OSMANLI DEVLETİ’NİN İKAMET ELÇİLİĞİNE UYUM SÜRECİNDE MEHMED SAİD GALİB EFENDİ’NİN FRANSA ELÇİLİĞİ (1802-1803)

Yıl 2024, , 141 - 160, 20.01.2024

Hakan Karagöz , Cihat Bademci

https://doi.org/10.53718/gttad.1313678

Öz

Kanuni Sultan Süleyman dönemi itibarıyla resmen başlamış olan Osmanlı-Fransız diplomatik ilişkileri, XVIII. yüzyıla kadar çoğunlukla Fransa’nın İstanbul’da bulunan elçileri vasıtasıyla sürdürülmüştür. Osmanlı Devleti, 1720’de Yirmisekiz Mehmed Çelebi’yi fevkalade elçi sıfatıyla Paris’e göndermiş, bu tarihten itibaren Osmanlı diplomasisi için Fransa’nın önemi giderek artmış ve XVIII. yüzyılda imzalanan Pasaforça, Belgrad ve Yaş gibi önemli antlaşmalarda Fransızların etkisi görülmüştür. Özellikle XVIII. yüzyılın ilk yarısında iki önemli Fransız büyükelçisi Marki de Bonnac ve Marki de Villeneuve, Osmanlıların dış politikasında etkin rol oynamışlardır. Öyle ki Bonnac, Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin Fransa’ya gönderilmesi ve Osmanlı Devleti ile Avusturya-Rusya arasındaki temaslarda etkili olurken Villeneuve, hem Belgrad Antlaşması’nın imzalanmasında hem de Fransa’ya verilen 1740 kapitülasyonlarında ön plana çıkmıştır. Yüzyılın ikinci yarısında ise çoğunlukla Vergennes, Saint-Priest, Choiseul-Gouffier gibi Fransa Büyükelçileri aracılığı ile sürdürülen Osmanlı-Fransız diplomatik ilişkileri, III. Selim döneminde ikamet elçiliği sistemine geçiş yapılması ile birlikte farklı bir boyuta evrilecektir. Osmanlı Devleti, İkamet elçiliği sistemine geçiş aşamasında ilk ikamet elçiliğini Avrupa’daki siyasi şartlar gereği Fransa da ihdas edememiş, 1797 yılında Esseyyid Ali Efendi ile beraber ilk Paris ikamet elçiliğini kurmuştur. Böylece Fransa’nın İstanbul’da ikamet elçiliğini açmasından yaklaşık 260 yıl sonra Osmanlı Devleti Paris’teki ilk ikamet elçiliğini ihdas edebilmiştir.
Fransa ile kesintisiz ve güvenilir diplomatik temaslar kurmayı amaçlayan Osmanlı Devleti, Napolyon’un Mısır Seferi’yle birlikte kendisini diplomatik bir kriz ortamında bulmuş, ilk Fransa ikamet elçisi Ali Efendi’nin başarısız girişimleri sebebiyle de bir türlü Fransa ile barış antlaşması imzalayamamıştır. Osmanlı Devleti ile Fransa arasında Mısır Sefer’inden dolayı askıya alınan olumlu diplomatik ilişkiler, 1793 yılına kadar sürdürülen muvakkat veya fevkalade elçi görevlendirme geleneğini tekrar gündeme getirmiştir. Osmanlı Devleti, Fransa’ya ikamet elçiliğine geçiş sürecinde adaptasyon için gerekli bir icraat olarak düşündüğü geçici elçi görevlendirmeyi uygun bulmuş, böylece Mehmed Said Galib Efendi, Osmanlı Devleti ile Fransa arasında barış antlaşmasının imzalanması için geçici süreliğine Paris elçiliğiyle görevlendirilmiştir. Bu çalışma III. Selim döneminde daimi temsil sistemine geçiş yapan Osmanlı Devleti’nin Paris’te bir ikamet elçi bulundururken, diplomatik bir sorunun çözüme kavuşması adına yeni bir muvakkat elçi görevlendirmesinin sebep ve sonuçlarını incelemektedir. Galib Efendi’nin muvakkat elçiliği, Osmanlı Devleti’nin XVIII. yüzyılın sonlarına kadar sürdürdüğü tek taraflı diplomasinin ikamet elçiliği sistemine geçildikten sonraki örneği olması açısından önemlidir. Çalışmanın başlığından da anlaşılacağı üzere ikamet elçiliklerinin ihdas edildiği zamanda ansızın muvakkat bir elçinin görevlendirilmesi, Osmanlı Devleti’nin hem modern diplomasiye ayak uydurma girişimleri hem de pragmatik tavrı üzerinden değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Mehmed Said Galib Efendi, Osmanlı Devleti, Fransa, İkamet elçiliği, Muvakkat elçilik, Diplomasi

MEHMED SAID GALIB EFENDI'S EMBASSY TO FRANCE IN THE TRANSITION PROCESS OF THE OTTOMAN THE PERMANENT EMBASSY (1802-1803)

