İPEK VE KÜRK: KARADENİZ’İN KUZEYİNDE SOĞD VARLIĞI VE SOĞD TİCARETİ (MS. II-VIII. YÜZYILLAR)

Yıl 2023, , 1 - 14, 20.10.2023

Başak Kuzakçı

https://doi.org/10.53718/gttad.1365436

Öz

Orta Asya ticaretini bütün yönleriyle antik dönemlerden itibaren üstlenen Soğdlar, MS. II. yüzyıldan itibaren İpek Yolu boyunca bölgesel ticaretlerini uluslararası hale getirmeye başladı. Çin’de Han hanedanı döneminden itibaren, Orta Asya’nın antik ticaret merkezlerinden Çin sınır şehirlerine oradan da Çin içlerine kadar koloniler vasıtasıyla kompleks ve işlek bir ticaret ağı kurdular. IV. yüzyılda Akhunlar gibi Hun kökenli kabilelerin VI. yüzyıldan itibaren ise Türk Kağanlığı’nın Soğd coğrafyasında bir başka ifade ile Mâverâünnehir’deki hâkimiyet döneminde İpek Yolu’nun doğu güzergâhları boyunca kurulan Soğd ticaret ağı, “Kürk Yolu” olarak da adlandırılan kuzey ticaret yollarına Hazar coğrafyasına ve oradan da Kırım’a kadar uzandı. Soğd ticaret ağının kuzey ticaret güzergahıyla bağlantısı ve bu coğrafyada Soğd varlığı çeşitli arkeolojik veriler ve bilhassa dönemin hagiografik eserlerinde izlenebilmektedir. MS. II-VII. Yüzyıllar arasında batı pazarlarının doğu ticaretine açılması özellikle Doğu Roma İmparatorluğu’nda Çin ve Orta Asya mahreçli ticari emtiaya en çok da ipeğe ve ipekli dokumaya yönelik piyasa ortaya çıkması İpek Yolu’nun başat tüccar grubu Soğdların yönünü batıya çevirmesine yol açtı.
Soğd tüccarları Türk Kağanlığı’nın inşa ettiği Pax Turcica sayesinde Asya boyunca güvenli yollar sayesinde ticari güçlerini artırdılar ve kağanlığın diplomatik misyonlarını da üstlenerek bağlantılarını Doğu Roma’ya kadar genişlettiler. Soğdların Doğu Roma pazarlarına ulaşmak için kullandığı ana merkezlerden birinin ise Kerç Boğazı yakınlarındaki Sudak/Suğdak olması ve burada Soğd kolonisinin mevcudiyeti yazılı ve arkeolojik kayıtlar bağlamında muhtemel görünmektedir. Kırım’ın Antik dönemlerde ve Orta Çağ boyunca bozkırdan gelen ticaret güzergâhının nihayetlendiği duraklar arasında olduğuna dair yazılı ve arkeolojik izler söz konusudur. Soğdların kolonileştiği VI. yüzyılda Hazar coğrafyasını da kontrol eden Türk Kağanlığı’nın batı sınırını teşkil ediyordu. Kırım Sudak’ta Soğd varlığı üzerine etimolojik bağlantıların yanı sıra bölgedeki Hristiyan rahiplerin anlatıları ve kayıtları güçlü kanıtlar sunmaktadır. Nitekim Türk Kağanlığı’nın 570’te ve sonraki yıllarda Doğu Roma’ya gönderdiği Soğdlardan müteşekkil elçilik heyetlerinin diplomatik girişimleri sonrasında tutulan kayıtlarda Karadeniz ve çevresinde Orta Asya ve Soğd kökenli kişi adlarına rastlanılmaktadır. Yine Doğu Roma elçisi Klikyalı Zemarkos/Zemarchus, Kırım üzerinden seyahat ederek Türk Kağanlığı’nın liderleriyle görüşmüştür. Türk Kağanlığı hazinesinde biriken binlerce top Çin ipeğini Sasani ticaret yolları üzerinden Batı pazarlarına ulaştırma denemesi başarısızlıkla sonuçlanan Türk Kağanlığı’nın Soğdlu tüccarları, yeni bir güzergâh oluşturma için doğrudan Doğu Roma ile temasa geçerek Kuzey ticaret yolunu ipek ticaretinin güzergahlarından birine dönüştürmeyi hedeflemiştir. Bu ekonomi-politik bağlamında Hazar-Kafkasya ve Karadeniz’in kuzey bozkırları yeni bir ticari canlılık dönemine girmiştir. Soğd ticaret pratiğinin klasik usullerinden biri ticaret üssü inşa etmek yahut mevcut bir ticaret üssünü dönüştürmekti. Buradan yola çıkarak VI. yüzyılda Doğu Roma için Kırım’ın ve spesifik olarak Sudak liman kentinin Türk-Soğd dünyasına açılan bir kapıya dönüştüğü iddia edilebilir. Bu çalışmada, Doğu Roma, Sasani ve Soğd kayıtlarından yola çıkılarak Soğdların Hazar coğrafyası ve Kırım’a ulaşan ticari bağlantıları ve Kırım’daki varlığı, maddi deliller, tarihi kayıtlar ve etimolojik bağlantılar üzerinden irdelenerek Karadeniz ticaretindeki ve kent kültüründeki Soğd varlığı ve etkileri tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Soğdya, Soğd, Ticaret, Kırım, Sudak/Suğdak, Türk Kağanlığı

