DOĞU TÜRKİSTAN MİLLÎ MÜCADELE TARİHİNDE BİR MÜSTEŞAR: DR. MUSTAFA ALİ (KENTLİ) BEY

Yıl 2024, , 655 - 670, 20.07.2024

Coşkun Kumru

https://doi.org/10.53718/gttad.1432413

Öz

1933 yılında Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin kuruluşu, bölgedeki tarihi ve siyasi dönüşümleri gösteren önemli bir kilometre taşı olarak öne çıkmaktadır. Bu girişim, bölgedeki etnik ve kültürel çeşitliliği yansıtan ulusal kimlik oluşturma çabasının bir parçasıdır. Yeni Cumhuriyet kurulduğu andan itibaren başta Türkiye olmak üzere siyasi, ekonomik ve askeri alanda destek arayışına girmiştir. Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin kurulduğu sıralarda yeni hükümetin müsteşarı sıfatıyla İzmirli Doktor Mustafa Ali (Kentli) Bey’in Kaşgar’da olduğu bilinmektedir. Mustafa Ali Bey’in Türkistan bağımsızlık mücadelesine destek vermek amacıyla Türkiye’den Kaşgar’a gittiği anlaşılmakla beraber bu gidişin detayları hususunda bir netlik bulunmamaktadır. Kendisinin Atatürk’e muhalefet sebebiyle bir sürgünde bulunduğu ve İzmir suikasti davasına adının karıştığına dair teyit edilememiş iddialar mevcuttur. Mustafa Ali Bey, Noca Niyaz Hacı ve Sabit Damolla’nın liderliğini yaptığı Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin askeri ve mali meselelerinde aktif çalışmalar yürütmüş, eğitim alanında önemli planlamalarda bulunmuştur. Mustafa Ali Bey Türkiye Cumhuriyeti’nden Doğu Türkistan’ın istiklal mücadelesinde destek talep etmiştir. Türkiye, tarih boyunca Türk dünyası ile kültürel ve tarihi bağlarını güçlendirmeye özen göstermiştir. Ancak Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin dönemin uluslararası politika koşulları ve bölgesel gerilimler nedeniyle Türkiye ile doğrudan diplomatik etkileşimi sınırlı kalmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin güçlü devletlerle olan diplomatik ilişkileri bu hassas meselede daha dikkatli bir yaklaşım benimsemesine neden olmuştur. Zira Türkiye o dönemde içinde bulunduğu siyasi ve ekonomik zorluklarla mücadele ediyordu. Bu nedenle, Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin bağımsızlık çabalarına doğrudan destek sağlama veya resmî bir tanıma konusunda sınırlı bir kapasiteye sahipti. Bununla birlikte, bilhassa kamuoyunda kendini gösteren Türk dünyasıyla dayanışma arzusu, Doğu Türkistan’ın bağımsızlık çabalarının sempatiyle izlenmesine neden oldu. Diğer taraftan Rus neşriyatında Mustafa Ali Bey ve Doğu Türkistan meselesine dair dezenformasyon içeren pek çok haber yapılıyordu. Türk Hükümeti ve diplomatik çevreler bu gelişmeler karşısında Doğu Türkistan hareketine ilişkin istihbarî pek çok malumat topluyordu. Neticede Çin hükümeti ve Sovyetler Birliği’nin baskıları sonucunda Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin bağımsızlık çabaları bastırıldı ve bölge, Çin’in kontrolü altına girdi. Yeni kurulan cumhuriyetin tarihe karışmasıyla birlikte vazifesi sonlanan Mustafa Ali Bey Türkiye’ye geri dönerek kısa bir süre sonra da aktif siyaset hayatına dahil oldu. Doğu Türkistan’ın tarihinde önemli bir dönemeç olarak kabul edilen bu süreç, bölgedeki siyasi dinamikler üzerinde uzun vadeli etkiler bırakmıştır. Çin’in baskısı altında Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin ömrünün sona ermesiyle birlikte, Türkiye’nin bu bölgedeki politik duruşu daha belirgin hale gelmiştir. Türkiye, zamanla bölgedeki Türk nüfusu ve kültürel bağlarını güçlendirmek adına diplomatik, kültürel ve ekonomik açıdan daha aktif bir rol oynamaya başlamıştır. Müsteşar Doktor Mustafa Ali Bey’in Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’ndeki vazifesi ve çalışmaları daha önce müstakil bir araştırmanın konusu olmamıştır. Çalışmamızda Türk Diplomatik Arşivi belgeleri ışığında Mustafa Ali Bey’in Doğu Türkistan mücadelesindeki yeri ve önemi ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dr. Mustafa Ali (Kentli) Bey, Doğu Türkistan, Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti, Hoca Niyaz Hacı, Sabit Damolla, Türkiye Cumhuriyeti

Teşekkür

Sayın hocalarıma şimdiden teşekkür eder, selam ve saygılarımı iletirim.

