GÖKTÜRKLER VE ÜZENGİNİN YAYILMASI ÜZERİNE

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 4, 287 - 302, 20.07.2020

Farhad Maksud , Rahmanali Muradaliyev

Öz

Üzengi, başlangıçta Orta Avrasya konargöçer halkları tarafından deri ve ahşaptan yapılmıştı. Eski Hindistan'da ata binmede dengeyi korumak için atın tek tarafında asılı duran halkalar olarak kullanılırken, Çin, Kore ve Japonya'da ise üzengi ahşap esaslı metal kaplı, dekoratif özellikli cenaze eşyalarının ayrılmaz bir parçası olarak kullanılmıştı. Avarların üzengileri Avrupa topraklarına ilk yaydıklarını inkâr etmeden, Göktürk Kağanlığı döneminde demirden dökme çift üzengilerin yaygın hale gelmesinin, büyük bir süvari ordusu olan Göktürk devletinin devrimci aktivizminden kaynaklandığı söylenebilir. At koştururken, üzengi üzerine yaslanmış halde bir yay veya kılıç çekmek çok daha kolaydı. Bu, tabiiki, konargöçerlerin ordularının temeli olan süvari yeteneklerini önemli ölçüde arttırmıştı. Ancak, sert bir eyer olmadan, üzengi üzerine yaslanmak daha zordu ve aynı zamanda atın yaralanma riskini de arttırırdı. Bu tür vakaları inceleyen geçmişteki teknoloji uzmanları, kendi zamanı için önemli olan at ekipmanlarını icat etmiş ve zamanla geliştirmiştir. Demir üzengi, İlk Orta Çağ Orta Asya konargöçer uygarlığının ortaya çıkmasında ve Türk boylarının geniş alanlarda yayılmasında önemli olan ana araçlardan biriydi ve tekerlek veya matbaa kadar önemli olduğu söylenebilir. Bulduğumuz Batı Tanrıdağları eteklerindeki Süngek kurgan mezarı, Göktürklerin tercih ettiği konum kolaylığı ve mineral zenginliği açısından önemli stratejik konumuna sahip olan alanlardan biridir. Süngek kurgan mezarı, Göktürk Kağanlığı’nın temelini oluşturan konargöçer ve yarı yerleşmiş nüfusun bir anıtıdır. Burada bulunan üzengi tipi, MS 6.-9. yüzyıllarda Altay'dan Güney Orta Asya'ya kadar uzanan geniş bölgede yaygın olarak kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

at koşum takımı, üzengi, Göktürk Kağanlığı, Batı Tanrıdağları, Süngek kurgan mezarı

Kaynakça

• AMBROZ, A.K. “Problemy rannesrednevekovoj hronologii Vostochnoj Evropy”, Sovetskaja arheologija, S.3, 1971. s.120-128.
• AMBROZ, A.K. “Stremena i sedla rannego srednevekov’ja kak hronologicheskij pokazatel’ (IV-VIII vv.)”, Sovetskaja arheologija, S.4, 1973. s.81-96.
• ARTAMANOV, M. Istorija hazar, Leningrad, 1962, s.339-342.
• BABAYAR, G. Köktürk Kağanlığı Sikkeleri Katalogu, The Catalogue of the Coins of Turkıc Qaghanate. – Ankara: TİKA, 2007. s.15-49
• BABAYAROV, G. Türk Haqanlığınıng devlet tizimi, Özbekistan Bilimler Akademisi (Doktora tezi), Taşkent, 2012.
• BABER, Zaheer, The Science of Empire: Scientific Knowledge, Civilization, and Colonial Rule, State University of New York Press, 1996.
• BEATIE, R.H. Saddles, University of Oklahoma Press, 1981.
• BECKWITH, C.I. Empires of the Silk road, Oxford. Princeton University Press, 2009.
• BURJAKOV, Y.F. Genezis i etapy razvitija gorodskoj kul’tury Tashkentskogo oazisa, Taşkent, 1982.
• BURJAKOV, Y.F., KASYMOV, M.R., ROSTOVTSEV, O.M. Arheologicheskije pamjatniki Tashkentskoj oblasti, Taşkent, 1966.
• DIEN, A.E. “The Stirrup and Its Effect on Chinese Military History.” Ars Orientalis, S.16, 1986, s.33–56
• DREVNJAJA i srednevekovaja kul’tura Chacha, Taşkent, 1979.
• DREVNOSTI Charvaka, Özbekistan Bilimler akademisisi "Fan" yayınevi, Taşkent, 1976.
• FLORIN, Curta, The other Europe in the Middle Ages: Avars, Bulgars, Khazars and Cumans, Kononklijke, Brill N.Y., 2007.
• IZMAYLOV, I.L. Pojavlenije i rannjaja istorija stremjan v Srednem Povolzh’je, Voennoe delo drevnego i srednevekovogo naseleniya Severnoi i Sentralnoy Azii. Novosibirsk, 1990. s.61-70
• KLYASHTORNY, S.G., Savinov, D.G. Stepnyje imperii Jevrazii, Sankt Petersburg, 1994.
• KYZLASOV, I.L. “O proishozhdenii stremjan”, Sovetskaja arheologija, S.3, 1973. s.24-36
• LARİN, O.V., SURAZAKOV, A.S. “Raskopki mogil’nika Choba-7”, Arheologija Gornogo Altaja, Barnaul, 1995, s.86-91.
• LITTAUER, M.A. “Early stirrups”, Antiquity, S.55 (214), 1981, s.99-105
• NİKONOROV, V.P. “K voprosu o roli stremjan v razvitii voennogo dela”, Stepi Jevrazii v drevnosti i srednevekov’je, C.II, Sankt Petersburg, 2003. s.263-267
• SHULGA, P.I., GORBUNOV, V.V. “Stremja rannego tipa iz Aleiskoj stepi”, Snarjazhenie verhovogo konja na Altaje v rannem zheleznom veke i srednevekov’je, Barnaul, 1998, s.99-103
• SPRİSHEVSKY, V.I. “Pogrebenije s konem serediny I tysjacheletija n.e., obnaruzhennoje okolo observatorii Ulugbeka”, Trudy muzeja istorii UzSSR, S.1, Taşkent, 1951. s.33-39
• TABALDİEV, K. Kurgany srednevekovyh kochevyh plemen Tjan-Shanja, Bişkek, 1996.
• VAİNŞTEYN, S.I. Mir kochevnikov tsentra Azii, Moskova, 1991.
• WHITE, Lynn Townsend, Medieval Technology and Social Change, Oxford University Press, 1964.
• ZADNEPROVSKY, Y.A. “Tjurkskije pamjatniki v Fergane”, Sovetskaja arheologija, S.1, 1967, s.271-274.