SEMERKANT’TA BULUNAN “KAĞAN” VE “HATUN” UNVANLI ESKI TÜRK SİKKE VE MÜHÜRLERİ ÜZERİNE

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 2, 177 - 202, 20.07.2019

Gaybullah Babayar

Öz

Semerkant merkezli Soğd bölgesinde miladi 7-8. yüzyıllarda Soğdça yazıyla darbolunan
birçok Soğd ve Eski Türk sikkeleri bulunmaktadır. Özellikle, tarafımızdan son
yıllarda sürdürülen nümizmatik çalışmalar sonucunda Semerkant ve civari
bölgelerde elde edilen birçok bronz sikkelerde twr’nyn x’γ’n “Turan
hükümdarı”, xwβ twr’nyn x’γ’n “Turan hükümdarı Kağan”, MR’Y pncy nn
x’ttwnh “Panç hükümdarı. Nana-Hatun” unvanlarının yer aldığı, onlardan bir
kısmının Batı Köktürk Kağanlığıyla doğrudan doğru bağlantılı olduğu, bir
kısmının ise dolaylı olarak Kağanlıkla ilişkili sikkeler olduğu belirtilmiştir.

Son yıllarda ise Rusyalı ve Japonyalı Sogdolog ve arkeolog bilim adamları
tarafıdan Semerkant ve Pencikent’teki eski şehir kalıntılarında bulunan sikke
ve mühürlerde Soğd yazısıyla x’γ’n “Kağan” ve x’ttwnh “Hatun”
unvanlarının bulunduğu belirtmişler ve onları Köktürk Kağanlığıyla
ilişkilendirmişlerdir.

Bu gibi yeni bilgilerin ışığında Köktürk Kağanlığı tarihinin şimdiye kadar
iyi bilinmeyen sayfalarını, özellikle, Kağanlığın Batı Türkistan’daki
yönetimiyle ilişkili konuları inceleme imkanı artmaktadır. Adı geçen unvanları
yansıttıran Semerkant ve Pencikent sikke ve mühürlerdeki Soğdça yazının yazım
tarzı ve bulundurduğu tasvirleri Çaç (Taşkent)’te darbolunan Batı Köktürk
Kağanlığı (568-740) sikkelerindeki yazı ve ikonografi ile pek yakınlık taşımaktadır.
Bunun yanı sıra, 8. Yüzyılın ilk çeyreğine ait Mug Dağı Soğdça belgelerinde
Semerkant civarında bulunarak Arap istilasına karşı Soğd hükümdarlarına öncülük
yapan Köktürk yöneticilerine dair bilgiler bulunmakta ve onlar adı geçen sikke
ve mühürlerdeki bilgilerle örtüşmektedir.

Anahtar Kelimeler

Soğdça yazı, Semerkant, Batı Köktürk Kağanlığı, Eski Türk sikkeleri, mühür, damgalar, ikonografi, Köktürkçe unvanlar