Öz

Ottoman-French diplomatic relations officially began during the reign of Suleiman the Magnificent and were primarily conducted through French ambassadors in Istanbul until the 18th century. In 1720, the Ottoman State sent Yirmisekiz Mehmed Çelebi to Paris as an extraordinary ambassador. From that point onward, the significance of France in Ottoman diplomacy gradually increased and French influence was evident in important treaties such as Pasaforça, Belgrade, and Jassy, which were signed in the 18th century. Particularly in the first half of the 18th century, two influential French ambassadors, Marquis de Bonnac and Marquis de Villeneuve, played active roles in Ottoman foreign policy. Bonnac was instrumental in arranging Yirmisekiz Mehmed Çelebi's visit to France and facilitating contacts between the Ottoman Empire and Austria-Russia, while Villeneuve played a key role in the signing of the Belgrade Treaty and the granting of 1740 capitulations to France. In the second half of the century, Ottoman-French diplomatic relations primarily relied on French ambassadors such as Vergennes, Saint-Priest, and Choiseul-Gouffier, and the transition to a permanent embassy system occurred during the reign of Selim III. Ottoman Empire could not establish its first permanent embassy in France due to political conditions in Europe during the transition. İt successfully established its first permanent embassy in Paris in 1797 with Esseyyid Ali Efendi. This marked the culmination of approximately 260 years since France had opened its permanent embassy in Istanbul.
The Ottoman Empire sought uninterrupted and reliable diplomatic communication with France but found itself in a crisis during Napoleon's Egypt Campaign. The unsuccessful attempts of Ali Efendi, the first permanent ambassador, prevented the Ottoman Empire from signing a peace treaty with France. The positive diplomatic relations between the Ottoman Empire and France, which had been suspended due to the Egyptian Campaign, were later revived through temporary or extraordinary ambassadors, a practice that had been maintained until 1793. As part of the transition to a permanent embassy, the Ottoman Empire decided to appoint a temporary envoy to France as a necessary measure for adaptation. Mehmed Said Galib Efendi was temporarily assigned to the Paris embassy for the purpose of signing a peace treaty between the Ottoman Empire and France. This study explores the reasons and consequences of the Ottoman Empire, which had transitioned to a permanent embassy system during the Selim III period and had a resident ambassador in Paris, appointing a new temporary envoy to resolve a diplomatic issue. Galib Efendi's temporary embassy is important in that it is an example of the one-sided diplomacy of the Ottoman Empire until the end of the 18th century, after the transition to the permanent embassy system. The appointment of a temporary ambassador during the establishment of permanent embassies will be examined in this study, shedding light on the Ottoman Empire's efforts to keep pace with modern diplomacy and its pragmatic attitude.

Anahtar Kelimeler

Mehmed Said Galib Efendi, Ottoman Empire, France, Permanent Embassy, Temporary Embassy, Diplomacy

