ÇEPNİ-ÇUNGAR KAZASI VE BOZOK SANCAĞI’NDA ÇEPNİ-ÇUNGAR AŞİRETLERİ (XVI-XIX. YÜZYILLAR)

Yıl 2024, , 291 - 300, 24.11.2024

Kamil Yavuz

https://doi.org/10.53718/gttad.1540525

Öz

Çepniler Anadolu’nun Türkleşmesinde ön plana çıkan en önemli Oğuz boylarından biridir. Anadolu’nun hemen hemen tamamında onların yaşadıkları yerleri tespit etmek mümkündür. Nitekim Oğuzlar boyları üzerine önemli çalışmaları olan Faruk Sümer, “Türkiye tarihinin yerli kaynaklarında adı ilk önce anılan Oğuz boyu, muhtemelen Çepnilerdir” diyerek onların önemini açıkça ortaya koyar. Bundan dolayı Osmanlı coğrafyasında Çepni isimli iskân adlarına veya Çepni cemaatlerine XVI-XVI. yüzyıllarda tutulan tahrir defterlerinde sıkça tesadüf edilmektedir. Bu tarihlerde kalabalık olarak Anadolu, Balkanlar ve Kuzey Suriye’de bulunan Çepniler: Adana, Ankara, Amasya, Akşehir, Konya, Birecik, Bolu, Bozok, Çorum, Diyarbakır, Erzurum, Eski-il, Gence, Halep, Hamid, Hüdavendigar, İnönü, İçel, Karesi, Kayseri, Kastamonu, Karahisar-ı Sahip, Kığı, Kırşehir, Koçhisar, Kocaili, Maraş, Merzifon, Ordu, Samsun, Sivas, Turgud, Tokat, Trabzon ve Çepni vilayetlerinde rastlanmıştır. Ayrıca konar-göçer taifeler arasında Ulu Yörük Türkmenleri, Dulkadirli Türkmenleri, Halep Türkmenleri ve Atçeken Türkmenleri içerisinde kaydedilmiştir. Fakat bu çalışmada konumuz açısından XVI-XIX. yüzyıllarda Bozok ve Sivas gibi sancaklarda yaşayan Çepniler ele alınmıştır. Çungarlar ise 1240’lı yıllarda Moğol ordularıyla Anadolu’ya gelen Moğol aşiretleri arasındadır. Zamanla Türkleşip İslamlaşarak özellikle Orta Anadolu’daki yaylak ve kışlarlar arasında Kara Tatar, Çonkar, Tatar ve Çonkara gibi isimlerle de anılarak konar-göçer bir hayat yaşamışlardır. Çepniler gibi onları da Anadolu’nun birçok farklı yerinde görmek mümkündür. Genel olarak Orta Anadolu havzasında yoğunlaşan Çungarlar Çorum, Amasya, Sivas, Kayseri, Tokat, Kırşehir ve Yozgat bozkırlarında iskân olunmuştur. Yerleşiklerin yanı sıra konargöçer hayatı benimseyen Çungarlara da özellikle Yörük, Dulkadirli, Bozok, Halep Türkmenleri ile Batı Anadolu Yörükleri ve Yeni-il içerisinde sıkça tesadüf edilir. Hem Çepnilerin hem de Çungarların Orta Anadolu’da yaşadıkları yerler hemen hemen aynıdır. Bu yüzden onları daha sıkı kontrol etmek isteyen Osmanlılar bu grupların yaşadıkları yerde Çepni-Çungar adıyla bir kaza tesis etmişlerdir. Özellikle Bozok sancağına ait nüfus ve temettuat defterlerinde her iki cemaatin yaşadığı yerler ve nüfuslarına dair ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. Çungarların zamanla bazı Türkmen aşiretleri arasında kendine yer bulduğu, Çepni/Çungar şeklinde kaydedilmiş bir cemaatin varlığı da onların Türkmenlerle birlikte yaşadığı ve zamanla Moğol kabilelerin Türkmenlerle kaynaştığını göstermektedir. Çungarların iskân olduğu köyler; Alcı, Başalan/Kötüköy, Başköy, Battal, Çalılı, Çiğdemli/Sorgun, Deredoğan, Esenli/Dedik, Gevrek, Gökçekışla, Gövdecili, Hüyükkışla, İbrahimhacılı, Karaveli, Kavakalanı, Keller, Ocaklı, Özlüce/Siyah, Peyniryemez, Pınarkaya/Etyemezşeyhler/Şeyhler/Şıhlar, Poyraz, Poyrazlı, Sarıköy, Selimli, Tayfur, Türkmensarılar ve Yazılıtaş’tır. Çepnilerin yaşadıkları köyler ise; Akçakoyunlu, Altılı, Bahçecik, Baltasarılar, Baydiğin, Boyalık, Cihanpaşa, Çandır, Çardak, Derbent, Dereçepni, Dolak, Eskiköy, Hacıilyas, Kabut, Kayabaşı/Kıllıpınar, Kızılcakışla, Okçulu, Paşabey, Uzakçay ve Yazılıtaş’tır. İşte bu kısa çalışmada XVI-XIX. yüzyıllarda bu köylerde iskân olan Çepniler ve Çungarların nüfuslarına dair bilgiler ortaya konularak 1566’dan 1844’a kadar geçen sürede köyde var olan nüfus takip edilmiş ve konar-göçerlerin isimlerini taşıyan bu tür kazaların tesadüfen kurulmadığı adı geçen kaynaklardan hareketle ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çepni, Çungar, Bozok, Moğol, Anadolu.

