EFFORTS OF RUSSIAN TURKS (CRIMEA, AZERBAIJAN) IN FORMING PUBLIC OPINION IN TURKIYE: PUBLISHING ACTIVITIES

Yıl 2024, , 191 - 206, 20.01.2024

İlker Türkmen

https://doi.org/10.53718/gttad.1402610

Öz

Throughout centuries, the Turks, representatives of the ancient steppe culture, resiliently maintaining an independent way of life, have found themselves lacking unity due to dispersal across vast territories. Those migrating from the north of the Black Sea and from the south of the Caspian Sea have become politically and culturally divided. Russia, which embarked on the state formation process from the 9th century onwards, started posing a threat to the Northern Turks. The emergence of the Mongols in the 13th century and the dominance of the Golden Horde over the Desht-i Kipchak prevented Russia from advancing southward for two centuries. With the weakening of the Golden Horde, Khanates such as Crimea, Kazan, Kasim, and Astrakhan were established. Russia's aspirations to expand towards "warm seas" necessitated the eradication of these Khanates. Indeed, the process of Russia's occupation of Turkish lands, which began with the occupation of the Kazan Khanate in 1552, continued until the last quarter of the 19th century. Russia's expansionist policy manifested in the north of the Black Sea, the Balkans, the Caucasus, and Turkestan. At the beginning of the 18th century, Peter the Great's reformed Russian army swiftly adopted Western warfare technology. The Turks, lacking unity and lagging behind in warfare technology, had no chance of success against this army. Turkish intellectuals, realizing they couldn't halt Russia's advance through warfare, chose to continue the struggle through the pen and paper. Particularly, Tatar intellectuals contributed to the emergence of a conscious generation through their educational policies. The importance of unity against Russia's newly proposed language approach based on dialect differences for dividing the Turkic peoples became evident. İsmail Gaspıralı, one of the most prominent thinkers of the Turkic world, advocated the necessity of this unity throughout all Turkic territories through his publication, the Tercüman newspaper. Through his Usul-i Cedit method, Gaspıralı rapidly taught thousands of students to read and write. Additionally, the slogan "Unity in Language, Labor, Thought" became the symbol of unity in the Turkic world and the sole formula for liberation. Gaspıralı's publishing activities, initiated in Bahçesaray, quickly spread throughout the entire Turkic geography. Turkish intellectuals who chose the path of migration continued their publishing activities in different countries. The Ottoman Empire and subsequently the young Republic of Turkiye became significant publishing centers in this context. The Russian Turks, eager to gain independence from Russia and fervently publicize their aspirations to the world, considered Turkiye as a second homeland. The names and duration of the journals published were determined according to the conditions of the time. Turkiye, a destination for those seeking independence, sometimes banned these newspapers and at other times supported them. Turkiye, evaluating events within the framework of its own foreign policy, acted in accordance with the requirements of the era. Intellectuals of the Turkic world have always been aware of the situation and regarded Turkiye as a fraternal homeland. It is observed that the contents of these publications include not only political messages but also cultural subjects and news from Turkestan. The purpose of this study is to examine and evaluate the publishing activities conducted by the migrant Russian Turks in Turkiye to shape public opinion against Russia.

Anahtar Kelimeler

Turkic World, Russian Muslims, Crimean (Tatar) Migrants, Caucasus Migrants, Azerbaijani Migrants, Migrant Press, Quest for Independence.

