RUSLARIN TÜRKİSTAN’DA PAMUK ÜRETİMİ VE TİCARETİ

Yıl 2024, , 613 - 622, 20.07.2024

Yusuf Kılıçaslan

https://doi.org/10.53718/gttad.1428904

Öz

Bu çalışmanın amacı Rusların, Bolşevik devrimine kadar Türkistan’da uygulamış olduğu pamuk ekimi ve ticaretini ayrıntılarıyla ortaya koymaktır. Hive Hanlığı ve Buhara Emirliği’nin varlığını vasal da olsa devam ettirmelerinden sebep çalışmanın kapsamı dışında bırakılmış, Türkistan Genel Valiliği’ne bağlı Seyhun (Sır Derya) havzasında yapılan pamuk ekimi ve ticareti ayrıntılarıyla ele alınmıştır. Zira Ruslar tarafından tutulan istatiksel raporların çerçevesi de bu doğrultudadır. Türkistan’da pamuk ekimi tarihin eski dönemlerine kadar uzanmaktadır. Rus işgalinden evvel bölgede pamuk tarımı aile işletmelerinin ihtiyacını karşılayacak ölçüde gerçekleştirilmiş, büyük alanlarda yoğun bir tarım söz konusu değildir. Bunun başlıca sebebiyse pamuk tarımının fazlaca iş gücü gerektirmesi ve dolayısıyla maliyetli bir kültür bitkisi olmasıdır. Türkistan’da hanlık idarecileri tarafından vergiler genelde aynî olarak toplanmış, pamukta vergilerin ödenmesinde sıkça başvurulan bir ödeme aracı olarak kullanılmıştır. Türkistan’da bölgeye has “Guza” pamuk çeşidi sayesinde eski usulde devam ettirilen pamuk tarımı Rusların bölgeyi işgaliyle birlikte değişmeye başlamıştır. Tohum denemeleri sayesinde bir Amerikan pamuk tohumu çeşidi olan Upland’ın bölgeye uyum sağlaması ve yüksek verim elde edilmesi büyük sermaye sahiplerinin dikkatini bölgeye çekmiştir. Özellikle Taşkent Vahası Rus sermayesinin yoğun olarak yerleştiği ve büyük arazi kiralamalarının yapıldığı bir uygulama üssüne dönüşmüştür. Ancak bölgenin büyük tarım arazilerini sulama kapasitesinin ve iş gücünün yetersiz oluşu bu girişimleri yavaşlatmış, tekrar eski düzende yani küçük çiftlikler ve aile tarımı şeklinde pamuk üretimi yapılmaya devam etmiştir. Üretim mekanizmasının tekrar eski haline dönmesinde önemli nedenlerden bir diğeriyse pamuğu üreticiden alıp işlemenin üretmekten daha kârlı olduğunun anlaşılmasıdır. Türkistan’da pamuk ekiminin devamlılığını sağlayan yegâne faktörlerin başında kredilendirme sistemi gelmektedir. Bünyesinde birçok usulsüzlüğü barındıran bu sistem Rus sömürgesinin Türkistan’da bir tezahürü olarak karşımıza çıkmaktadır. Yerel ahali arasında casuslar satın alınarak, özellikle kış aylarında çiftçinin neye ihtiyacı olduğunun tespiti yapılmış ve büyük şirketler için çalışan casuslar tarafından halk kredi almaya teşvik edilmiştir. Yerel ahali arasında büyük şirketlerin taşeronu olarak görev yapan bu kişilerin bir diğer görevi ise kredi almak isteyen çiftçilerin arazi değerlemesini yapmak ve bu doğrultuda kredi verilmesini sağlamaktır. Kredilendirme sisteminde şartlar pamuk şirketleri tarafından belirlenmiş ve karşı tarafın buna uymadığı takdirde maruz kalacağı yaptırımlar iki kambiyo senedi halinde düzenlenerek imzalanmıştır. Artık o andan itibaren pamuk alımının nasıl yapılacağı, fiyatın neye göre belirleneceği, aksi durumlarda ortaya çıkacak anlaşmazlıklarda sorunun nasıl çözüleceği ve eğer öngörülen pamuk üretimi gerçekleşmezse üreticinin bunu nasıl karşılayacağının belirlenmesi imtiyaz sahibi şirketlerin inisiyatifine bırakılmıştır. Dolayısıyla bu durumda taahhüt ettiği şartları karşılamak üretici için zaruri hale gelmiştir. Aslında bu sistem kredilendirmeden daha çok bir tefecilik düzenidir çünkü imza edilen kambiyo senetleri ağır şartlar sunmasının yanında krediler gecikmeli olarak ve taksitler halinde üreticilere ödenmiş, ancak faizin işlemesi ise imza tarihinde yekûn miktar üzerinden başlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkistan, Rusya, Pamuk, Upland, Ticaret