ÇEPNİ-ÇUNGAR KAZAASI AND ÇEPNİ-ÇUNGAR TRIBES IN BOZOK SANJAK (XVI-XIXTH CENTURIES)

Öz

Çepnis are one of the most important Oghuz tribes that came to the forefront in the Turkification of Anatolia. It is possible to identify their settlements in almost all of Anatolia. As a matter of fact, Faruk Sumer, who has important studies on Oghuz tribes, clearly reveals their importance by saying, “The Oghuz tribe whose name is first mentioned in the local sources of Turkish history is probably the Çepnis”. Therefore, Çepni settlement names or Çepni communities in the Ottoman geography are frequently encountered in the tahrir books kept in the XVI-XVIth centuries. At this time, the Çepni were found in Anatolia, the Balkans and Northern Syria in large numbers: Adana, Ankara, Amasya, Akşehir, Konya, Birecik, Bolu, Bozok, Çorum, Diyarbakır, Erzurum, Eski-il, Gence, Halep, Hamid, Hudavendigar, İnönü, İçel, Karesi, Kayseri, Kastamonu, Karahisar-ı Sahip, Kığı, Kırşehir, Koçhisar, Kocaili, Maraş, Merzifon, Ordu, Samsun, Sivas, Turgud, Tokat, Trabzon and Çepni provinces. They were also recorded among the Ulu Yörük Turkmens, Dulkadirli Turkmens, Aleppo Turkmens and Atçeken Turkmens among the nomadic groups. However, this study focuses on the Çepnis living in sanjaks such as Bozok and Sivas in the 16th-XIXth centuries. The Chungars were among the Mongol tribes who came to Anatolia with the Mongol armies in the 1240s. They were Turkified and Islamized in time and lived a nomadic life, especially in Central Anatolia, where they were known as Kara Tatar, Çonkar, Tatar and Çonkara. Like the Çepnis, it is possible to see them in many different parts of Anatolia. Generally concentrated in the Central Anatolian basin, Çungars were settled in Çorum, Amasya, Sivas, Kayseri, Kayseri, Tokat, Kırşehir and Yozgat steppes. Çungars, who adopted a nomadic life as well as settlers, are frequently encountered especially among Yörük, Dulkadirli, Bozok, Halep Turkmens and Western Anatolian Yörüks and Yeni-il. Both the Çepnis and the Chungars lived in Central Anatolia in almost the same places. Therefore, the Ottomans, who wanted to control them more tightly, established a kaza named Çepni-Çungar where these groups lived. Especially the population and dividend books of Bozok sanjak contain detailed information on the places where both communities lived and their populations. The fact that the Chungars found a place among some Turkmen tribes over time, and the existence of a community recorded as Çepni/Çungar shows that they lived together with the Turkmens and that the Mongol tribes fused with the Turkmens over time. Villages inhabited by the Chungars; Alci, Başalan/Kötüköy, Başköy, Battal, Çalılı, Çiğdemli/Sorgun, Deredoğan, Esenli/Dedik, Gevrek, Gökçekışla, Gövdecili, Hüyükkışla, İbrahimhacılı, Karaveli, Kavakalanı, Keller, Ocaklı, Özlüce/Siyah, Peyniryemez, Pınarkaya/Etyemezşeyhler/Şeyhler/Şıhlar, Poyraz, Poyrazlı, Sarıköy, Selimli, Tayfur, Türkmensarılar and Yazılıtaş. The villages where the Çepnis live are; Akçakoyunlu, Altılı, Bahçecik, Baltasarılar, Baydiğin, Boyalık, Cihanpaşa, Çandır, Çardak, Derbent, Dereçepni, Dolak, Eskiköy, Hacıilyas, Kabut, Kayabaşı/Kıllıpınar, Kızılcakışla, Okçulu, Paşabey, Uzakçay and Yazılıtaş. In this short study, information on the population of the Çepnis and Çungars who inhabited these villages in the 16th-XIXth centuries is presented, the population of the villages in the period from 1566 to 1844 is followed, and it is tried to reveal that such kazas bearing the names of nomads were not established by chance based on the mentioned sources.