RUSYA TÜRKLERİ’NİN (KIRIM, AZERBAYCAN) TÜRKİYE’DE KAMUOYU OLUŞTURMA ÇABALARI ÇERÇEVESİNDE YAYIN FAALİYETLERİ

Öz

Yüzyıllar boyunca kadim bozkır kültürünün temsilcisi olan ve bağımsız yaşamından ödün vermeyen Türkler, geniş coğrafyalara dağılmanın sonucunda birlikten yoksun hale gelmiştir. Karadeniz’in Kuzeyinden batıya göç edenler ile Hazar’ın güneyinden göç edenler hem siyaseten hem de kültürel olarak bölünmüştür. IX. yüzyıldan itibaren devletleşme sürecine giren Rusya, Kuzey Türkleri için tehdit olmaya başlamıştır. XIII. yüzyılda Moğolların tarih sahnesine çıkması ve Altın Orda Devleti’nin Deşt-i Kıpçak’a hâkim olması iki yüzyıl boyunca Rusya’nın güneye inmesine mâni olmuştur. Altın Orda Devleti’nin zayıflamasıyla birlikte Kırım, Kazan, Kasım, Astrahan gibi hanlıklar kurulmuştur. Rusya’nın “sıcak denizlere inme emelleri”, bu hanlıkların ortadan kaldırılmasını gerektiriyordu. Nitekim 1552 yılında Kazan Hanlığı’nın işgali ile başlayan Rusya’nın Türk topraklarını işgal süreci XIX. yüzyılın son çeyreğine kadar devam etmiştir. Rusya’nın bu yayılma siyaseti Karadeniz’in kuzeyi, Balkanlar, Kafkasya ve Türkistan istikametinde gerçekleşmiştir. XVIII. yüzyılın başlarında I. Petro’nun revize ettiği Rus ordusu, kısa süre içerisinde Batı’nın savaş teknolojisi ile donatılmıştır. Birlikten yoksun olan ve savaş teknolojisinin gerisinde kalmış bulunan Türklerin bu ordu karşısında başarı sağlama şansı olmamıştır. Rus ilerleyişini savaşarak durduramayacağını anlayan Türk aydınları, mücadeleye kalem ve kâğıt ile devam etme yolunu seçmişlerdir. Özellikle Tatar aydınları, uyguladıkları eğitim politikalarıyla bilinçli bir neslin ortaya çıkmasına katkı sağlamıştır. Rusya’nın Türk boylarını bölmek için ortaya attığı, lehçe farklarına dayalı yeni dil yaklaşımına karşı birlik olmanın önemi ortaya çıkmıştır. Türk Dünyası’nın en önemli fikir adamlarından biri olan İsmail Gaspıralı çıkarmış olduğu Tercüman gazetesiyle bu birlikteliğin gerekliliğini bütün Türk coğrafyalarına duyurmuştur. Gaspıralı, uygulamış olduğu Usul-ü Cedit sayesinde kısa sürede okuma yazama öğreterek binlerce öğrenci yetiştirmiştir. Ayrıca “Dilde, İşte, Fikirde, Birlik” sloganı; Türk Dünyası birliğinin sembolü, kurtuluşunun yegâne formülü haline gelmiştir. Gaspralı’nın Bahçesaray’da başlattığı yayın faaliyetleri kısa süre içerisinde bütün Türk coğrafyasına dağılmıştır. Muhaceret yolunu seçen Türk aydınları farklı ülkelerde yayın faaliyetlerine devam etmiştir. Osmanlı ve ardından gelen genç Türkiye bu bağlamda önemli bir yayın merkezi olmuştur. Rusya’dan bağımsızlığını kazanmak isteyen ve bu isteklerini dünya kamuoyuna duyurmak için var gücüyle yayın yapan Rusya Türkleri, Türkiye’yi ikinci vatan olarak görmüşlerdir. Türkiye’de çıkan dergilerin isimleri ve süreleri dönemin koşullarına göre belirlenmiştir. Bağımsızlık arayışında olanların durağı olan Türkiye, bazı zamanlarda bu gazeteleri yasaklamış bazı zamanlarda ise desteklemiştir. Kendi dış politikası çerçevesinde olayları değerlendirmek durumunda olan Türkiye dönemin şartları neyi gerektiriyorsa o şekilde hareket etmiştir. Türk Dünyası aydınları ise her zaman için olayın farkında olmuş Türkiye’yi kardeş vatan olarak görmüştür. Yayınların içeriğinde sadece siyasi mesajların değil, kültürel mevzuların ve Türkistan’dan haberlerin de bulunduğu görülmektedir. Bu çalışmanın amacı, Muhacir Rusya Türklerinin Rusya’ya karşı kamuoyu oluşturmak üzere Türkiye’de yaptıkları yayın faaliyetlerini incelemek ve değerlendirmektir.