SILK AND FUR: SOGDIAN TRADE AND PRESENCE IN THE NORTH OF BLACK SEA (2ND-8TH CENTURIES AD)

Öz

The Sogdians, who have undertaken all aspects of Central Asian trade since ancient times, began to internationalize their regional trade along the Silk Road in the 2nd century AD. Starting from the Han dynasty in China, they established a complex and busy trade network through colonies from the ancient trade centers of Central Asia to the Chinese border cities and from there to the interior of China. In the fourth century, the Sogdians expanded their trade networks under the rule of tribes of Hunnic origin, such as the Akhun/White Huns. Following them, the Sogdian trade network, which was established along the eastern routes of the Silk Road during the domination of the Turkish Khaganate in the Sogdian geography and Transoxiana from the sixth century onwards, extended to the northern trade routes, also called the “Fur Route”, to the Caspian geography and from there to the Crimea. The connection of the Sogdian trade network with the northern trade route and the Sogdian presence in this geography can be traced in various archaeological data and especially in hagiographic works of the period. The opening of western markets to eastern trade between the second and seventh centuries AD, especially the emergence of markets for commercial commodities originating from China and Central Asia in the Eastern Roman Empire, especially for silk and silk textiles, led the Sogdians, the dominant merchant group of the Silk Road, to turn their direction to the west.
Thanks to the Pax Turcica built by the Turkic Khaganate, the Sogdian merchants increased their commercial power thanks to the safe routes throughout Asia, and by undertaking the diplomatic missions of the Turkic Khaganate, they expanded their connections to the Byzantine Empire. It seems possible that one of the main centers used by the Sogdians to reach the Eastern Roman markets was Sudak/Sugdak near the Kerch Strait and the existence of a Sogdian colony there, in the context of written and archaeological records. There are written and archaeological traces indicating that Crimea was among the terminals where the trade route from the steppe ended in ancient times and during the Middle Ages. In the 6th century, when the Sogdians were colonized, it constituted the western border of the Turkish Khaganate, which also controlled the Caspian geography. The narratives and records of Christian priests in the region provide strong evidence and the etymological connection to the Sogdian presence in Sudak, Crimea. In addition, in the records kept after the visits of the embassy delegations consisting of Sogdians sent by the Turkish Khaganate to Byzantium in 570 and in the following years, names of people of Central Asian and Sogdian origin were found in and around the Black Sea. In addition to these, the Byzantine ambassador Zemarchus traveled through Crimea and met with the leaders of the Turkish Khaganate. The Sogdian merchants of the Turkish Khaganate, whose attempt to deliver thousands of rolls of Chinese silk accumulated in the treasury of the Turkish Khaganate to Western markets via the Sassanid trade routes failed, contacted Eastern Rome directly to create a new route. The Sogdians aimed to turn the Northern trade route into one of the silk trade routes. In this economic-political context, the northern steppes of the Caspian-Caucasus and the Black Sea have entered a new period of commercial vitality. One of the classic methods of Sogdian trade practice was to build or convert an existing trade base. Based on this, it can be claimed that Crimea, and specifically the port city of Sudak, became a gateway to the Turkish-Sogdian world for the Eastern Romans in the sixth century. In this study, based on Byzantine, Sassanid, and Sogdian records, the commercial connections of the Sogdians reaching the Caspian geography and Crimea and their presence in Crimea will be examined through material evidence, historical records, and etymological connections, and the Sogdian activities and effects in the Black Sea trade and urban culture will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Sogdiana, Sogdian, trade, Crimea, Sudak/Sugdak, Turkish Khaganate

