19. YÜZYIL OSMANLI İSTANBUL’UNDA TOPLUMSAL YAPININ YANSIMALARI: GÜNDELİK HAYAT ÜZERİNDE MEKÂNLARIN TÜKETİMİ

Yıl 2024, , 585 - 598, 20.07.2024

Gülşen Ulukaya , Gülçin Sağır Keskin

https://doi.org/10.53718/gttad.1472239

Öz

Gündelik hayat, bireylerin yaşamlarını anlamlandırdığı ve toplum üzerindeki etkilerini gözler önüne serdiği bir olgudur. Bu çalışma, 19. yüzyıl Osmanlı İstanbul’unda sabahın erken saatlerinden günün son bulduğu saatlere kadar olan kısmında, toplumun mekânlara bağlı kalarak gündelik hayatın evrilen dinamiklerini incelemektedir. Bu bağlamda çalışma, bireylerin her gün tekrar eden rutin alışkanlıklarını ve etkileşimlerini mekânsal ilişkileri içerisinden ele alarak gündelik hayatın ne anlama geldiğini anlamaya ve toplumun bu mekânlardaki aktifliğine yönelik bir çaba olarak tasarlanmıştır. Ayrıca sıradan gibi görünen detayların, bireylerin yaşantılarına ve toplumsal bağlarına nasıl anlam kattığını keşfetmeyi de amaçlamıştır.
Osmanlı şehrinde gündelik hayatta zamanın en çok geçirildiği, halkın paylaşım ve dayanışma içinde olduğu mekânlar olan çarşı ve pazarlar, cami ve mescitler, kahvehaneler ve eğlence mekânları dediğimiz meyhaneler, tiyatrolar ve mesire alanları çalışmada öne çıkmaktadır. Gündelik hayatta bu mekânlara bağlı kalınarak sosyal, dini, ekonomik ve kültürel faaliyetlerin somutlaşmış örnekleri görülmektedir. Hatta bu mekânlarda, sıradan diye sayılan rutin alışkanlıkların aslında vazgeçilmez kabul edeceğimiz faaliyetler olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Çünkü her birey belirli bir gündelik hayat düzenine sahiptir ve bu rutinin sıradan akışı, genellikle insanlar arasında ortaktır. Dolayıyla belirli yaşam kalıplarının izleri gündelik hayatta görülmesi mümkündür.
Osmanlı şehirlerinde gündelik hayat mahallelerde şekillenmektedir. Mahallelerde, İslam geleneğinin bir uzantısı olarak bir alana cami ya da mescidin kurulması ile mahalle bu yapının etrafında şekillenmektedir. Osmanlı klasik döneminde ilk zamanlar mahalleler dini bütünlüğü korumaya yönelik oluşturulmuştur. Ancak 19. yüzyıldan sonra çeşitli sebeplere bağlı olarak bu yapı ortadan kalkmıştır. Gündelik hayatın en yoğun şekilde yaşandığı mekânlardan bir diğeri ise çarşı-pazarlardır. Şehrin kalbi de sayılan çarşı-pazarlar, özellikle herkesin rahatça ulaşabildiği bir yerde oluşturulmuştur. Yakın ve uzak çevreden gelen halkın buluşma yeri olan bu kısımlarda, halk yoğun şekilde ilişki içinde olmuştur. İhtiyacı olanlar burada eksiklerini alırken, ihtiyaç fazlası ürünler ise burada satılmıştır. Halkın gündelik hayatta ibadet için kullandığı camiler bu özelliğinin yanında halkın toplanma yeri de olmuştur. Özellikle devletin kamuoyuna bildirmek istediği herhangi bir haberi, duyuruyu burada imam aracılığı ile halka bildirmiştir. Bu noktada camiler, yöneticiler ile yönetilenler arasında iletişim kanalı olarak kullanılmıştır. Bu mekânların dışında ise eğlence mekânları denilen, halkın bir araya geldiği, birlikte vakit geçirdiği kahvehaneler, meyhaneler, tiyatrolar ve mesire alanları da öne çıkmaktadır.
Gündelik hayatın mekânlarını tarihsel bir perspektiften ele alarak ilerletilen bu çalışma, Osmanlı toplumunda gündelik hayatın nasıl şekillendiğini anlamamıza yardımcı olacaktır. Çalışmanın sonuçları, toplumsal yaşamdaki değişimlerle paralel olarak gündelik hayatın pratiklerinde ve anlayışlarında önemli farklılaşmaların yaşandığını ortaya çıkaracaktır. Bu değişimler, gündelik hayatın sürekli olarak evrilen bir olgu olduğunu ve bireylerin hayatlarını şekillendiren önemli bir faktör olduğunu da ortaya koyacaktır.