Anahtar Kelimeler

Türk Dünyası, Rusya Müslümanları, Kırım (Tatar) Göçmenleri, Kafkasya Göçmenleri, Azerbaycan Göçmenleri, Muhacir Basın, Bağımsızlık Arayışı

Kaynakça

• AÇIK, Fatma, “Nevai Şahsında Sovyet Bakış Açısının Yaş Türkistan Dergisi’nde Eleştirisi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 39, 2009, ss. 909-918.
• ADIGÜZEL, Neslihan, Bir Tarih Kaynağı Olarak Emel Dergisi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun 2007.
• AKAYEV, Orazpolat, “Rus ve Sovyet Rejimine Karşı Mücadele Eden, Türkiye ile Bağlantılı Olan Türkmen Muhalifler”, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Kuruluş ve gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, Türk Dünyası Araştırmaları Merkezi Yayınları, Kayseri 1996, ss. 23-32.
• AKKUŞ, Halil İbrahim, Yusuf Akçura’nın Din ve Toplum Anlayışı, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2009.
• AKYÜZ, Jülide, “Göç Yollarında; Kafkaslardan Anadolu’ya Göç Hareketleri”, Bilig, S. 46, Yaz 2008, ss. 37-56.
• ALLWORTH, Edward, Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, a historical Overview, Duke University Press, Durham and London, 1994.
• AMANOĞLU, Ebülfez Kulu, “Ahmet Caferoğlu ve Türkoloji”, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, Türk Dünyası Araştırmaları Merkezi Yayınları, Kayseri 1996, ss. 47-51.
• ANDİCAN, Ahat, Değişim Sürecinde Türk Dünyası, Emre Yayınları, İstanbul 1996.
• ANDİCAN, Ahat, Yaş Türkistan’dan Seçilmiş Makaleler, Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı, İstanbul 2006.
• ARABACI, H. Murat, “1783 Yılından Sonra Kırım Türklerinin Osmanlı Devleti İle Kültürel İlişkileri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 1, S. 2, 2008, ss. 66-71.
• ARABACI, H. Murat, “Türkiye’de Kurulan İlk Kırım Türk Teşkilatları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 1, S. 2, 2008, ss. 47-65.
• ARAN, Mehmet Sadık, “Kardaş Kömeği”, Ergenekon Yolu, S. 1, 1951, ss. 6.
• ARGUNŞAH, Hülya, “Ayaz İshaki’nin Edebi Kişiliği “Üyge Taba” Romanı”, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, Türk Dünyası Araştırmaları Merkezi Yayınları, Kayseri 1996, ss. 53-65.
• ARIKAN, Metin, “Gaspıralı’nın Türk Dünyasına Tesirleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. 5, S. 1, 2005, ss. 69-76.
• AYDINGÜN, Ayşegül, “Kırım Tatarlarının Ana Vatana Dönüşü ve Kültürel Canlanma Sürecinde Dil ve Eğitimi”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, C. 21, S. 1, 2004, ss. 107-122.
• BAYKARA, Tuncer, “Ahmet Zeki Velidi Togan”, DİA, C. 41, 2012, ss. 209-210.
• BEZANİS, Lowell, “Soviet Muslim Emigres in The Republic of Turkey”, Central Asian Survey, Volume 13, Issue 1, 1994, ss. 59-180.
• CAFEROĞLU, Ahmet, “Birkaç Söz”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, S. 1, 1932, ss. 2-4.
• CAN, Adem, “Yeni Kafkasya Mecmuası”, Bilig, S. 41, 2007, ss. 109-122.
• ÇAPRAZ, Hayri, “Çarlık Rusyası’nın Türkistan’da Hâkimiyet Kurması”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 24, 2011, ss. 51-78.
