SULTAN HÜSEYİN BAYKARA DÖNEMİ DERVİŞ ALİ İSYANI (1492-1493)

Yıl 2023, , 537 - 546, 20.07.2023

Arazgul Rejepova

https://doi.org/10.53718/gttad.1263212

Öz

Sultan Hüseyin Baykara (1438-1506), Timurlu devletinin kurucusu Emir Timur’un haleflerinden olup, Timurluların Horasan’daki (1469-1506) son hükümdarıdır. Sultan Hüseyin Baykara’nın çocukluktan itibaren arkadaşı olan Nizamüddîn Ali Şir Nevâî (1441-1501), Timurlu mirzalarından döneminin Horasan hükümdarı Ebû’l Kasım Babür’ün (ö.1457) Sebzevar topraklarının emiri Gıyaseddin Kiçkine’nin oğludur. Ebû’l Kasım Babür, Sultan Hüseyin Baykara ile Ali Şir Nevâî’ye çocukluklarından itibaren sahip çıkmış ve hanedan sarayında birlikte eğitim almalarını sağlamıştır. Sultan Hüseyin Baykara ile Ali Şir Nevâî arsındaki tarihe damgasını vuran önemli arkadaşlık bu dönemden itibaren başlamıştır. Ebû’l Kasım Babür, Meşhed’e gittiğinde bu iki genci yanından götürmüş, fakat ziyareti esnasında Meşhed’de vefat etmiştir. Bunun üzerine Horasan toprakları bir diğer Timurlu mirzası olan ve Maveraünnehir topraklarının hükümdarı Ebû Said Mirza’nın (ö.1469) hâkimiyeti altına girmiştir. Ebû Said Mirza’nın Horasan’ı ele geçirmesi sonucunda Sultan Hüseyin Baykara ile Ali Şir Nevâî’nin, döneminin siyasi nedenlerden ötürü bir süreliğine yolları ayrılmıştır. Bu dönemde Sultan Hüseyin Baykara Merv’e gitmiş, Ali Şir Nevâî ise kısa süre Meşhed’de kalmış, sonra Herat’a gelmiş ardından Semerkant’a gitmiştir. İki arkadaşın ayrılığı Sultan Hüseyin Baykara’nın 1469 senesinde Horasan topraklarını ele geçirerek Herat’ta saltanat tahtına oturması ile son bulmuştur. Sultan Hüseyin Baykara önemli mücadeleler ile elde ettiği hükümdarlığının ilk günlerinden itibaren çocukluk arkadaşı Ali Şir Nevâî’nin Semerkant’tan Herat’a kendi yanına gelmesini sağlamıştır.
Bu çalışmada ele alınan Derviş Ali, Ali Şir Nevâî’nin kardeşidir. Ancak onun doğum tarihi, çocukluğu, gençliği ve eğitim durumu ile ilgili detaylı bilgiler yoktur. Hatta Derviş Ali’nin Ali Şir Nevâî’den büyük veya küçük olduğuna dair çelişkili ifadelere denk gelinmiştir. Onun hakkında, kardeşi Ali Şir Nevâî’nin Sultan Hüseyin Baykara’nın yakın arkadaşı olmasından ötürü kendisine de devlet divanı içerisinde emirlik unvanı tahsis edildiğine dair bilgiler mevcuttur. Derviş Ali’nin, tarih sayfalarında esas isminin geçtiği yer ise Sultan Hüseyin Baykara’nın oğlu, Belh hâkimi İbrahim Hüseyin Mirza’nın yanında kitabdâr vazifesini yerine getirdiği döneme aittir. Bu dönemde İbrahim Mirza’nın yerine Belh’i yönettiği ve bu süreç içerisinde kendine göre bazı gerekçeleri olduğu düşüncesinden ötürü devlete karşı isyana kalkışması ile gündeme gelmiştir. Bazı kaynaklarda belirtilen bilgilere göre; Derviş Ali’nin isyana kalkışmasının sebebi kardeşi Ali Şir Nevâî’nin Herat’tan uzaklaştırılarak Astarâbad valisi tayin edilmesinden itibaren onun devlet nezdinde itibarsızlaştığı görüşünden kaynaklanmaktadır.
Sultan Hüseyin Baykara, Ali Şir Nevâî’yi Astarabad emiri görevine atayarak payitahttan uzaklaşmasına sebep olmuştur. Bu süreçte devletin ekonomik sıkıntısını düzelteceği sözünü verdiği için Nevâî’nin muhalifi Mecdeddin Muhammed’i devletin en üst düzey görevine getirmiştir. Fakat Derviş Ali’nin isyan teşebbüsü Nevâî’nin Herat’a tekrar geri dönmesinden sonra gerçekleşmiştir. Mecdeddin Muhammed, Ali Şir Nevâî Herat’a geri dönmesinden sonra da iki seneden fazla devletin üst düzey görevlisi olarak kalmıştır. Bu sebepten ötürü Nevâî’nin kardeşi Derviş Ali, kendi geleceği açısından sıkıntılı bir durum ile karşı karşıya kalacağı endişesini taşımış olmalıdır ki devlete karşı isyana kalkışmıştır. Ayrıca devlet erkânını arasında Ali Şir Nevâî’ye muhalif olan kimseler Derviş Ali isyanının, bizzat Ali Şir Nevâî’nin teşvikleri ile meydana geldiğine dair dedikodular çıkarmıştır. Bu bilgiler ışığında bazı kaynaklarda Derviş Ali isyanında Nevâî’nin bilgisi olduğu iddiasında bulunmuşlardır. Bu çalışmanın amacı ana kaynaklara dayanarak Derviş Ali’nin isyanı ile ilgili Ali Şir Nevâî’nin bir müdahalesinin olup olmadığının tespit edilmesidir.