COTTON PRODUCTION AND TRADE BY RUSSIANS IN TURKISTAN

Öz

The aim of this study is to reveal in detail the cotton cultivation and trade practiced by the Russians in Turkestan until the Bolshevik revolution. Since the Emirates of Khiva and Bukhara continued to exist, albeit as vassals, they were excluded from the scope of the study, and the cotton cultivation and trade in the Sır-Derya basin under the Turkestan Governorate was discussed in detail. This is also the framework of the statistical reports kept by the Russians. Cotton cultivation in Turkestan dates back to ancient times. Before the Russian occupation, cotton cultivation in the region was carried out to meet the needs of family businesses, and there was no intensive agriculture in large areas. The main reason for this is that cotton cultivation requires a lot of labor and is therefore a costly crop. In Turkestan, taxes were generally collected in kind by khanate administrators, and cotton was frequently used as a means of payment. Cotton cultivation in Turkestan, which had been continued in the old way thanks to the "Guza" cotton variety unique to the region, started to change with the Russian occupation of the region. The adaptation of Upland, an American cotton seed variety, to the region thanks to seed trials and high yields attracted the attention of large capital owners to the region. In particular, the Tashkent oasis turned into an implementation base where Russian capital settled densely and large land leases were made. However, the region's inadequate irrigation capacity and labor force slowed down these initiatives, and cotton production continued to be carried out in the old order, i.e. small farms and family agriculture. Another important reason for the return of the production mechanism was the realization that it was more profitable to buy cotton from the producer and process it than to produce it. One of the main factors that ensured the continuity of cotton cultivation in Turkestan was the lending system. This system, which contains many irregularities, appears as a manifestation of Russian colonization in Turkestan. Spies were hired among the local population to determine what the farmers needed, especially in the winter months, and the population was encouraged to take loans by the spies working for large companies. Another duty of these people, who served as subcontractors of the big companies among the local people, was to make land valuations of the farmers who wanted to receive loans and to ensure that loans were granted accordingly. In the lending system, the terms were set by the cotton companies and the sanctions that would be imposed on the other party if they did not comply were drawn up in two bills of exchange and signed. From that moment on, it is up to the concessionaire company to determine how the cotton will be purchased, what the price will be, how the disputes will be resolved and how the producer will be compensated if the projected cotton production does not materialize. Therefore, in this case, it has become obligatory for the producer to meet the conditions it has committed to. In fact, this system was more of a usury scheme than lending, since the signed bills of exchange offered onerous conditions and the loans were paid to the producers in installments with delays, but the interest started to accrue on the total amount on the date of signature.

Anahtar Kelimeler

Turkestan, Russia, Cotton, Upland, Trade

Kaynakça

• **KAYNAKÇA**
• Abaza, K. K., Zavoevaniye Turkestana, Tip. M. M. Stasulevi, Sankt Peterburg 1902.
• Aziatskaya Rossiya, Zemliya i Hozyaistva, Tom Vtoraya, İzdaniye P. U. G., Petersburg 1914.
• Bentseleviç, N. A., Vodnie Puti Turkestana, Tip. Min. Putey Sabşeniye, Sankt Petersburg 1914.
• Borba za Hlopak, Sbornik Statey, İzdatelstva V. S. N. H., Moskova 1918.
• Demidov Al. P., Ekonomiçesliye Oçerki Hlopkovodstva, Hlopkoy Targovli i Promişlennosti Turkestana, Tip. Lit. Drevney.., Moskova 1926.
• Geyer, İ. İ., Ves Russkiy Turkestan, Taşkent, Tip. Turkestan, 1908.
• Grigorev, S. F., Razvedeniye Hlopçatnika v Turkestanskom Kraye, Elek. Tip. Lit. Poltora, Semerkand 1912.
• İvanov, A. İ., Russkaya Kolonizatsiya v Turkestanskom Kraye, Sankt Petersburg, Tip. T-VA, Obşest.., Sankt Petersburg 1890.
• Kara, F., Rusya’nın Orta Asya’ya (Türkistan) Yönelik Politikalarının Dönemlere Göre Değişimi, (Ed. Y. E. Tansü), İksad Publishing House, Elazığ 2021.
• Kareyşi, S., Sredniyaziatskiy Hlopok, Yivo Kultura, O Çistka Pressovka i Otpravka Na Rınkı, Tip. Lit…, Kiev 1892.
• Masalskiy, V. İ., Hlopkovodstvo Oreşeniye Gasudaristvennih Zemel i Çastnaya Predpriymçivost, Tip. M. M…, Petersburg 1908.
• Masalskiy, V. İ., Rossiya Turkestanskiy Kray, T. 19, İzdaniye A. F. Devriena, St. Petersburg 1913.
• Ostroumov, N. V., Geografiya Turkestankogo Kraya s Kraktkim Svedeniyami o Hanstvah Buharskom, Hivinskom i Zakaspiskou Oblast, İzdanie 2-e, Tip. Lit., Samarkand 1891.
• Oglobin, V. N., Promişlennosti i Targovliya Turkestana, İz Putevih Zametok, İzd. Tip. Rus., Moskova 1914.
• Rizenkampf, G. K., Problemi Oroşeniye Türkistana, Vipusk Perviy Orositelnaya Hlopkovaya Programa, Obrazavaniye Prog., Moskova 1921.
• Seyyahların İzinde Türkistan, (Ed. Mustafa Gökçe), Tombuloğlu, T., Seyyahlara Göre Fergana’nın Ekonomik Durumu (18. 19. Yüzyıllar), Pegem Akademi, Ankara 2019.
• Ubıtoçen-li Turkestan dla Rossiy, Tip. Lit. R. Golike, Petersburg 1899.
• Verhoskoy, İ. P., Hlopkovodstvo v Turkestani Perevozka Hlopka Taşkentskoy i Sredney Aziatskoy Jeleznim Dorogam, Tip. Ministr.., Petersburg 1910.
• Yuferev, V., Trud v Hlopkovih Hozyaistvah Turkestana, Tip. V. F…, Petersburg 1914.