AZERBAYCAN'IN GÖZBEBEĞİ BAKÜ ŞEHRİNE GENEL BİR BAKIŞ (ESKİ ÇAĞLARDAN ORTA ÇAĞ’IN SONUNA KADAR)

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 3, 87 - 122, 22.01.2020

Abdulhalik Bakır , Feridun Şenol

Öz

İlk çağlardan beri yerleşim yeri olarak görülen Apşeron yarımadası günümüze kadar önemini koruyarak çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yaptığı görülür. Bakü asırlar boyu birçok medeniyetin buluştuğu mekân olup Massagetler, Kaslar, Turukkiler, Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Moğollar ve yerel hanedanlar arasında Saciler, Revvadiler, Şirvanşahlar gibi devletlerin egemenliği altında siyasi varlığını devam ettirmiştir. Bölgede egemen olan uygarlıklar sosyal, kültürel, ilmi faaliyetlerde bulunmuşlar ve sahip oldukları dinleri ve inançları sayesinde İslamiyet, Hıristiyanlık ve Ateşperestlik gibi dinler yayılma imkânına sahip olmuştur.
Bakü şehri, özellikle Derbendi hanedanlığının iktidarda olduğu Şirvanşahlar Devleti döneminde büyük gelişme yaşadı. Sanatçılar için özgür ortamın olması neticesinde değerli eserler meydana getirildi. Yine bu dönemde Apşeron yarımadasının stratejik açıdan ehemmiyetini koruma altına almak amacıyla kaleler inşa edildi. Aynı zamanda ticaretin gelişmesi ve tüccarların konaklama ihtiyacını gidermek amacıyla kervansaraylar ve hanlar inşa edildi.
Doğu’dan gelen Moğol baskınları sonucunda Bakü ve çevresi büyük zarara uğradı. Şehrin yağmalanması sonucunda birçok kültürel mirasın yok olmasına neden oldular. Moğol idarecilerin uyguladıkları politikalar ekonomi ve tarımın gerilemesine neden olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Şirvan, Bakü, Şirvanşahlar Devleti

Kaynakça

• Abu’l-Farac, Gregory (1999), Abû’l Farac Tarihi, Süryaniceden İngilizceye Çev. Ernest A. Wallis Budge, Türkçeye Çev. Ömer Rıza Doğrul, cilt 1-2, Türk Tarik Kurumu, Ankara. Ağayev, Ramil (2017), Arap Hilafeti Devrinde Azerbaycanın Ahalisi, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi A. A. Bakıhanov Adına Tarih Enstitüsü, Bakü. Ahmed b. Mahmud (2011), Selçuknâme, Haz. Erdoğan Merçil, Bilge Kültür Sanat, İstanbul. Ahundov, Ehliman (1978), Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, (Aktaran Semih Tezcan), Ankara Üniversitesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Aknerli Grigor (2007), Okçu Milletin Tarihi, (Çev. Hrand D. Andreasyan), 1. Baskı, Yeditepe Yayınları, İstanbul. Alican, Mustafa (2016), Tarihin Kara Yazısı Moğollar, 1. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul. Anonim (2008), Hudûdü’l-Âlem, V. Minorsky, (Çev. Abdullah Duman-Murat Ağarı), Kitabevi, Bayrak Matbaası, İstanbul. Apak, Âdem (2013), Ana Hatlarıyla İslam Tarihi, Cilt 2, Ensar Yayınları, İstanbul. Aşurbeyli, Sara (2006), Şirvanşahlar Devleti VI-XVI. Asırlar, Avrasya Press, Bakü. Aşurbeyli, Sara (2017), Bakü Şehrinin Tarihi, (Çev. Sevinç Üçgül), I. Baskı, Teas Press, İstanbul. Azîmî (2006), Azîmî Tarihi, Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (H. 430-538-1038/39-1143/44), (Çev. Ali Sevim), Türk Tarih Kurumu, Ankara. Bakıhanov, Abbaskulu Aga (2000), Gülistan-i İrem, (Tercüme M. Askerli), Bakü. Bakır, Abdulhalik (2000), Ortaçağ İslam Dünyasında Itriyat, Gıda, İlaç Üretimi ve Tağşişi, Ankara. Bakır, Abdulhalik (2001), Ortaçağ İslam Dünyasında Taş ve Toprak Mamulleri Sanayi, Ankara. Bakır, Abdulhalik (2002), Ortaçağ İslam Dünyasında Madencilik ve Maden Sanayi, Ankara. Bakır, Abdulhalik (2005), Ortaçağ İslam Dünyasında Tekstil Sanayi, Giyim-Kuşam ve Moda, Ankara. Baykara, Tuncer (2004), Kız Kulesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Bedirhan, Yaşar (2014), Selçuklular ve Kafkasya, 2. Basım, Nobel Kitap, Ankara. Bi, Mahmut (1991), Kafkas Tarihi, Cilt 2, Berikan Yayınevi, Ankara. Çandarlıoğlu, Gülçin (2017), İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, 3. Baskı, Türk Dünyası Araştırma Vakfı, İstanbul. Çelebi, Evliya (1966), Seyahatname, Cilt 1-2, Üçdal Neşriyat, İstanbul. Çelebi, Âsafî Dal Mehmed (2009), Şecâ’atnâme, (Haz. Mustafa Eravcı), 1. Baskı, Mvt Yayıncılık, İstanbul. Ebu Dülef (2017), İran Seyahatnamesi (953-955), 10. Yüzyılda Kafkasya'dan Fars Ülkesine Yolculuk, Tercüme ve Notlar, Serdar Gündoğdu, 1. Baskı, Kronik Kitap, İstanbul. el-Bakuvi, Abdürreşid (1992), Telhis el-Asar ve Ecaib el-Melik el-Gehbar (Anıtlar’ın Hülesası ve Kudretli Hükümdarın Mucizeleri), Sur Neşriyyat, Bakü. el-Belâzurî (2002), Fütûhu’l Büldân, (Çev. Mustafa Fayda), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. el-Gırnâtî, Ebû Hamid Muhammed (2011), Gırnâtî Seyahatnamesi, I. Baskı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul. Fetullayev, Şamil-Fiqarov (2013), Abşeron Mimarlığı, “Şark-Garp” Neşriyat Evi, Bakü. Genceli Kiragos (2018), Moğol İstilası 1220-1265, (Tercüme Mahmut Kemal Bey), Günümüz Türkçesine Aktaran ve Notlandıranlar, Fuat Hacısalihoğlu-İlhan Aslan, 1. Baskı, Post Yayınları, İstanbul. Halife b. Hayyât (2008), Tarihu Halife b. Hayyât, (Çev. Abdulhalik Bakır), 2. Baskı, Ankara. İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed (2014), İbn Battûta Seyahatnâmesi, Çeviri ve Kısa Notlar, A. Sait Aykut, 3. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. İbn Havkal (2014), Sûrat el-Arz (10. Asırda İslâm Coğrafyası), (Çev. Ramazan Şeşen), 1. Baskı, Yeditepe Yayınları, İstanbul. İbnü’l-Esir (1991), el-Kâmil fit-tarih, (Çev. Ahmet Ağırakça), Cilt 3, Bahar Yayınları, İstanbul. İlkin, Qılman (2006), Bakü ve Bakülüler, 3. Baskı, Nurlar Neşriyat, Bakü. İpek, Ali (2007), Azerbaycan Tarihi’ne Giriş, 1. Baskı, Lalezar Kitabevi, Ankara. İsmailov, Mahmud (2014), Azerbaycan Tarihi (İlk Çağlardan XX. Yüzyıl Başlarına Kadar), (Aktaran Vefa Kurban), I. Baskı, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul. İstahri (2015), Mesâlikü’l-Memâlik (Ülkelerin Yolları), (Çev. Murat Ağarı), 1. Baskı, Ayışığı Kitapları, İstanbul. Kafesoğlu, İbrahim (2005), Türk Millî Kültürü, 26. Baskı, Ötüken Neşriyat, İstanbul. Keybullayev, Gıyaseddin (1992), Kadim Türkler ve Ermenistan, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü. Kiragos, Genceli (2018), Moğol İstilası 1220-1265, (Ter. Mahmut Kemal Bey, Türkçeye Aktaran, Fuat Hacısalihoğlu-İlhan Aslan), I. Baskı, Post Kitap, İstanbul. Koçman, Asaf (1994), Azerbaycan Coğrafyası, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir.