Kaynakça

• ABAEV, V. I., İstoriko-etimologiçeskiy slovar osetinskogo yazıka, C. 3, Izd-vo AN SSSR Nauka, Moskva 1958-1989.
• ABAEV, V. I., Osetinskiy yazık i folklor, C. 1, Izd AN SSSR 1949.
• ABAEV, V. I., Skifo-alanskiye nareçiya, OIJa. I. M., Nauka, Moskva 1979.
• Abu- ‘l-Fidā Ismāʻīl Ibn-ʻAlī, Kitāb taqwīm al-buldān, çev. ed. J. T. Reinaud-W. MacGuckin de Slane, Paris 1848.
• AKBULUT, Dursun Ali, Arap Fütuhatına Kadar Maveraünnehir ve Horasan’da Türkler (M.Ö. II-M.S. VII. yy.), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 1984.
• Ananias of Širak, The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhacʿoycʿ): The Long and. Short Recensions, çev. R. H. Hewsen, Reichert Publishing, Wiesbaden 1992, ss. 74-75.
• BARANOV, I. A., “Arheologiçeskoe izuçenie Sugdei-Soldayi”, Arheologiçeskiye issledovaniya v Krımu 1993 god, Tavria, Akmescid 1994.
• BARANOV, I. A., “Kompleks Tretey Çetverti XIV veka v Sudakskoy Kreposti”, Sugdeyskiy Sbornik, C. 1, Kiev-Sudak 2004, ss. 524-559.
• BERTİLLE, “New Insights into Sogdiana during the Classical Period (from the end of the 4th c. BCE to the 3rd c. CE)”, Iran, C. 60, S. 1, 2022, ss. 46-64.
• BLUME, Fred H., Timothy Kearley, Annotated Justinian Code: http://www.uwyo.edu/lawlib/blume-justinian/index.html (Erişim Tarihi: 21.07.2023)
• BOÇAROV, Sergey, “Rozkopki na teritorіy Sudakskoy fortetsі v 2001 rotsі”, Arheologiçni vidkrittya v Ukrayni 2001-2002, İnstitut arheologіy NAN Ukrayni, Kiyv 2003, ss. 11-12.
• DVORNIK, Francis, Les légendes de Constantin et de Méthode vues de Byzance, Commissionnaire Orbis, Prag 1933.
• DVORNIK, Francis, The Idea of Apostolicity in Byzantium and the Legend of the Apostle Andrew, Harvard University Press Dumbarton Oaks Series, C. 4, Cambridge 1958.
• El-Belâzürî, Fütuhu’l-Bûldan, çev. Francis Clark Murgotten, in Origins of the Islamic State, Columbia University, New York 1924.
• El-Belâzürî, Fütuhu’l-Bûldan, çev. Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
• Epiphanius of Callistratos, The Life of Andrew, çev. ve ed. R. Dennis MacDonald, SBLTT S. 33, Scholars Press, Atlanta 1990.
• Epiphanius of Cyprus, Indices Apostolorum, ed. Karl Holl, J.C. Hinrichs and Buchhandlung, Leibzig 1915.
• Eusebius of Caesarea, Historia Ecclesiastica, çev. Kirsopp Lake, Loeb Classical Library, Londra 1926.
• FELTHAM, Heleanor B., “Justinian and the International Silk Trade” Sino-Platonic Papers, S. 194, 2009, ss. 1-43.
• GADLO, A.V., “K etniçeskoy istorii adıgskih plemennıh obedineniy (saginı-şegaki)”, XIII. “Krupnov Readings” on the Archeology of the North Caucasus, Maykop 1984, ss. 70-72.
• GHARİB, Badr al-Zaman, Sogdian Dictionary: Sogdian-Persian-English, Farhangan Publishing, Tehran 1999.
• GOLDEN, Peter, “Turks and Iranians: An Historical Sketch”, Turkic- Iranian Contact Areas; Historical and Linguistic Aspects, ed. L. Johanson, Harrassowitz Verlag Publishing, Wiesbaden 2006, ss. 17-38.
• GUKİN, V. D., “Issledovaniya Yugo-Vostoçnoy Krımskoy arheologiçeskoy ekspeditsii na srednevekovom gorodişe Sudak”, Ekspeditsii. Arheologiya v Ermitaje, Slaviya Publication, St. Petersburg 2014, ss. 122-131.
• HARMATTA, Jánoš, “Sogdian Sources for the History of Pre-Islamic Central Asia”, Prolegomena to the Sources for the History of Pre-Islamic Central Asia, ed. J. Harmatta, Akadémiai Kiadó, Budapeşte 1979, ss. 153-165.
