, İstanbul 2013.
• CHRİSTOPHER, I. Beckwit, İpekyolu İmparatorlukları, Bronz Çağı'ndan Günümüze Orta Asya Tarihi, çev. Kürşat Yıldırım, ODTÜ Yayıncılık, Ankara 2011.
• ÇAKMAK, Mehmet Ali, "Harezmşahlar", Selçuklu Tarihi El Kitabı içinde, düzenleyen Refik Turan, Grafiker Yayınları, Ankara 2016.
• DUMAN, Abdullah; AĞARI Murat, Hudûdü'l-Âlem, Mine'l-Meşrîk ile'l-Magrib, Ayışığı Kitaplığı, İstanbul 2018.
• DUMAN, İbrahim, Büyük Selçuklu Ordusunda Kullanılan Savaş Aletleri, Selenge Yayınları, İstanbul 2020.
• DURAN, Muzaffer, Anadolu'daki Pers Satraplık Organizasyonu, T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2012.
• Ebû Abdullâh Muhammed İbn Battûtâ Tancî, Rıhletü İbn Bâttûtâ, Tuhfetû'n-Nuzzâr fî Garâibi'l-Emsâr ve Acâibi'l-Esfâr, çev. A Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2015.
• Ebu Dülef, İran Seyahatnâmesi, 10. Yüzyılda Kafkasya'dan Fars Körfezine Yolculuk, çev. Serdar Gündoğdu, Kronik Kitap, İstanbul 2018.
• Ebû Hamdîd Muhammed el-Gırnâtî, Tuhfetu'l-Elbâb ve Nuhbetu'l-A'câb, Gırnâtî Seyahatnâmesi, çev. Fatih Sabuncu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2018.
• Ebû Reyhân el-Bîrûnî, el-Âsârü'l-Bâkiyye (Maziden Kalanlar), çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2011. Ebû'l-Fazl Muhammed Hüseyn-i Beyhâkî, Târih-i Beyhakî, Düzenleyen Necati Lügal, çev. Hicâbî Kırlangıç, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2019.
• Ebü'l-Fîdâ, Takvîmü'l-Büldân, Ebü'l-Fîdâ Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2017. el-Mukaddesî, Muhammed b. Ahmed, Ahsenü't-Takasîm, İslâm Coğrafyası, çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• ERDOĞAN, Coşkun, "Hârezm İsmi ve Bölgenin Tarihi Coğrafyası Hakkında Bazı Tetkikler," Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (50), tarihsiz, ss. 143-180.
• —, "Hârezm İsmi ve Bölgenin Tarihi Coğrafyası Hakkında Bazı Tetkikler", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 62, tarihsiz, ss. 307-322.
• EROĞLU, Engin, "6-10. Yüzyıllarda Karadeniz'in Kuzeyinde Kürk Ticareti", Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8 (15), tarihsiz, ss. 419-428.
• FRYE, R. N., "Adittional Notes On The Early Coinage of Transoxiana", Museum Notes (American Numismatic Society) II, 1950, ss. 105-114.
• GENÇ, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2002.
• GİBB, H.A.R., Orta Asya'da Arap Fetihleri, çev. Hasan Kurt, Çağlar Yayınları, Ankara 2005.
• GOLDEN, Peter B., Hazar Çalışmaları, çev. Egemen Çağrı Mızrak, Selenge Yayınları, İstanbul 2006.
• GÖKSU, Erkan, Türk Kültüründe Silah, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
• Gregory Abû'l-Farâc (Bar Hebraeus), Abû'l-Farâc Tarihi, çev. Ömer Riza Doğrul, C. I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1999.
• GÜNALTAY, Şemseddin, İran Tarihi, En Eski Çağlardan İskender'in Asya Seferine Kadar, C. I., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1948.
• GÜNDOĞDU, Abdullah, "Altın Orda Sahasında İslâmlaşma ve Sonuçları", Volga-Ural Bölgesinde İslâm Medeniyeti, II. Milletlerarası Sempozyum Tebliğleri, 2008, ss. 233-248.
• GÜRBÜZ, Meryem, "The Effects of Infields On The Economy of Khwarazmian Dynasty (1097-1231)", Düzenleyen Işıl Akgül, Selçuk Koç ve Elşen Boğazdere, Economic Issues II (ECOEI), 2020, ss. 27-45.
• —, Hârizmşâhlar, Devlet Teşkilâtı, Ekonomi, Kültür, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2014.
• Herodotos, Herodot Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1991.
• HUNKAN, Ömer Soner, Türk Hakanlığı (Karahanlılar), Kuruluş-Gelişme-Çöküş (766-121), IQ Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2011.
• İbn Fadlân, İbn Fadlân Seyahatnâmesi, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2018.
• İbn Havkâl, Suret el-Arz, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2017.
• —, Suret el-Arz, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017.
• İbn Rüsteh, el-Alâku'n-Nefîse, Dünya Coğrafyası, çev. A. F. Eker, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2017.