Kaynakça

• AFYONCU, Erhan “Mehmet Said Paşa, Yirmisekizçelebizâde”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.28, Ankara 2003, ss.524-526.
• AYDIN, Bilgin, “Divan-ı Hümayun Tercümanları ve Osmanlı Kültür ve Diplomasisindeki Yerleri”, Osmanlı Araştırmaları, S.29, İstanbul 2007, ss.41-86.
• BADEMCİ, Cihat, Osmanlı Elçileri Gözüyle Osmanlı-Fransız İlişkileri (1699-1812), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2023.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Seyyid Ali Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.37, İstanbul 2009, ss. 45-47.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Diplomasi: Devletlerarası İlişkileri Yürütme Aracı”, Üç Kıta – Bir Tarihçi, ed. G. Kurmangalijyeva Ercilasun-M. Bilal Çelik, Bursa: Osmangazi Belediyesi, 2021, ss.51-75.
• BİLİCİ, Faruk “XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Türk- Fransız İlişkileri: Gizli Harpten Objektif İttifaka”, Osmanlı, ed. Güler Eren, C.1, Ankara 1999.
• BONNAC, Marki de, İstanbul’da Fransız Elçiliği-Marki de Bonnac’ın Tarihi Hatırat ve Belgeleri, çev. Ali Şevket Biçer, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2017.
• DANİŞMEND, İsmail Hâmi, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.4, Türkiye Basımevi, İstanbul 1972.
• DEVELLİOĞLU, Ferit Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2010.
• ELDEM, Edhem, “18. Yüzyıl ve Değişim”, Cogito, S.19, 1999, ss.189-199.
• GÜRSOY, Belkıs Altuniş, “Amedî Galib Efendi Sefaretnamesi”, Atatürk Kültür Türk ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Erdem Dergisi Aydın Sayılı Özel Sayısı III, Ocak 1997, C.9, S.27, ss.911- 941.
• HERBETTE, Maurice, Une Ambassade Turque Sous Le Directoire, Librairie Académique Didier, Paris 1902.
• , Fransa’da İlk Daimî Türk Elçisi Moralı Esseyit Ali Efendi 1797-1802, çev, Erol Üyepazarcı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2019.
• İNALCIK, Halil, Devlet-i ʿAliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar Klasik Dönem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, C.1, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Elçi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.11, İstanbul 1995, ss.3-15.
• Jensen, De Lamar, “The Ottoman Turks In Sixteenth Century French Diplomacy”, The Sixteenth Century Journal, C.16, S.4, Winter, 1985.
• JORGA, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, çev. Nilüfer Epçeli, C.5, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012.
• KARAL, Enver Ziya, Fransa-Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu (1797-1802), Milli Mecmua Basımevi, İstanbul 1938. , Halet Efendi’nin Paris Büyük Elçiliği (1802-1806), Kenan Basımevi, İstanbul 1940.
• KÖPRÜLÜ, Orhan F., “Galib Paşa, Mehmed Said”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.13, İstanbul 1996, ss. 329-331.
• KURAN, Ercüment, Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasi Faâliyetleri 1793-1821, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1988.
• KÜRELİ, İbrahim, Osman Nihat Bişgin, “Moralı Seyyid Ali Efendi’nin Fransa Sefareti ve Paris Risalesi”, Belgeler, C. 38, S. 42, Aralık 2023, ss. 229-275.
• ÖNEN, Yaşar, Cemil Ziya Şanbey, Almanca – Türkçe Sözlük, c.II, TDK. Yayınları, Ankara 1993.
• ÖZEL, Ahmet, “dârülharp”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.8, İstanbul 1993, ss.536-537.
• SOYSAL, İsmail, Fransız İhtilali ve Türk- Fransız Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1964.
• , “Fransa”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.13, İstanbul 1996, ss.181-184.
• TOKMAK, Ayşegül, Mehmed Said Galib Efendi’nin Diplomasi Kariyeri, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne 2019.
• TOPAKTAŞ, Hacer, “Polonya’nın Türkiye’deki İlk Daimi Elçiliğinin Kurulma Süreci: Tarihsel Dinamikler”, Uluslararası İlişkiler, C.11, S.43, 2014, ss.105-125.
• TUNCER, Hüner, “Tarihte ve Günümüzde Ah Hoc Diplomasi”, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni, C.4, S.1, 2011, ss.50-57.
• UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1994), Filiz Kitabevi, İstanbul 1995.
• UNAT, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Karesi Meşârihi, C.2, Hüsn-i Tabiyat Matbaası, İstanbul 1341/1922.
• , “Âmedî Galib Efendinin Murahhaslığı ve Paris’ten Gönderdiği Şifreli Mektuplar, Belleten, C.1, 1937, ss.357-410.
• , “On Dokuzuncu Asır Başlarına Kadar Türk-İngiliz Münesebâtına Dair Vesikalar”, Belleten, C.XIII, S.5, Temmuz 1949, ss.573-648.
• , Osmanlı Tarihi, TTK Basımevi, C. 3/II, Ankara 2011.
• ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul 2011.
• VANDAL, Albert, Une Ambassade Française En Orient Sous Louis XV-La Mission du Marquis de Villeneuve 1728-1741, Librairie Plon, Paris 1887.
• VEINSTEIN, Gilles, İlk Osmanlı Sefiri 28 Mehmet Çelebi’nin Fransa Anıları “Kafirlerin Cenneti”, çev. Murat Aykaç Eringöz, ARK Kitapları, İstanbul 2021.
• YALÇINKAYA, Mehmet Alaaddin, “Mahmud Raif Efendi as the Chief Secretary of Yusuf Agah Efendi, The First Permanent Ottoman-Turkish Ambassador to London (1793-1797)” OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırmaları ve Uygulamaları Merkezi Dergisi, C.5, S.5, 1994, ss.385-434.
• , “İsmail Feruh Efendi’nin Londra Büyükelçiliği ve Siyasî Faaliyetleri (1797-1800)”, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, ed. Kemal Çiçek, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2001, ss.381-407.
• , “Türk Diplomasisinin Modernleşmesinde Reisülküttab Mehmed Raşid Efendi’nin Rolü”, Osmanlı Araştırmaları, C.21, S.21, 2001, ss.109-134.
• , “Mehmed Said Galib Paşa”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, ed. Ekrem Çakıroğlu, Yapı Kredi Yayınları, C.2, İstanbul 2008, ss.185-186.
• , “III. Selim Döneminde Dış Temsilciliklerin Kurulması”, Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, ed. Seyfi Kenan, İSAM Yayınları, İstanbul 2010, ss. 593-623. , The First Permanent Ottoman Embassy in Europe the Embassy of Yusuf Agah Efendi to London (1793-1797), The Isıs Press, İstanbul 2010.
• , “18. Yüzyıl Osmanlı Sefaretnamelerine Göre Avrupa Bilimi ve Bilimsel Kurumları”, Uluslararası Katılımlı Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. Mehmet Fatih Gökçek, Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Ankara 2014, ss.702-711.
• , “Ottoman Ambassadorial Accounts on Ukraine in the Eighteenty Century: The Case of the Embassy of Abdülkerim Pasha to Russia (1774-1776), KTÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, S.1, Trabzon 2021, ss. 28-35.
• YENİDÜNYA, Süheyla, Mehmet Sait Hâlet Efendi Hayatı İdari ve Siyasi Faaliyetleri (1760-1822), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2008.
• ZINKEISEN, J. Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, çev. Nilüfer Epçeli, C.6, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2019