A TURKISH UNDERSECRETARY IN EASTERN TURKESTAN: DR. MUSTAFA ALİ (KENTLİ) BEY

Öz

The establishment of the Islamic Republic of East Turkestan in 1933 stands out as a significant milestone reflecting the historical and political transformations in the region. This initiative is part of an effort to create a national identity reflecting the ethnic and cultural diversity in the region. Since its establishment, the New Republic has sought support, particularly from Turkey, in the political, economic, and military fields. It is known that Dr. Mustafa Ali (Kentli) Bey from İzmir was in Kashgar during the establishment of the Islamic Republic of East Turkestan, serving as the undersecretary of the new government. It is understood that Mustafa Ali Bey went from Turkey to Kashgar to support the Turkestan independence struggle; however, there is no clarity regarding the details of this journey. There are unconfirmed claims that he was in exile due to opposition to Atatürk and that his name was implicated in the Izmir assassination case. Mustafa Ali Bey actively contributed to the military and financial affairs of the Islamic Republic of East Turkestan, led by Noca Niyaz Hacı and Sabit Damolla. He also made significant plans in the field of education. Mustafa Ali Bey requested support for the independence struggle of East Turkestan from the Republic of Turkey. Throughout history, Turkey has been careful to strengthen its cultural and historical ties with the Turkic world. However, due to the international political conditions of the time and regional tensions, direct diplomatic interaction between the Islamic Republic of East Turkestan and Turkey remained limited. Diplomatic relations of the Republic of Turkey with major powers have led to a more cautious approach to this sensitive issue. Turkey was grappling with political and economic challenges during that period. Therefore, it had limited capacity to provide direct support or official recognition to the independence efforts of the Islamic Republic of East Turkestan. However, the desire for solidarity, especially evident in public opinion towards the Turkic world, led to sympathetic attention to East Turkestan’s independence efforts. On the other hand, Russian publications were producing numerous disinformation pieces about Mustafa Ali Bey and the East Turkestan issue. The Turkish government and diplomatic circles were gathering a significant amount of intelligence on the East Turkestan movement in response to these developments. Ultimately, under the pressures from the Chinese government and the Soviet Union, the independence efforts of the Islamic Republic of East Turkestan were suppressed, and the region came under China’s control. With the collapse of the newly established republic, Mustafa Ali Bey, whose mission had come to an end, returned to Turkey and shortly thereafter became actively involved in political life. The process, considered a crucial turning point in the history of East Turkestan, has had long-term effects on the political dynamics in the region. With the collapse of the Islamic Republic of East Turkestan under the pressure of China, Turkey’s political stance in this region has become more pronounced. Over time, Turkey has started to play a more active role diplomatically, culturally, and economically to strengthen its ties with the Turkish population and cultural connections in the region. The duties and efforts of Secretary Doctor Mustafa Ali Bey in the Islamic Republic of East Turkestan have not been the subject of a separate investigation before. In our study, the role and significance of Mustafa Ali Bey in the struggle of East Turkestan will be discussed in the light of Turkish Diplomatic Archive documents.

Anahtar Kelimeler

Dr. Mustafa Ali (Kentli) Bey, East Turkestan, The East Turkestan Islamic Republic, Hoca Niyaz Hacı, Sabit Damolla, Republic of Turkey