Anahtar Kelimeler

Gündelik Hayat, Eğlence Alışkanlıkları, Mekânın Tüketimi

REFLECTIONS OF 19TH CENTURY OTTOMAN ISTANBUL'S SOCIAL STRUCTURE: CONSUMPTION OF SPACES IN EVERYDAY LIFE

Öz

The daily life is an phenomenon through which individuals make sense of their lives and reveal their impact on society. This study examines the evolving dynamics of daily life from the early hours of the morning to the end of the day in 19th century Ottoman Istanbul, focusing on the society's attachment to spaces. In this context, the study is designed as an effort to understand the meaning of daily life by considering individuals' routine habits and interactions through spatial relationships and to explore how seemingly ordinary details contribute to individuals' experiences and social bonds. In the Ottoman city, spaces such as markets and bazaars, mosques and masjids, coffeehouses, and entertainment venues including taverns, theaters, and promenade areas emerge as the places where time is most spent in daily life, where people engage in sharing and solidarity. In daily life, concrete examples of social, religious, economic, and cultural activities are realized through these spaces. Even seemingly ordinary routine habits in these spaces reveal themselves as indispensable activities. Because every individual has a certain routine of daily life, and the ordinary flow of this routine is generally shared among people. Therefore, traces of certain patterns of life can be seen in daily life.
In Ottoman cities, daily life takes shape in neighborhoods. Neighborhoods are formed around an area with the establishment of a mosque or masjid as an extension of Islamic tradition. In the classical period of the Ottoman Empire, neighborhoods were initially created to preserve religious integrity. However, after the 19th century, this structure disappeared due to various reasons. Another place where daily life is lived most intensively is the markets and bazaars. These markets, also considered the heart of the city, were established in a place easily accessible to everyone. In these areas where people from nearby and distant surroundings meet, people have been in intense interaction. While those in need would obtain their necessities here, surplus products would also be sold here. Besides being used for worship in daily life, mosques have also served as gathering places for the people. Especially, any news or announcement that the state wanted to communicate to the public was conveyed to the people through the imam here. In this regard, mosques were used as a communication channel between rulers and the ruled. Apart from these spaces, entertainment venues such as coffeehouses, taverns, theaters, and promenade areas, where people gathered and spent time together, are also prominent.
By approaching the spaces of daily life from a historical perspective, this study will help us understand how daily life was shaped in Ottoman society. The results of the study will reveal significant differences in practices and understandings of daily life parallel to changes in societal life. These changes will demonstrate that daily life is an evolving phenomenon and an important factor shaping individuals' lives.