Anahtar Kelimeler

Derviş Ali İsyanı, Kökeltaş, Astarâbad, Sultan Hüseyin Baykara, Ali Şir Nevâî

DERVIS ALI REBELLION DURING THE REIGN OF SULTAN HUSAYN BAYQARA (1492-1493)

Öz

Sultan Husayn Bayqara (1438-1506) was one of the successors of Emir Timur, the founder of the Timurid state, and the last ruler of the Timurids in Khorasan (1469-1506). Nizamüddîn Ali Shir Nava’i (1441-1501), who was a friend of Sultan Hüseyin Baykara from childhood, was the son of Gıyaseddin Kichyen, the emir of the Sabzevar of Abu Qasim Babur (d.1457), the Khorasan ruler of his time, one of the Timurid princes. Abu Qasim Babur took care of Sultan Hussein Baykara and Ali Shir Nava’i from their childhood and ensured that they were educated together in the dynastic court. The legendary friendship that left its mark on the history of Sultan Husayn Bayqara and Ali Shir Nava’i began from these periods. Abu Qasim Babur took these two young friends with him during his visit to Mashhad, but he died in Mashhad during his visit. Upon this, the Khorasan lands came under the rule of another Timurid mirza, Abu Said Mirza (d.1469), the ruler of the Transoxiana lands. As a result of Abu Said Mirza’s capture of Khorasan, Sultan Husayn Bayqara and Ali Shir Nava’i parted ways for a while due to the political reasons of their time. During this period, Sultan Husayn Bayqara went to Merv, Ali Shir Nava’i stayed in Mashhad for a short time, then came to Herat and then went to Samarkand. The separation of the two friends ended in 1469 when Sultan Husayn Bayqara seized the lands of Khorasan and took the throne in Herat. From the first days of his reign, Sultan Husayn Bayqara achieved through important struggles, he ensured that his childhood friend Ali Shir Nava’i came to Herat from Samarkand to his side.
Dervish Ali, who is discussed in this study, is the brother of Ali Shir Nava’i. However, there is no detailed information about his date of birth, childhood, youth and educational status. In fact, there have been contradictory statements that Dervish Ali was greater or younger than Ali Shir Nava’i. There is information about him that since his brother Ali Shir Nava’i was a close friend of Sultan Husayn Bayqara, he was also allocated the title of emir within the state court. The place where Derviş Ali’s real name is mentioned in the pages of history belongs to the period when he performed the duty of bookkeeper under Sultan Husayn Bayqara’s son, Ibrahim Husayn Mirza, the ruler of Balkh. In fact, he came to the fore with his attempt to rebel against the state because of the idea that he ruled Balkh instead of Ibrahim Mirza and that he had some reasons for himself in this process. According to the information stated in some sources; the reason why Dervish Ali attempted to rebel stemmed from the view that since his brother Ali Shir Nava’i was removed from Herat and appointed governor of Esterabad, he had been discredited in the eyes of the state.
Sultan Husayn Bayqara appointed Ali Shir Nava’i as the emir of Estarabad, causing him to move away from the capital. In this process, he promised to correct the economic distress of the state and brought Navai’s opponent Majdaddin Muhammad to the highest level of the state. However, Dervish Ali’s attempt to rebel took place after Nava’i returned to Herat. Majdaddin Muhammad remained a high-ranking official of the state for more than two years after Ali Shir Nava’i returned to Herat. For this reason, Navai’s brother Dervish Ali must have been worried that he would face a difficult situation for his own future, so he attempted to rebel against the state. In addition, among the state officials, those who opposed Ali Shir Nava’i spread rumors that the rebellion of Dervish Ali was caused by him. Basen on this information, some researchers also support the claim that Nava’i had a hand in the Dervish Ali rebellion. The aim of this study is to determine whether there was an intervention of Ali Shir Nava’i regarding the rebellion of Dervish Ali based on the main sources.