• HARMATTA, Jánoš, “The Οrigin of the Name Σόγδοι”, Acta Classica Universitatis Debreceniensis, S.13, 1977, ss. 595-628.
• HILL, John E., The Western Regions according to the Hou Hanshu The Xiyu juan “Chapter on the Western Regions” from Hou Hanshu, Second Edition (Extensively revised with additional notes and appendices): HOPPÁL, Krisztina, “Chinese Historical Records and Sino-Roman Relations: A Critical Approach to Understand Problems on the Chinese Reception of the Roman Empire”, RES Antiquitatis, S.1, 2019, ss. 63-81. Hou Han shu, bölüm 88.
• http://depts.washington.edu/silkroad/texts/weilue/weilue.html (Erişim Tarihi: 08.06.2023)
• https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b11001634j/f11.item (Erişim Tarihi: 18.06.2023)
• https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0137%3Abook%3D37#note-link269 (Erişim Tarihi: 13.07.2023)
• IERUSALİMSKAYA, A. A., Velikiy şelkovıy put i Severnıy Kavkaz, Publication of the State Hermitage 1972.
• IERUSALİMSKAYA, A.A., “O severokavkazskom “Şelkovom puti” v rannem srednevekove”, Sovetskaya Arheologiya, S. 2, 1967, ss. 59-78.
• ILUK, J., “The Export of Gold from the Roman Empire to Barbarian Countries from the 4th to the 6th Centuries”, Münstersche Beiträge zur Antiken Handelgeschichte, S. 4, 1985, ss. 79-102.
• İbn Bîbî, el-Evâmiru’l Ala’iyye fi'l-Umûri'l-Alâ'iyye, haz. Mürsel Öztürk, C.I, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi: el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, C. 12, çev. Ahmet Ağırakça vd., Bahar Yayınları, İstanbul 1987.
• Jordanes, Histoire des Goths, çev. O. Devillers, Belles Lettres, Paris, 1995.
• KLENİNA, Elena, “The Dorian Colony of Chersonesos in Taurica: Historical and Economic Aspects of the Development in the Hellenistic Period”, Greek Colonisation. New Data, Current Approaches, ed. Polyxeni Adam-Veleni, Dimitra Tsangari. Alpha Bank, Athens 2015, ss. 37-57.
• KOKOVTSOV, P. K., Evreysko-hazarskayaperepiska v X veke, Izd AN SSSR, Leningrad 1932.
• KUZAKÇI, Başak, “Arkeoloji ve Emperyal Rekabet: Soğdların ve Soğdcanın Keşfi (XIX-XX. Yüzyıl)”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 7, S. 2, 2022, ss. 63-76.
• KUZAKÇI, Başak, “Orta Asya’da Doğu Kilisesi’nin Yükselişi: Soğd Hıristiyanları ve İzleri”, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 2, Aralık 2022, ss. 448-460.
• LİTVİNSKİY, B. A., Mogilniki Zapadnoy Ferganı III, Ukraşeniya iz mogilnikov Zapadnoy Ferganı, Nauka, Moskva 1973.
• LİVŞİTS, B. A., “Sogdiytsı v Semireçe: lingvistiçeskie i epigrafiçeskie svidetelstva”, Pisma Pamyatniki i Problemı İstorii Kulturı Narodov Vostoka, (XV Godovaya Nauçnaya Sessiya), Leningradskoe otdelenie, Institut Vostokovedeniya, AN S.S.S.R, December C. 1, S. 2, 1979, Moskva 1981.
• Menander, The History of Menander Guardsman, ARCA Classical and Medieval Texts, Papers and Monographs S. 17, ed. ve çev. Roger C. Blockley, Francis Cairns Yayınları, Liverpool 1985.
• Mesudî, Murûc-ez-Zeheb, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2004.
• MIGNE, Jacques Paul, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, S. 120, Harvard University Press, 1862. MILLER, V. F., Osetinskiye etyudı, C. 3, Tipografiya, Moskva 1881.
• Nicetas the Paphlagonian, “Acta Andreae”, ed. M. Bonnet, Analecta Bollandiana, S. 13, 1894, s. 349-352.