• Kürkçüoğlu, Erol (2007), Nahçıvan Tarihi (V-XV. Yüzyıllar), Güneş Vakfı Yayınları, Erzurum. Lamb, Harold (2006), Moğollar’ın Efendisi Cengiz Han, (Çev. A. Göke Bozkurt), 1. Baskı, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul. Mehmetov, İsmail (2009), Türk Kafkasında Siyasi ve Etnik Yapı Tarihi, Eski Çağlardan Günümüze Azerbaycan Tarihi, (Haz. Ekber N. Necef-Şamil Necefov), I. Baskı, Ötüken Neşriyat, İstanbul. Memmedova, Şarqiyye (2008), Azerbaycan'ın Tarihi-Mimarlık Abideleri, Malumat Kitapçısı, Bakü. Mesudî (2014), Murûc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar), (Çev. Ahsen Batur), 3. Baskı, Selenge Yayınları, İstanbul. Mesudî (2018), Kitâbü’t-Tenbih ve’l-İşraf, (Çev. Ramazan Şeşen), I. Baskı, Bilge Kültür Sanat, Azra Matbaacılık, İstanbul. Mukaddesî (2015), Ahsenü’t-Takâsîm, (Çev. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul. Nebati, Zakir (2006), Bakü Şirvanşahlar Sarayı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Nikitin, Afanisiy (2013), Üç Deniz Ülkesine Seyahat, (Çev. Serkan Acar), Türk Tarih Kurumu, Ankara. Nuriyeva, İrade (2015), Azerbaycan Tarihi (En Kadim Zamanlardan-XX. Yüzyıl Başlarına Kadar), Bakü. Piatigorsky, Jacques-Sapir, Jacques (2007), Hazar İmparatorluğu VII.-XI. Yüzyıllar, Atlı Bir Kavmin Gizemi, 1. Basım, Bilge Kültür Sanat, İstanbul. Polo, Morco (Tarihsiz), Marko Polo Seyahatnamesi, (Haz. Filiz Dokuman), Tercüman 1001 Temel Eser. Şerifli, X. M. (2013), IX. Asrın İkinci Yarısı-XI. Asırlarda Azerbaycan Feodal Devletleri, Bakü. Şevket, Doktor Fahrettin (2017), Îrân, (Haz. Derya Örs), Türk Tarih Kurumu, Ankara. Taşağıl, Ahmet (2018), Kök Tengri’nin Çocukları (Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi), 14. Basım, Bilge Kültür Sanat, İstanbul. Togan, Ahmed Zeki Velidi (2009), Azerbaycanın Tarihi Coğrafyası, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi A. A. Bakıhanov Adına Tarih Enstitüsü, Bakü. Tunç, Zekiye (2015), “En Eski Çağlardan Hazar Devleti Akınlarına Kadar Azerbaycan’da Türk İzleri”, https: //www.academia.edu/15068878/EN_ESK%C4%B0_%C3%87A%C4%9ELARDAN_HAZAR_DEVLET%C4%B0_AKINLARINA_KADAR_AZERBAYCAN_DA_T%C3%9CRK_%C4%B0ZLER%C4%B0 ss. 202-212. Üstünyer, İlyas (2010), Kaf Dağı’nın Güney Yüzü Gürcistan, Kültür-Gelenek-Mekân-Kimlik, 1. Baskı, Kaknüs Yayınları, İstanbul. Velihanlı, Naile (1993), Arap Hilafeti ve Azerbaycan, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü. Verdî, İbnü’l (2017), Selçuklular, (Tercüme, Mustafa Alican), Kronik Kitap, İstanbul. Zehtabi (Kirişçi), Muhammed Taki (2010), İran Türklerinin Eski Tarihi, (Çev. Ferhad Rahimi), 1. Baskı, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul. Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri Çağlı Tütüncügil, Ersel (2007), Azerbaycan’daki İslâmî Dönem Yapılarında Süsleme, (Basılmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Eğilmez, Savaş (2001), Selçuklu-Gürcü İlişkileri (1060-1157), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. İbrahim b. Muhammed (2008), Âdâbu’l-Hilâfe ve Esbâbu’l-Hisâfe, (Basılmamış Doktora Tezi) (Haz. Hayrullah Acar), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Mürselov, Cengiz (2007), İslâmî Dönemde Şirvan Tarihi (Hicri İlk Üç Asır), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Uruç, Mizgin (2015), Şirvanşahlar (VI. Yüzyıldan XI. Yüzyıla Kadar), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars. Valişov, Ziya (2008), Bir İslam Şehri Bakü (Kuruluşundan XVI. Yy. Başına Kadar), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Yılmaz, Bülent (2002), Celayirliler, Kabile-Devlet, (Basılmamış Doktora Tezi) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Ansiklopedi Maddeleri Aksu, Hüsamettin (1998), “Hurûfîlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XVIII, ss. 409-412), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Apaydın, H. Yunus (2013), “Zâhiriyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XXXXIV, ss. 93-100), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Ateş, Ahmed (1945), “Deylem”, İslam Ansiklopedisi, (C. III, ss. 567-573), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. Aydın, Mustafa (2001), “Karabağ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XXIV, ss. 367-368), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Aydın, Mustafa (2010), “Şeki”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XXXVIII, ss. 489-491), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Aydın, Mustafa (2010), “Şirvan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XXXIX, ss. 204-206), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Aydın, Mustafa (2012), “Tiflis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XXXXI, ss. 150-153), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Aydınlı, Osman (2009), “Semerkant”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XXXVI, ss. 481-484), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. “Bakü Halısı” (2004), Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, C. III, Ana Yayıncılık AŞ. Ohan Matbaacılık, İstanbul. Bala, Mirza (1955), “Karabağ”, İslam Ansiklopedisi, C. VI, ss. 212-217), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. Bala, Mirza (1961), “Bakü”, İslam Ansiklopedisi, (C. II, ss. 