Kaynakça

• **KAYNAKÇA**
• Adil Hikmet Bey, Asya’da Beş Türk, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2022.
• ALPTEKİN, İsa Yusuf, Doğu Türkistan Dâvâsı, Marifet Yayınları, İstanbul 1981.
• ALPTEKİN, İsa Yusuf, Esir Doğu Türkistan İçin: İsa Yusuf Alptekin’in Mücadele Hatıraları, Doğu Türkistan Neşriyat Merkezi, İstanbul 1985.
• ANDİCAN, Abdul Ahat, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya, Doğan Kitap, İstanbul 2009.
• BAYSUN, Abdullah Recep, Türkistan Millî Hareketleri, Alaeddin Matbaası, İstanbul 1945.
• BELLER-HANN, Ildikó, Community Matters in Xinjiang 1880-1949: Towards a Historical Anthropology of the Uyghur, Brill, Leiden & Boston 2008.
• BELOFF, Max, The Foreign Policy of Soviet Russia, 1929-1941, vol. I, Oxford University Press, London 1966.
• BOVINGDON, Gardner, Autonomy in Xinjiang: Han Nationalist Imperatives and Uyghur Discontent, East-West Center Washington, Washington 2004.
• BOVINGDON, Gardner, The Uyghurs: Strangers in Their Own Land, Columbia University Press, New York 2010.
• BUĞRA, Mehmet Emin, Doğu Türkistan: Tarihî, Coğrafî ve Şimdiki Durumu, Güven Basımevi, İstanbul 1952.
• BUĞRA, Mehmet Emin, Şarkî Türkistan Tarihi, nşr. M. Yakup Buğra, Ankara 1998.
• CHEN, Jack, The Sinkiang Story, Macmillan Publishing Co. INC., New York 1977.
• CHEN, Yangbin, “From Uncle Kurban to Brother Alim: the politics of Uyghur representations in Chinese state media”, içinde Inside Xinjiang: Space, place and power in China’s Muslim Far Northwest, Ed. Anna Hayes & Michael Clarke, Routledge, New York 2016, ss. 100-121.
• CLARKE, Michael E., Xinjiang and China’s Rise in Central Asia - A History, Routledge, New York 2011.
• ÇELEBİ, Mevlüt, “Türk Kamuoyunda Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti (1933-1934)”, içinde 20. Yüzyıl Başlarından Günümüze Türk Dünyasındaki Siyasi, İktisadi ve Kültürel Gelişmeler Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2019, ss. 73-110.
• DILLON, Michael, Xinjiang: China’s Muslim Far Northwest, Routledge Curzon, London & New York 2004.
• DÜNDAR, A. Merthan, “Şehzade Abdülkerim Efendi’nin Japonya’nın Desteğiyle Türkistan İmparatoru Olma Meselesi Üzerine”, Bilig, S. 66, 2013, ss. 79-92.
• DWYER, Arienne M., The Xinjiang Conflict: Uyghur Identity, Language Policy, and Political Discourse, East-West Center Washington, Washington 2005.
• EL BAGERİ, Habiburrahman, “Doğu Türkistan Cumhuriyeti Kabinesi”, Yaş Türkistan’dan Seçilmiş Makaleler, Ed. Tülây Duran, Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı, İstanbul 2006, ss. 422.
• EMET, Erkin, “Doğu Türkistan’da Çift Dilli Eğitim”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (ICANAS 38), Ankara 2007, ss. 537-548.
• FORBES, Andrew D. W., Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949, Cambridge University Press, Cambridge 1986.
• GLADNEY, Dru C., “Islam in China: Accommodation or Separatism?”, içinde Islam in World Cultures: Comparative Perspectives, Ed. R. Michael Feener, ABC-CLIO, Santa Barbara, CA. 2004, ss. 161-181.
• HAYİT, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1995.
• İLKUL, Ahmet Kemal, Çin Türkistan Hâtıraları - Şanghay Hâtıraları, haz. Yusuf Gedikli, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1997.
• İNAYET, Alimcan, “Osmanlı ve Cumhuriyet Döneminde Türk-Uygur İlişkileri Üzerine (1861-1934)”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S. IV, 2000, ss. 319-324.
• KE, Wang, The East Turkestan Independence Movement: 1930s-1940s, The Chinese University Press, Hong Kong 2018.
• KOCAOĞLU, Timur, “Bağımsız Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin 1933 Anayasası ve Türk Dünyasında Anayasa Hareketleri”, Doğu Türkistan’ın Sesi, S. 66, 2006, ss. 31-40.
• KUL, Ömer, Osman Batur ve Doğu Türkistan Millî Mücadelesi (1941-1951), İstanbul Üniversitesi, (Yayımlanmış Doktora Tezi), İstanbul 2009.
• KÜPOĞLU, Fedai, Yaş Türkistan Dergisine Göre 1933 Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve Çöküşü, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2019.
• LEE, Hee Soo (Cemil), “Döngen”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul 1994, ss. 517-518.
• LEE, Joy R., The Islamic Republic of Eastern Turkestan and the Formation of Modern Uyghur Identity in Xinjiang, Kansas State University (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi), Manhattan, Kansas 2006.
• NYMAN, Lars-Erik, Great Britain and Chinese, Russian and Japanese Interests in Sinkiang, 1918-1934, Esselte studium, Malmö 1977.
• PETRO, W., “Mongolia, Kansu, and Sinkiang as seen by a member of the Haardt‐Citroën expedition”, Journal of The Royal Central Asian Society, C. 20, S. 2, 1933, ss. 205-219.
• ROSSABI, Morris, China and The Uyghurs: A Concise Introduction, Rowman & Littlefield Publishers, New York 2022.
• SARAY, Mehmet, Doğu Türkistan Türkleri Tarihi, Aygan Yayıncılık, İstanbul 2015.
• TAŞAĞIL, Ahmet, “Türkistan”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 41, İstanbul 2012, ss. 556-560.
• TOGAN, Zeki Velidi, 1929-1940 Seneleri Arasında Türkistanın Vaziyeti, Türkiye Basımevi, İstanbul 1940.