Anahtar Kelimeler

Daily Life, Entertainment Habits, Comsumption of Space

Kaynakça

• **KAYNAKÇA**
• AND, Metin, Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu (1839-1908), İşbankası Kültür Pub., Ankara 1972.
• ARSLAN, Fatih, “Alkol Tüketiminin Osmanlı Kamusal Hayatında Yarattığı Sorunlar: İkinci Meşrutiyet Dönemi ve Sonrasında Örnekler”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, No. 2, 2021, ss. 478-497.
• AYSU, Çidem, “İstanbul Şehrinden Metropoliten İstanbul’a Mahallelerin Mekânsal Dağılışı 1950-2001”, İstanbul Dergisi, No. 40, 2002, ss. 51-58.
• BAYARTAN, Mehmet, “Osmanlı Şehrinde Bir İdari Birim: Mahalle”, Coğrafya Dergisi, No. 13, 2005, ss. 93-107.
• CANSEVER, Turgut, Osmanlı Şehirciliği Kubbeyi Yere Koymamak, Timaş Pub., İstanbul 1997.
• CANSEVER, Turgut, Osmanlı Şehri, Timaş Pub., İstanbul 1910.
• Muhipzade Celal, Eski İstanbul Yaşayışı, İletişim Pub., İstanbul 1946.
• CERASİ, Maurice M., Osmanlı Kenti: Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, Yapı Kredi Pub., İstanbul 2001.
• DENİŞ, Halil Emre, “Osmanlı ve Cumhuriyet Döneminde Kahvehaneler: Sosyal ve Siyasal Yaşam İncelemesi”, Akademik Bakış Dergisi, No. 27, 2011, ss. 1-16.
• DEAL, Roger A., Namus Cinayetleri Sarhoş Kavgaları: II. Abdülhamid Döneminde Şiddet, trans. Zeynep Rona, Kitap Pub., İstanbul 2017.
• ERDİNÇLİ, İhsan, “Yasaklardan Modern Denetime: Osmanlı Devleti’nin İçki Tüketimine ve Meyhânelere Yaklaşımı”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, No. 16, 2020, ss. 1-32.
• ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Şehrindeki ‘Mahalle’nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, No. 4, 1984, ss. 69-78.
• FAROQHİ, Suraiye, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam: Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, trans. Elif Kılıç, Tarih Vakfı Yurt Pub., İstanbul 1998.
• FİRİDİNOĞLU, Nilgün, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Yardımlaşma ve Tiyatro (1870-1907)”, Tiyatro Eleştirmenliği ve Dramaturji Bölümü Dergisi, No. 22, 2013, ss. 19-40.
• GÖKTAŞ, Erbil, “Osmanlı Döneminde Kahvehaneler, Kıraathaneler ve Bunların İşlevleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, No. 11, 2010, ss. 67-80.
• HARMANDAR, Sevde, “19.Yüzyılda İstanbul’da Değişen Eğlence Anlayışı ve Yeni Eğlence Mekânları”, ETÜT Dergisi, No. 1, 2020, ss. 114-117.
• IŞIN, Ekrem, “19. Yüzyılda Modernleşme ve Gündelik Hayat”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, V. 2, İletişim Pub., 1985, ss. 538-563.
• IŞIN, Ekrem, Bir İçecekten Daha Fazla: Kahve ve Kahvehanelerin Toplumsal Tarihi, Tanede Saklı Keyf: Kahve, comp. Selahattin Özpalabıyıklar, YKY, İstanbul 2000.
• KARAGÖZ, Mehmet, “Malatya’nın XVII. Asırdaki Ticari İmkânları”, Kervansaray Buluşması: Malatya Tarihi ve Arkeoloji Sempozyumu, Malatya 2006, ss. 123-124.
• KUBAN, Doğan, “Mahalleler: Osmanlı Dönemi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, V. 5, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Pub., İstanbul, 1994, ss. 242-247.
• KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri, “Şehir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, V. 38, TDV İslâm Araştırma Merkezi, Ankara 2010, ss. 441-446.
• ORTAYLI, İlber, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Yerel Yönetim Geleneği, Hil Pub., İstanbul 1985.
• ORTAYLI, İlber, İstanbul’dan Sayfalar, Hil Pub., İstanbul 1987.
• ÖGEL, Bahattin, Türk Kültür Tarihine Giriş, V. 2, Kültür Bakanlığı Pub., Ankara 1978.
• ÖZBEK, Nadir, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşrutiyet (1876-1914), İletişim Pub., İstanbul 2002.
• ÖZDEMİR, Rifat, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, TTK, Ankara 1998.
• Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi I, pre. Bekir Sıtkı Baykal, Kültür Bakanlığı, Ankara 1981.
• PİRENNE, Henri, Ortaçağ’da Kentleri Kökenleri ve Ticaretin Canlanması, trans. Şadan Karadeniz, İletişim Pub., İstanbul 1991.
• RAYMOND, Andre, “Şehir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, V. 38, TDV İslâm Araştırma Merkezi, Ankara 2010, ss. 449-451.
• SEZAL, İhsan, Şehirleşme, Ağaç Yayıncılık, İstanbul 1992.
• ŞAHİN, İlhan, “Şehir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, V. 38, TDV İslâm Araştırma Merkezi, Ankara 2010, ss. 446-449.
• Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, İdeal Kültür ve Yayıncılık, İstanbul 2012.
• ŞENER, Mehmet, “Cami”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, V. 7, TDV İslâm Araştırma Merkezi, Ankara 1993, ss. 91-92.
• TANPINAR, Ahmet Hamdi, “İstanbul’da Kimlik Değişimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, V. 2, İletişim Pub., 1985, ss. 542-544.
• TUNA, Korkut, Şehirlerin Ortaya Çıkış ve Yaygınlaşması Üzerine Sosyolojik Bir Deneme, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Pub., İstanbul 1987.
• TÜRKER, Orhan, Osmanlı İstanbul’undan Bir Köşe Tatavla, Sel Yayıncılık, İstanbul 2009.
• ÜNAL, Necdet, “Kur’an İçki Yasağı Tedriciliği Üzerine Bir Araştırma”, KADER Kelam Araştırmaları Dergisi, No. 2, 2011, ss. 149-182.
• ÜNER, Harun, “Osmanlı’da Kahve/Kahvehane Kültürü ve Salihli’den Bir Kahvehane Örneği ‘Himaye-i Etfal’”, Sanat Tarihi Dergisi, No. 2, 2012, ss. 1-26.
• YAMAN, Talat Mümtaz, Türkiye’de Kahve ve Kahvehaneler, Ehlikeyf Kitabı, pre. Fatih Tığlı, Kitabevi Pub., İstanbul 2004.
• YAŞAR, Ahmet, “Osmanlı Şehir Mekânları: Kahvehane Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, No. 6, 2005, ss. 237-256.
• YEDİYILDIZ, Bahattin, “Vakıf Müessesesinin 18. Asır Türk Toplumundaki Yeri”, Vakıflar Dergisi, No. 14, 1982, ss. 1-27.
• YEL, Ali Murat, & KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri, “Mahalle”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, V. 27, TDV İslâm Araştır
• ma Merkezi, Ankara 2003, ss. 323-326.
• YILMAZ, İbrahim, “Osmanlı Son Döneminde Berberlik”, İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, No. 2, 2022, ss. 396-408.