Kaynakça

• АЛЬБАУМ, Лазар Николаевич (1975). Живопись Афрасиаба. Ташкент.
• АҲМЕДОВ, Ашраф (1992). “Нега Турон деб аталади?” // Турон. Тошкент.
• БАБАЯРОВ, Гайбулла, КУБАТИН, Андрей (2007). “К монетам чачских правителей тегинов”. O’zbekiston Moddiy Madaniyati Tarixi. №35. Самарқанд.
• БАБАЯРОВ Гайбулла (2007). Древнетюркские монеты Чачского оазиса (VI–VIII вв.). Ташкент.
• БАБАЯРОВ, Гайбулла, КУБАТИН, Андрей (2010). К новому чтению и интерпретации легенд на некоторых доисламских монетах Самаркандского Согда // Тарих тафаккури. «Баркамол авлод» йилига бағишланган Республика тарихчи олимларининг илмий ишлар тўплами. Масъул муҳаррир ва тузувчи: Ш.Ҳ. Воҳидов. Бухоро. С. 22-32.
• БАЕВСКИЙ, С.И. (1980). Географические названия в ранних персидских толковых словарях (XI–XV вв.) // СНВ. Вып. 22. Книга 2. Москва.
• БАРАТОВА, Лариса (2005). Византийско-согдийско-тюркский симбиоз на монетах Средней Азии // Second International Conгess on Turkic Civilization, Bishkek, October 4-6, 2004, Bishkek. С. 415-422.
• БАРАТОВА, Лариса, ЛИВШИЦ, Владимир (2002). О согдийской надчеканах на Сасанидских монетах и подражаниях им // Культурное наследии Средней Азии. Ташкент. С. 21-26.
• БАХОДИРОВ, Роиқ (2009). История Востока в “Ключах наук” // Шарқшунослик, №14. Тошкент.
• БЕРДИМУРАДОВ, БОГОМОЛОВ, ТАКАО, БЕГМАТОВ 2016 – Бердимурадов А., Богомолов Г., Такао У., Бегматов А. Буллы с буддийским сюжетом с городища Кафиркала // Археология Узбекистана. 2016. № 2 (13). С. 51 – 60.
• БЕРУНИЙ, Абу Райхан (1973). Канон Ма’суда / Избранные произведения. V. Часть первая. Перевод и примечания Б.А. Розенфельда и А. Ахмедова. Ташкент.
• БИЧУРИН, Николай (1950). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. I. Москва-Ленинград, Наука.
• БОБОЁРОВ, Ғайбулла (2004). Илк ўрта аср манбаларида “Туркистон” атамаси // «Ўзбек халқининг келиб чиқиши, илмий-методологик ёндошувлар, этногенетик ва этник тарих» мавзусидаги республика илмий-назарий семинар материаллари. Tошкент. Б. 40-43.
• МАССОН, Михаил (1951). К вопросу о взаимоотношениях Византии и Средней Азии по данным нумизматики // Труды САГУ, вып. 23. Ташкент. С. 91-104.ТАБАРИ (1987). История ат-Табари. Перевод с арабского В. Беляева. Ташкент.
• КАМОЛИДДИН, Шамсиддин (2006). Древнетюркская топонимия в Средней Азии. Ташкент.
• КАМАЛИДДИНОВ, Шамсиддин, МУХАММЕДОВ, Улуғбек (1997). Новые данные по истории Средней Азии в эпоху арабских завоеваний // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. № 3­4. Ташкент. С. 89­94.
• Кормушин 1997 – Кормушин И.В. Тюркские енисейские эпитафии. Тексты и исследования. М.: Наука, 1997.
• ЛИВШИЦ Владимир, МАМБЕТУЛЛАЕВ Мухамеджан (1986). Острак из Хумбуз-тепе // Памятники истории и литературы Востока. Москва.
• ЛИВШИЦ, Владимир. (1981). Согдийский язык / Основы иранского языкознания. Среднеиранские языки. Москва.
• ЛИВШИЦ Владимир (2008). Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья. – Санкт-Петербург.
• МАННОНОВ, Баҳриддин. (1998). Туркистон ва Марказий Осиё // Мулоқот, №2. Тошкент.
• РТВЕЛАДЗЕ, Эдуард (1998). Монеты на Великом Щелковом пути // Нумизматика Центральной Азии, III. Ташкент. С. 5-17.
• CДГМ II (1962). Согдийские документы с горы Муг. Чтение, Перевод. Комментарий. Вып. II. Юридические документы и письма / Чтение, перевод и комментарии В.А. Лившица. Москва.
• СМИРНОВА, Олга (1981). Сводный каталог согдийских монет. Бронза. Москва, Наука.
• СУЛЕЙМАНОВ, Рустам (2000). Древний Нахшаб. Ташкент: Фан.