• PEACOCK, A. C. S., “The Saljūq Campaign against the Crimea and the Expansionist Policy of the Early Reign of ‘Alā’ al-Dīn Kayqubād”, Journal of the Royal Asiatic Society. C. 16, S. 2, 2006, ss. 133-149.
• Pliny the Elder, The Natural History of Pliny, çev. John Bostock, Henry Thomas Riley, Kitap XXXVII, Bölüm 38, Bohn’s Classical Library, London, 1855.
• RUBRUCK, William, The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World, 1253-1255 As Narrated by Himself. With Two Accounts of the Earlier Journey of John of Pian de Carpine, çev. William Woodville Rockhill, Hakluyt Society, Londra 1900.
• Sanguo zhi, bölüm 30, çev. Edouard Chavannes, “Les pays d’Occident d’après le Wei lio”, T’oung pao C. 2, S. 6, 1905.
• SINOR, Denis, “Kök Türk İmparatorluğunun Kuruluş ve Yıkılışı” çev. Talat Tekin, Erken İç Asya Tarihi, ed. D. Sinor, İletişim Yayınları, Ankara, 2002.
• SİMONENKO, A., “Chinese and East Asian Elements in Sarmatian Culture of the North Pontic Region”, Silk Road Art and Archaeology, S. 7, 2001, ss. 53-72.
• STAVİSKİY, B. Ja., “Central Asia, Mesopotamia and the Roman World: Evidence of Contacts”, A. Invernizzi (ed.), In the Land of the Gryphons: Papers on Central Asian Archaeology in Antiquity, Le lettere, Florence 1995.
• SZEMERÉNYİ, Oswald, Four Old Iranian Ethnic Names: Scythian, Skudra, Sogdian, Saka, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Viyana 1980.
• Şerîf el-İdrîsî, Nuzhatü’l-Müştâḳ fî iḫtirâḳ el-âfâḳ, Shamela Library.
• ŞERKOVA, T. A., Egipet i Kuşanskoe t︠s︡arstvo (torgovıe i kulturnıe kontaktı), Izdvo “Nauka”, Moskva 1991.
• TEZCAN, Mehmet, “İpek Yolu’nun İran Güzergâhı ve İpek Yolu Ticaretine İran Engellemesi”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, C. 3, S. 1, 2014, ss. 96-123.
• TOMASCHEK, Wilhelm, “Centralasiatische Studien I: Sogdiana”, Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, C. 87, S. 1, 1877, ss. 67-184.
• TOMASCHEK, Wilhelm, Die Goten in Taurien, Alfred Hölder Publishing, Wien 1881.
• Tzetzes, Historiarum Variarum, Chiliades, ed. T. Kiessling, Lipsiae Publishing, Leipzig 1826.
• VAISSIÈRE, Étienne De la, “Saint Andre chez les Sogdiens: aux origines de Sogdaia, en Crimee”, La Crimée entre Byzance et le Khaganat khazar, ed. Constantin Zuckerman, Peeters Publishng, Paris 2006, ss. 171-180.
• VAISSIÈRE, Étienne de La, Sogdian Traders: A History, çev. James Ward, Brill Press, Leiden 2005.
• VASİLEVSKİY V. G., Trudı, C. 2, St. Petersburg 1909.
• VASİLEVSKİY, V. G., “Hojdeniye apostola Andreya v stranu Mirmidonyan”, Journal of the Ministry of National Education, S. 189, 1877, ss. 157-185.
• VASMER, Max, Etimologiçeskiy Slovar Russkogo Yazıka, C. 3, Progress, Moskva 1987.
• VASMER, Max, Untersuchungen über die ältesten Wohnsitze der Slaven, Die Iranier in Südrußland, Markert & Petters, Leipzig 1923.
• WILKINSON, Endymion, Chinese History. A manual, Harvard University Press, Cambridge- Massachusetts 2000.
• YAKUBOVSKİ, Aleksandr, “İbn-i Bibi’nin, XIII. Asır Başında Anadolu Türklerinin Sudak, Polovets (Kıpçak) ve Ruslara Karşı Yaptıkları Seferin Hikâyesi”, çev. İsmail Kaynak, AÜDTCFD, S. 12, 1954, ss. 207-226.
• YESHİ, Karma-Wangchuk, Phurpa, “Aconitum napellus (Monkshood)”, Exploring Poisonous Plants: Medicinal Values, Toxicity Responses, and Therapeutic Uses, Husen, Azamal, (ed.). CRC Press, Florida 2023, ss. 101-112.