• İbnü'l-Esîr, el-Kâmîl fi't-Târîh Tercümesi, çev. Abdülkerim Özaydın, C. IX, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
• İstahrî, Mesâlîkü'l-Memâlîk, Ülkelerin Yolları, Değerlendirme-Metin, çev. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2020.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Hârezmşâhlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1984. KARAKULAK, Mesut, Türkistan'da Efendiler ve Köleler, Kronik Kitap, İstanbul 2020.
• KARATAY, Osman, Hazarlar, Yahudi Türkler, Türk Yahudiler ve Ötekiler, Kripto Yayınları, Ankara 2016.
• KAYHAN, Hüseyin, "Selçuklular Devrinde Karadeniz Çevresindeki Şehirlerde Ticaretin Gelişimi", Düzenleyen Mehmet Okur, Ülkü Köksal ve Volkan Aksoy, Geçmişten Günümüze Karadeniz'de Ulaşım, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, 2020, ss. 63-80.
• —, "Ortaçağda Karadeniz Ticareti ve Türkler", Düzenleyen Mehmet Okur, İlkçağlardan Günümüze Jeostratejik Açıdan Karadeniz, Akçağ Yayınları, 2018.
• Kazvînî, Târîh-i Güzîde, çev. Mürsel Öztürk, C. I., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2018.
• KDYRNİYAZOV, M. S., Materiyalnaya Kultura Gorodov Khorezma V XIII-XIV Vedakh, Nukus-Karakalpakstan, Izdatelstvo Karakalpakstan 1989.
• KHOZHANİYAZOV, G., The Militarry Architecture Ancient Chorasmia (6. Century B.C. - 4. Century A.D.), Edittions de Boccared, Paris 2005.
• KİTAPÇI, Zekeriya, Azerbaycan-Hârezm ve Türk Boyları Arasında İslâmiyet, Yedi Kubbe Yayınları, Konya 2005.
• KOÇ, Dinçer, İdil Bulgarları, Selenge Yayınları, İstanbul 2021.
• —, 2010. İdil Bulgarları, Selenge Yayınları, İstanbul 2010.
• Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, çev. Altay Tayfun Özcan, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• KÖYMEN, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Kuruluş Devri, C. I., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2000.
• —, "Selçuklu Devri Kaynaklarına Dair Araştırmalar I, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Devrine Ait Münşeat Mecmuaları", (Türk Tarih Kurumu Basımevi), 1951.
• KURAT, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara 2002.
• Peçenek Tarihi, İstanbul Devlet Basımevi, İstanbul 1973.
• —, "Kuteybe Bin Muslim'in Hvârizm ve Semerkand'i Zaptı (Hicrî 93-94/Mİlâdî 721)", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi VI (5), 1948.
• MAZLUMİ, Farbot, Camiü't-Tevarih'te Harezmşah Sultanları (Çeviri ve Değerlendirme), T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimle Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2018.
• MERÇİL, Erdoğan, Selçuklular Zamannda Dîvân Teşkîlâtı (Merkez ve Eyalet Dîvânları), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2015.
• —, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2013.
• Mes'ûdî, et-Tenbîh ve'l-İşrâf, Dünya Coğrafyası ve Tarihi, çev. Mithat Eser, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2020.
• Mes'ûdî, Mürûc Ez-Zeheb, Altın Bozkırlar, çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2017.
• MEZ, Adam, "Ortazaman Türk-İslâm Dünyasında Köleler", Düzenleyen Cemal Köprülü, Ülkü Halkevleri Dergisi XI (63), 1938.
• Minhâc el-Sîrâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, Moğol İstilâsına Dair Kayıtlar, çev. Mustafa Uyar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016.
• Muhammed b. Ahmed b. el-Mukaddesî, Ahsenü't-Takâsîm, İslâm Coğrafyası, çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând, Ravzatûs's-Safâ (gazneliler), Mülûk-i Gazneviyye, çev. Erkan Göksu, Kronik Kitap, İstanbul 2017. Muhammed b. Hâvendşâh bin Mâhmûd Mîrhând, Ravzatu's-Safâ (Hârezmşâhiyân), Hârezmşâhlar, çev. Erkan Göksu, Kronik Kitap, İstanbul 2022.
• Nesevî, Sîretü's Sultân Celâleddîn Mengüberdî, Celalüttin Harezmşah, çev. Necip Asım, İstanbul Devlet Matbaası, İstanbul 1934.
• OCAK, Ahmet, Selçukluların Dinî Siyâseti (1040-1092), Tarih ve Tabiat Vakfı, İstanbul 2002.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, "Hârizm", TDV İA 16, tarihsiz.
• ÖZCAN, Altay Tayfun, Hazar Kağanlığı ve Etrafındaki Dünya, Kronik Kitap, İstanbul 2019.
• ÖZDAL, Ahmet N., "Ortaçağ İslâm Dünyasında Silah Ticaretine Dair Bazı Tespitler (Farklı Yaklaşımlar)", Tarih Okulu Dergisi (XXXII), 2017, ss. 659-674.