• ФРАЙ, Ричард (2002). Наследие Ирана. Москва.
• ARZHANTSEVA Irina, INEVATKINA Olga. (2006). Afrasiab wall-paintings revisited: new discovered twenty-five years old // Royal Naurūz in Samarkand. Proceedings of the Conference held in Venice on the Pre-Islamic paintings at Afrasiab. A ccura di M. Comparetti, E. de la Vaissière. Pisa – Roma,– Supplemento No. 1, Vol. LXXVIII. P. 185–211.
• BABAYAR, Gaybullah (2017). “Soğdça Yazılı “Türk-Kağan” Ünvanlı Batı Köktürk Sikkeleri Üzerine” // Kerkük Çok Irak Değil. Prof. Dr. Eşref Buharali’ya Armağan. Türk Tarihine Dair Yazilar-II. Ankara. S. 615-635.
• BABAYAR, Gaybullah (2017). “Kağan” unvanlı İslam öncesi Semerkant sikkelerinin yeni çeşitleri // Old Turkic Values – 2017. Information package of the International Research and Practical conference, May 18-19, 2017. Astana. P. 38-51.
• BABAYAROV, Gaybulla (2006). Sogd under Turkish Rule during 6th - 7th centuries (on Sogdian and Turkish symbiosis) // Ērān ud Anērān. Studies Presented to B.I. Maršak on the Occasion of His 70th Birthday. Venezia. P. 71-73.
• BO Bi, SIMS-WILLIAMS, Nicolas (2015). Sogdian Documents from Khotan, II: Letters and Miscellaneous Fragments” // Journal of the American Oriental Society (135.2). P. 261-282.
• CHAVANNES, Eduard (1903). Documents sur les Tou-kiue (Turks) occidentaux // Сборник трудов Орхонской экспедиции. Вып. 6. Санкт-Петерсбург.
• CHAVANNES, Eduard (2007). Çin yıllıklarına göre Batı Türkleri. Çeviri M. Koç. İstanbul: Selenge.
• GIBB H. A. (1930). Orta Asya’da Arap Fütuhatı. Çev. M. Hakkı. İstanbul.
• GRENET, Frantz, VAISSIERE, Etienne de la. (2002). The last days of Panjikent // Silk Road Art and Archaeology, 8. Kamakura. P. 155–196.
• GÖMEÇ, Saaddettin (1997). Kök Türk Tarihi. Ankara.
• ERKOÇ, Hayrettin (2016). Batı Göktürk Kağanlığı’nın Kuruluşu // EFD (Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi), Cilt 33, Sayı 1 (Haziran 2016). Ankara. S. 43-72.
• LIVSIC, Vladimir (2006). The Sogdian Wall Inscriptions on the Site of Afrasiab // Royal Nauruz in Samarkand Proceedings of the Conference Held in Venice on the Pre-Islamic Paintings at Afrasiab. Rivista Degli Studi Orientali, Nuova Serie Vol. LXXVIII, Supple mento N 1 (2004). Ed. M. Comparetti, E. de la Vaissiere. Pisa-Roma.
• LURJE, Pavel (2010). Personal Names in Sogdian Texts / Iranisches Personennamenbuch. Band II. Mitteliranische Personennamen. № 8. Vien.
• MODE, Markus (2006). Reading the Afrasiab Murals: Some Comments on Reconstructions and Details // Royal Naurūz in Samarqand. Proceedings of the Conference held in Venice on the Literaturverzeichnis Pre-Islamic Paintings at Afrasiab. RSO, NS 78, Supplemento 1. – Pisa / Roma. P. 107–128.
• SHABAN, M.A. (1971). Khurasan at the Time of Arab Conquest // Iran and Islam. İn memory of the Late Vladimir Minorsky. Edinburg.
• SIMS-WILLIAMS, Nicolas. (1989). Sogdian // Compendium linguarum Iranicarum / hrsg. Von Rüdiger Schmitt. Wiesbaden: Reichert.
• TAŞAĞIL, Ahmet (1995). Gök-Türkler. Ankara, TTK.
• TAŞAĞIL, Ahmet (1999). Gök-Türkler. II. Ankara, TTK.
• TAŞAĞIL, Ahmet (2003). Gök-Türkler. I. 2. Baskı. Ankara: TTK.
• TEKİN, Tekin (2003). Orhon Yazıtları. Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul.
• FRYE Richard, SAYILI Aydın (1946). Selçuklulardan avvel Orta Şark’ta Türkler // Belleten, cilt. 10. Ankara.
• KUZMİN-YUMANADİ Y., KULESHOV P. V. (2002). Hazarlar // TÜRKLER, 1. Ankara. S. 466.