• ÇAPRAZ, Kemal, Kırım Tatar Türklerinde Basın (1881-1990), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1990.
• DEMİRBAŞ, İhsan, “Rusya Türklerinin II. Meşrutiyet’e Bakışları Hakkında Notlar (1908-1909)”, Dîvân Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, C. 13, S. 24, 2008, ss. 185-195.
• DEMİRBAŞ, İhsan, Rusya Türkleri (Tatar, Başkurt, Kırım Tatarları) ve Rus Basınında II. Meşrutiyet (1908-1909), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
• , (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2009.
• DEVLET, Nadir, “Türkiye’ye Katkıda Bulunan Tatar-Başkurtlar”, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, Türk Dünyası Araştırmaları Merkezi Yayınları, Kayseri 1996, ss. 161-173.
• DEVLET, Nadir, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917), TTK, Ankara 1999.
• DOĞAN, Ahmet, “Kırım Mecmuası’nda Türkçülük Algısı”, ed. Ahmet Uysal, Uluslararası Türk Kültürü ve Medeniyeti Kongresi, 5-8 Eylül 2018, ss. 363-369.
• EVCİ, Tevfik, Yeni Türkistan Dergisi (1927-1931), Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kırıkkale 2006.
• GÖKGÖZ, Saime Selenga, “Sovyet Karşıtı Azerbaycan Türk Siyasî Muhacir Neşriyatında “Türk İnkılâbı”: Yeni Kafkasya ve Resulzâde Emin”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 1, Mart 2008, ss. 7-47.
• GÜLTEKİN, “Kızıl İstila”, Odlu Yurt Mecmuası, S. 3, 1929, ss. 85.
• HEKİMOĞLU, Vecihi Sefa Fuat, “İsmail Bey Gaspıralı ve Türk Birliği İdeali”, History Studies, C. 1, S. 1, 2009, ss. 297-317.
• HEŞİMZADE ATTAR, Aygün, “Azerbaycan Muhaceretinin Türkiye’deki Faaliyetleri (1920-1931)”, Yeni Türkiye Dergisi, Y. 8, S. 44, 2002, ss. 620-632.
• HUSEYNOV, Gurban, “Azerbaycan’ın Bağımsızlığında 20 Ocak Olayları”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, S. 373, Ocak 2008, ss. 32-34.
• IŞIK, Hasan, DOĞAN, Ahmet, “Genel Türk Tarihinin Kaynaklarından Süreli Yayınlara Bir Örnek: Kırım Mecmuası”, Tarih ve Gelecek Dergisi, C. 3, S. 3, Aralık 2017, ss. 123-140.
• KARA, Abdulvahap, Türkistan Ateşi Mustafa Çokay'ın Hayatı ve Mücadelesi, Da Yayıncılık, İstanbul 2002.
• KARAKILIÇ, Cem, AYDIN, Oğuzhan, “Azerbaycan’daki Latin Alfabesi Tartışmalarına Türkiye’deki Azerbaycan Matbuatının Bakışı (1923-1930)”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 43, 2010, ss. 181-203.
• KILIÇ, Fahri, TARHAN, Murat, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Anadolu’dan Eğitime Bir Bakış: Yeşil Yaprak Dergisi”, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 18, S. 1, 2018, ss. 241-262.
• KORKMAZ, Telli, ÜNAL, Songül, “Azerbaycan’da “Kızıl İstila” Odlu Yurt Mecmuasına Yansıyanlar”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, C. 7, S. 1, 2017, ss. 109-121.
• MİRİŞOVA, Feride, “Azerbaycan’dan Amasya’ya Göç ve Nedenleri”, 19. Yüzyıldan Günümüze Türkiye’ye Yapılan Göçler, Göçmenlik ve Sosyal Uyum, ed. Zehra Aslan, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2022, ss. 22-34.