Anahtar Kelimeler

Dervish Ali Rebellion, Kökeltas, Esterabad, Sultan Husayn Bayqara, Ali Shir Navai.

Kaynakça

• AKA, İsmail, Timurlular Devleti Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara 2010.
• Ali Şir Nevâî, Mecâlisü’n-Nefâyis, çev. A. Naci Tokmak, TTK Yayınları, Ankara 2015.
• Ali Şir Nevâî, Mükemmel Eserler Toplumu, Nevadürü’ş-Şebbab, C. 4, Özbekistan SSR “Fen” Neşriyatı, Taşkent 1989.
• BABÜR, Zahirüddin Muhammed, Babürname, (Babür’ün Hatıratı), çev. Reşit Rahmeti Arat, C.2, MEB. Yayınları, İstanbul 1970.
• BARTOLD, V.V., Mir Ali Şir ve Türkmen Halkının Tarihi, çev. İlhan Aslan, Post Yayınları, İstanbul 2020.
• DEVELİ, Muzaffer, Tarih-i Ravzatu’s- Safa’ya Göre Hüseyin Baykara Dönemi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2018.
• DEVELİ, Muhammed, Tarih-i Ravzatu’s- Safa’ya Göre Hüseyin Baykara Dönemi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2018.
• Hondmir, Habibu’s-Siyer, C. 4, yay. Muhammed Debir Siyâki, Tahran 1333 h.ş.
• KUT, Günay, “Ali Şir Nevâî”, DİA, C. II, İstanbul 1989, ss. 449-453.
• LEVEND, Agâh Sırrı, Ali Şir Nevâî, C. 1, TTK Yayınları, Ankara 1965.
• Nevâî Zamandaşlarının Hatırasında, haz. Börübay Ahmatov, “Gulam Gafurov” Edebiyat ve Sanat Neşriyatı, Özbekistan 1985.
• ORUÇ, Cihan, Hüseyin Baykara ve Zamanı, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kütahya 2013.
• Özbek Milli Ansiklopedisi, “Ali Şir Nevâî”, C. 1., Özbekistan Milli Ansiklopedisi, Devlet Milli Neşriyatı, Taşkent t.y., ss. 332-343.
• TERES, Ersin, Çağatayca Söz Yapımı, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2009.
• TOGAN, Zeki Velidi, “Ali Şir”, MEB İslam Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1978, ss. 349-357.
• URUNBAYEV, Asomeddin, HASANOV, Mahmud, Nevâî Zamandaşlarının Mektuplarında (Nevâî Albümü), Özbekistan SSC “Fen” Neşriyatı, Taşkent 1990.
• UYGUN, Ramise, Ali Şir Nevâî, Uz.Fen. Neşriyatı, Taşkent 1942.
• ÜKTEN, Selim Serkan, Buhara Hanlığı’nın Askeri Teşkilatı (1500-1868), TTK Yayınları, Ankara 2018. YÜKSEL, Musa Şamil, Timurlularda Din-Devlet İlişkisi, TTK Yayınları, Ankara 2009.