• ÖZDAL, Ahmet N., Orta Çağ Ekonomisi ve Müslüman Tüccarlar, Selenge Yayınları, İstanbul 2016.
• PİYADEOĞLU, Cihan, Güneş Ülkesi Horasan, Büyük Selçuklular Dönemi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2012.
• Safiyuddîn Abdü'l-Mü'mîn b. Abdü'l-Hakk el-Bağdâdî, Merâsîdü'l-Ittlâ Esmâil-Emkîne Ve'l-Bîkâ, çev. H. İ. Gök, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2014.
• SAZAK, Gözde, "Peterburg Ermitoloji Devlet Müzsi'ndeki Doğu Avrupa Türk Bakiyelerinden İtil-Bulgar Türklerine Ait Eserlerin İncelenmesi", Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 16 (2), 2014, ss. 177-198.
• SCHAFER, Edward Hetzel, Semerkand'ın Altın Şeftalileri, Göktürkler ve Uygurlar Devrinde Uluslararası Ticaret, çev. Sekan Acar, Selenge Yayınları, İstanbul 2020.
• SEVİM, Ali; MERÇİL, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi, Siyâset-Teşkilât ve Kültür, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995. SHATZMİLLER, Maya, "Economic Performans And Economic Growt In The Early Islamic World", Journal of The Economic And Social History of The Orient (Brill) 54 (2), 2011, ss. 132-184.
• SÖYLEMEZ, M. Mahfuz, "Câhız'ın et-Tebessür Bi't-Ticâre Adlı Risâlesi", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (1), 2001, ss. 305-331.
• —, "Câhız'ın et-Tebessür Bi't-Ticâre Adlı Risâlesi", Ankara Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (42), tarihsiz, ss. 305-331.
• STRANGE, Guy L., Doğu Hilâfetinin Memleketleri (Mezopotamya, İsran ve Orta Asya), İslâm Fetihlerinden Timur Zamanına Kadar, çev. A. Eskiyurt ve C. Tomar, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015.
• SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Tarihleri-Boy Teşkilâtları-Destanları), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1972.
• ŞAHİN, Haşim; ARİFOĞLU, Yunus, "Selçuklu Öncesi Dönemde Horasan: Coğrafî Konum, İktisâdî Yapı ve Şehirler", Akademik İncelemeler Dergisi 8 (3), 2013, ss. 361-387.
• ŞAHİN, Sinan, Mâverâünnehr'in Sosyal ve İdârî Yapısı (VIII. ve XII. Yüzyıllar), Selenge Yayınları, İstanbul 2020.
• ŞEŞEN, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2017.
• Şihabeddîn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlîkü'l-Ebsâr, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
• TAŞKIN, Ersen, Eski Anadolu Tarihinde Persler, T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 1992.
• TOGAN, Zevki Velidi, "Hârizm", Meb İslâm Ansiklopedisi V/1, tarihsiz. TOLSTOV, S, P., Drevney Khorezmyskov Tsivilizatsii, Izdatelstvo Akademi Nauk, Moskova 1948.
• TOPSAKAL, İlyas, İdil Bulgarları ve İslâmiyet, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2019.
• TURAN, Muzaffer, "Satraplık Sisteminin Pers Yönetim Teşkilatındaki Yeri", Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi (34), tarihsiz, ss. 61-86.
• TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2014.
• ULUÇAY, Çağatay, İlk Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2013.
• USTA, Aydın, Türklerin İslâmlaşma Serüveni, Sâmânîler, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2013.
• UYDU YÜCEL, Mualla, "Peçenekler", Düzenleyen Osman Karatay ve Serkan Acar, Doğu Avrupa Türk Tarihi (Kitabevi Yayınları), 2018, ss. 449-527.
• VAİNBERG, B. I., "Chorasmian Coinage", Encyclopedia of Iranica, Online Edittion Available At http://www.iranica.org/articles-chorasmian-coinage.
• Yâ'kûbî, Kîtâbû'l-Bûldân, Ülkeler Kitabı, çev. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2019.
• YILDIZ, Hakkı Dursun, İslâmiyet ve Türkler, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980.
• YILDIZDAĞ, Cengiz, VII.-X. Yüzyıllarda İpek Yolu Ticaretinin Türk Tarihine Etkileri, T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Orta Çağ Tarihi Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2005.
• YÜREKLİ, Tülay, Sâmânîler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2002.
• ZARİPOVA ÇETİN, Çulpan, "Klasik Rus Kaynaklarında Büyük İpek Yolu", Düzenleyen Fahri Atasoy, Yükselen İpek Yolu, İpek Yolu'nda Kültür ve Sanat, Türk Yurdu Yayınları 3, Ankara, ss. 229-240.
• ZEKİ, İzzetullah, Horasan'da Hâkimiyet Mücadelesi (821-1005), Tâhîrîler, Saffârîler, Sâmânîler, Çizgi Kitabevi, Konya 2020.