• ÖZCAN, Ömer, Kırım Türklerinin Siyasî Önderi Cafer Seydahmet Kırımer Hayatı ve Eserleri, Türk Ocakları Ankara Şubesi Yayınları, Ankara 2008.
• ÖZDEN, Mehmet, “Türkiye Cumhuriyeti’nde Türkçü Göçmen Neşriyatı: Azerbaycan Yurt Bilgisi (1932-1934) Örneği”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 18, 2005, ss. 1-35.
• ÖZER, Meryem, Kırım Tatarlarının Emel Dergisindeki Siyasî ve Kültürel Faaliyetlerinin İncelenmesi (1930-1998), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2003.
• ÖZKAYA, Yılmaz, “Rusya Müslümanlarının Türkiye’de Tanıtılmasında Yusuf Akçura’nın Rolü”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 23, 2007, ss. 95-104.
• PUL, Ayşe, “Kafkasya Muhacirlerinin Durumlarına Dair Eczacı Es-Seyyıd Hüseyin Efendi’nin Bir Mektubu”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 4, S. 16, 2011, ss. 413-423
• QAFAROV, Vasif, Türkiye Rusya İlişkilerinde Azerbaycan Meselesi (1917-1922), çev. Eldeniz Recebov, Teas Yayıncılık, İstanbul 2018.
• SARAY, Mehmet, Kazakların Uyanışı, TİKA Yayınları, Ankara 2004.
• SOMUNCUOĞLU, B. Tümen, “Kazan Dergisi (1970-1980)”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Y.13, S. 1, 2009, ss. 71-90.
• SÜRMELİ, Serpil, “Bilinmeyen Yönleriyle Kafkasya Müslümanlarının Bakü’deki İlk Kongresi (28 Nisan-3 Mayıs 1917)”, Akademik Bakış Dergisi, C. 4, S. 8, Yaz 2011, ss. 127-138.
• ŞİMŞİR, Sebahattin, “Türk Ocaklarının Azerbaycan Türklerine Desteği (1922-1931)”, Türk Yurdu Dergisi, S. 284, 2011.
• ŞİMŞİR, Sebahattin, Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, Ankara 1999.
• TOSUN, İsa, “Ermenistan ve Azerbaycan Diaspora Politikalarının Karşılaştırılması”, The Journal of Europe - Middle East Social Science Studies (JEMSOS), C. 2, S. 2, 2016, ss. 217-251.
• TURAN, M. Aydın, “'Promethe Hareketi'nde Kuzey Kafkasya Mültecileri: Kafkasya Dağlıları Halk Partisi (1926-1940)”, Tarih ve Toplum, S. 161, 1997, ss. 49-57.
• TÜRKOĞLU, İsmail, Rusya Türklerinden Abdürreşid İbrahim (1857-1944), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1993.
• UÇAR, Faruk, Dış Türkler, Türk Dünyasının Parlayan Beş Yıldızı, Fark Yayınları, Ankara 2007.
• ULUSOY, Belkıs, “Azerbaycan Siyasi Göçmenlerinin En Önemli Yayın Organlarından Biri Olan Azeri Türk Dergisi”, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, S. 11, 2001, ss. 223-233.
• ULUSOY, Belkıs, “Azerbaycan Siyasi Muhaceretinin İstanbul'daki Basın Faaliyetleri (1923-1931)”, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, S. 16, 2003, ss. 147-175.
• ULUSOY, Belkıs, “Azerbaycan Siyasi Muhaceretinin Türkiye’deki Basın Yayın Faaliyetlerinin Anadolu Fikir Hayatına Etkisi (1908-1931)”, Yeni Türkiye Dergisi, S. 46, 2002, ss. 418-422.
• YETİŞGİN, Mehmet, “Rusların Türk Toprakları Üzerinde Yayılmasının Sebepleri Üzerine Bazı Düşünceler”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 16, 2006, ss. 671-702.
• YÜKSEL, Zühal, “Kırım Tatar Millî Hareketi ve Hasan Sabri Ayvazov”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 13, 2003, ss. 421-434.