KARA-KOYUNLU ORDUSUNDA İNSAN UNSURU VE GÖREVLİLER

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 5, 65 - 76, 20.01.2021

Ahmet Korkmaz

Öz

Kara-Koyunlular bir asırdan fazla Anadolu’nun doğusu ve İran’ın batısında Türkiye Selçukluları ve Moğolların devlet yönetim prensiplerine uygun olarak hüküm sürmüştür (1380-1469). Türkiye Selçuklu ve İlhanlı devletlerinin teşkilât tecrübesi üzerine devletlerini teşkil etmişlerdir. Öncüllerinden aldıkları devlet geleneğini geliştirerek tarih sahnesinde kalmaya çalışmışlardır.
Türk ordu kültürünün etkisiyle Kara-Koyunlu Türkmenlerinin ordusunda hükümdar devletin en üst merciiydi. Mirzalar ve emirler ordu hiyerarşisi içinde hükümdardan sonra gelmekteydi. Ordudaki insan unsuru içinde hassa kuvvetleri olan nökerler ordunun ana nüvesini oluşturmaktaydı. Bunun yanında eyalet kuvvetleri savaş sırasında merkezi orduya destek verirdi. Aynı şekilde savaş sırasında devlete tabii kuvvetler orduya katılırdı. Kara-Koyunlu ordusundaki görevliler, Türk-Moğol ordusunda var olan görevliler ile benzer niteliktedir. Dönemin kaynakları, askeri görevliler hakkında bilgi verirken, Türkçe ve Farsça isimleri yanında Moğolcalarını da zikretmektedirler. Bu da bize Kara-Koyunlu ordusunda Moğol askeri yapısının etkisini göstermektedir.
Bu çalışmada XV. yüzyıl itibariyle Doğu Anadolu ve İran coğrafyasında önemli muharip güç haline gelen Kara-Koyunluların ordusunda hiyerarşi, görevliler ve görevlilerin nitelikleri muasır kaynaklar ve tetkik eserler ışığında değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kara-Koyunlular, Askeri Teşkilât, İnsan Unsuru, Nöker, Eyalet Kuvvetleri, Emirler

HUMAN ELEMENT AND ATTENDANT İN THE QARA-QOYUNLU ARMY

Öz

The Qara-Qoyunlus are reigned in accordance with the Mongols’ and Anatolian (Turkey) Seljuk Sultanetes’ principles of state management more than a century in east of Anatolia and west of Iran (1380-1469). They constituted Qara-Qoyunlu state in compliance with the state organization of Ilkhanid Empires and Anatolian Seljuk Sultanetes. Qara-Qoyunlus tried to stay on the stage of history by developing the state tradition from their ancestry.
Under the impact of the Turkish army culture, the ruler was the highest decision maker in the army of the Qara-Qoyunlu Turkmens. Prens and commanders came after the ruler in the army hierarchy. Neuters, which are bodyguard of a rulers within the human element in the army, constitued the main core of the army. Beside, state command would support the central army during the war. Similarly, faithful forces to the state would join the army during the war. Qara-Qoyunlu in the military attendant are similar to quality those Turkish-Mongolian army. While the sources of the period cite information about the military officers, they mention their Turkish and Persian names as well as Mongolian. This show us the influence of the Mongolian military structure in the Qara-Qoyunlu army.
This study, by the fifteenth century Qara-Qoyunlu’s in the army which has become an important warrior power in Eastern Anatolia and Iran, will be evaluated in consideration of contemporaneos sources and investigation works.

Anahtar Kelimeler

Qara-Qoyunlu's, Military Orgaznization, Human Element, Neuters, Stade Command, Commanders