Anahtar Kelimeler

Çepni, Çungar, Bozok, Mongol, Anatolia.

Kaynakça

• 1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Tapu Defterleri, nr. 19, 79, 155, 218, 315.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Kuyûd-ı Kadîme Arşivi, nr. 16, 30, 31.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevve Defteri, nr. 4874.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Nüfus Defteri, nr. 2051, 2052, 2053, 2123, 2510, 2517, 2525.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Temettuat Defteri, nr. 12875, 13172, 13815, 13817, 13822, 13826, 13987, 14137, 14335, 14383, 16405, 16718.
• 2. Yayımlanmış Eserler
• BIYIK, Ömer, Osmanlı Yönetiminde Kırım (1600-1774), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2007.
• BÜYÜK, Mustafa, Orta Karadeniz Kaynakları XI- Perşembe, Aybastı, Bolaman ve Çamaş kazaları 1834-1845 tarihli Nüfus Defterleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2020.
• EROĞLU, Zafer, Kızılkoca Kazası Karyelerinin 1844-1845 Temettuat Defterlerine Göre Sosyo-Ekonomik Yapısı, Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yozgat 2013.
• GÜLTEN, Sadullah, “XVI. Yüzyıl Anadolu’sunda Moğol Bakiyeleri: Çungarlar”, History Studies, C. 9, S. 4, November 2017, ss. 53-61.
• GÜLTEN, Sadullah, Bozok Türkmenleri, Pervane Yayınevi, Ankara 2016.
• GÜNGÖR, Ebubekir, Aydıncık Nüfus Defterleri (1838-1841), Aydıncık Belediyesi Yayınları, Ankara 2017.
• HANİLÇE, Murat, Saklı Kalmış Bir Tarih- XV. ve XVI. Yüzyıllarda Zile Kazası, Libra Yayınları, İstanbul 2018.
• MİHMAT, Vahide, Temettuat Defterine Göre Süleymanlı Kazası’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Niğde 2013.
• POLAT, Serkan, Temettuat Defterlerine Göre Sorgun, Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yozgat 2010.
• REFİK, Ahmet, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri, Devlet Matbaası, İstanbul 1930.
• SAVRIM, Meryem Nihal, Boğazlıyan Temettü Defterleri ve Değerlendirmesi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Niğde 2007.
• SÜMER, Faruk, Anadolu’da Moğollar, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1970.
• SÜMER, Faruk, “Tatarlar”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul 2011, ss. 168-170.
• ŞAHBAZ, Davut, XVI. Yüzyılda Ulu Yörük Teşekkülleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2018.
• ŞAHBAZ, Davut, “1831 Tarihli Nüfus Defterlerine Göre Bozok Sancağında Aşiretler”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 3, 2020, ss. 143-164.
• TÜRKAY, Cevdet, Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İşaret Yayınları, İstanbul 2001.
• YAVUZ, Kamil, XVI. Yüzyılda Anadolu’da Oğuzların Çepni Boyu, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ordu 2022.