259-261), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. Bala, Mirza (1964), “Hemedan”, İslam Ansiklopedisi, (C. VII, ss. 420-425), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. Barthold, W. (1945), “Deerbend”, İslam Ansiklopedisi, (C. III, ss. 532-539), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. Ben Cheneb, Moh. (1955), “Kefe”, İslam Ansiklopedisi, (C. VI, ss. 535-537), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. Bilgili, Ali Sinan (2011), “Tebriz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XXXX, ss. 219-222), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Çeçen, Kâzım (1992), “Bent”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: V, ss. 460-465), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Dursun, Davut (1991), “Bakü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. IV, ss. 550-551), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Efendizâde, Oktay (1996), “Gence”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XIV, ss. 17-20), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Huart, CL. (1970), “Şiraz”, İslam Ansiklopedisi, (C. XI, ss. 562-563), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. Karamanlı, Hüsamettin M. (2006), “Nahcıvan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XXXII, ss. 294-297), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Muhammedoğlu, Aliyev Salih (1994), “Derbend”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: IX, ss. 164-166), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Muhammedoğlu, Aliyev Salih (1995), “Erdebil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XI, ss. 276-277), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Özaydın, Abdülkerim (1991), “Arran”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: III, ss. 394-395), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Özaydın, Abdülkerim (2013), “Zencan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C: XXXXIV, ss. 251-253), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Özgüdenli, Osman Gazi (2004), “Merâga”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C: XXIX, ss. 162-163), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Özgüdenli, Osman Gazi (2007), “Nîşâbur”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C: XXXIII, ss. 149-151), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Özgüdenli, Osman Gazi (2010), “Şiraz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C: XXXIX, ss. 182-184), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Özgüdenli, Osman Gazi, “Urmiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C: XXXXII, ss. 179-180), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Öztürk, Yücel (2002), “Kefe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. XXV, ss. 182-184), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Uslu, Recep (1998), “Hûzistan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. XXXVIII, ss. 436-439), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Yazıcı, Tahsin (1994), “Deylem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. IX, ss. 263-265), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Yazıcı, Tahsin (1996), “Gîlân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. XIV, ss. 68-69), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Yazıcı, Tahsin (1998), “Hemedan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. XVII, ss. 183-185), Türkiye Diyanet Vakfı: İstanbul. Makaleler Aliyev, İkrar-Nerimanov, İ. H. (2007), “Orta Tunç Devri”, Azerbaycan Tarihi, Cilt 1, ss. 97-117, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi A. Bakıhanov Adına Enstitüsü, Bakü. Bakır, Abdulhalik-Altungök, Ahmet (2015), “Erken Ortaçağlarda Tebriz”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXX/1, ss. 63-99. Ballı, Hasan Hüseyin (2011), “Hurûfîlik Nedir?”, Mezhep Araştırmaları, IV/2 (Güz), ss. 31-48, www.emakalat.com. Dostiyev, Tarik (2004), “Kafkaslardaki Eski Türk Şehri Şabran”, Karadeniz Araştırmaları-1, Editör, Osman Karatay, Bahar, Sayı 1, ss. 10-20, Çorum. Durmuş, İlhami (1996), “Massagetler”, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Bilig-3/Güz’96, ss. 86-91, Ankara. Elekberov, Alekber (2014), “Lulubi Etnoniminin Kökeni”, Çev. Muhammet Kemaloğlu, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, Sayı 9, Ocak 2014, ss. 236-246, Gümüşhane. Gurbanov, Abbas (2007), “Abbasîler Dönemine Kadar Azerbaycan’ın Siyasi Tarihine Genel Bir Bakış (10-132/632-750), İSTEM, Yıl:5, Sayı:9, s. 121-134. Özgül, Oktay-Ceylan, Nezahat (2017), “Eskiçağda Kafkasya Geçitleri (Daryal ve Derbent), Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Cilt IV, Sayı XIII, Aralık, ss. 24-62. Paşayeva, Valide, “Azerbaycan Halı Sanatı Tarihine Bir Bakış”, https://dergipark.org.tr/ataunigsed/issue/2573/33136#article_cite ss. 77-94. Sayan, Yüksel (2006), “Bakü Kız Kalesi”, Sanat Tarihi Dergisi, Sayı XV/I, Nisan/April, ss. 113-124. Bildiriler Bakır, Abdulhalik, (2018), "Ortaçağ Irak'ında Türk Varlığı ve Kültürünün Yaygınlaştırılmasını Kolaylaştıran Faktörler", Uluslararası Tarihte ve Günümüzde Ortadoğu'da Türkmenler (Irak, İran, Suriye) Sempozyumu (08-Mayıs 2014-Bilecik), (ed. Prof. Dr. Abdulhalik BAKIR, Ahmet ALTUNGÖK), İstanbul, s. 19-40.