Kaynakça

• Abbas el-Azzâvî el-Mehâmî, Tarihü’l Irak Beyne İhtilâleyn İhtilâleyn el-Hükûmetü’l-Türkmâniyye, Dâru’l-Arabiyyetû’l-Mavsuât, Bağdad, 1939, C. III.
• Abdulhüseyin Nevai, Esnâd ve Mukâtebât-ı Tarihî-yi İran ez Timur ta Şâh İsmail, Bungah-ı Tercüme ve neşr-i kitap, Tahran 1341/1962.
• Abdullah b. Fethullah el-Bağdadî, el-Düvelü’l-İslamiyye fî el-Şark (Tarihü’l Gıyasi), Tah. Târık Nâfi‘ el-Hamdânî, Dâr ve Mektebetü'l-Hilâl, Beyrut, 2010.
• Abdurrezzak-i Semerkandî, Matla‘-ı Sa‘deyn ve Mecma‘-ı Bahreyn, Nşr. Abdulhüseyin Nevâî, Pejûhişgâh-ı Ulum-i İnsanı ve Muta’alat-ı Ferhengi, Tahran: 1383/2004, C. II/I-II/II.
• Ahmet Caferoğlu, “Türk Tarihinde Nöker ve Nökerzâdeler Müessesesi”, IV. Türk Tarih Kongresi (Ankara: 10-14 Kâsım 1948), TTK Yayınları, C. IV, Ankara 1952, s. 251-261.
• Ahmet Taşağıl, “İnak”, TDVİA, TDV Yayınları, C. 22, İstanbul 2000, s. 255-256.
• Ahmet Temir, “Türk-Moğol İmparatorluğu Devrinde Sosyal ve Askerî Teşkilât”, Türk Kültürü S. 118, Ankara 1972, s. 190-202.
• Altay Tayfun Özcan, Moğol-Rus İlişkileri, TTK Yayınları, Ankara 2017.
• Anonim, Mu’izz el- Ensâb fî Şeceretü’l Ensâb-ı Selâtin-i Moğol, Bibliotheque Nationale Paris, Persian 67.
• Ayşe Atıcı Arayancan, Karakoyunlu Hükümdarlarından Cihânşah ve Dönemi (Siyaset-Teşkilat-İktisad-Din ve Kültür) 1438-1467, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• B. Y. Vladimirtsov, Moğolların İçtimaî Teşkilâtı Moğol Göçebe Feodalizmi, Terc. Abdülkadir İnan, TTK Yayınları, Ankara 1995.
• Beatris Forbes Manz, “The Office Of Darugha Under Tamerlane”, Journal of Turkish Studies, 1985, C.IX, s. 59-69; Türkçe Terc. Hayrunnisa Alan, “Timur’un Saltanatı Sırasında Darugalık Müessesesi”, Mimar Sinan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 3, İstanbul 2000, s. 99-113.
• Ebu Bekr-i Tihrânî, Kitâb-i Diyârbakriyya, yay. Necati Luğal-Faruk Sümer, TTK Yayınları, Ankara 1992, C. I-II; Türkçe Terc. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara, 2014.
• Ensar Macit, Timurlu Devleti’nin Askerî Teşkilatı, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Erzurum 2012.
• Eralp Erdoğan, Safevi Devleti’nin Askerî Teşkilatı, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2019.
• Erdoğan Merçil, “Peyk”, TDVİA, TDV Yayınları, C. 34, İstanbul 2007, s. 262-263.
• Erkan Göksu, Türkiye Selçuklularında Ordu, TTK Yayınları, Ankara 2018.
• Faruk Sümer, “Kara-Koyunlular”, İA, MEB Yayınevi, C. 6, Eskişehir, 2001, s. 292-305.
• Faruk Sümer, Kara Koyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a kadar), TTK Yayınları, Ankara, 1992.
• Feridun Bey, Münşeatu’s-Selatin, Takvimhane-i Âmire, İstanbul: 1274/1858, C. I.
• Gerhard Doerfer, Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1963, C. I.
• Gıyasüddin Hondmir, Tarih-i Habîbu’s-Siyer fi Ahbar-ı Efrad-ı Beşer, Yay. Celâleddin Humâyî, İntişarat-ı Hayyam, Tahran, 1333/1954, C. III.
• Hadî Seyyid Hüseyinzâde, Tarih-i Feramuş Şode İran der Dovre-i Sultan Yakub Ak-Koyunlu, Şirket-i Sehom-i Has, Tahran 1394/2015.
• Hafız Abrû, Cografya-yı Hafız Abrû, Tas. Sâdık Seccâdî, Ayine-i Mirâs, Tahran, 1378/1999, C. II-III.
• Hafız Abrû, Zeyli Camiü’t Tevârih-i Reşidî, nşr. Hanbaba Beyanî, Çaphane-yi İlmi, Tahran, 1317/1938.
• Hafız Abrû, Zübdetü’t-Tevârîh-i Bâysungurî, Yay. Seyyid Kemâl Hac Seyyid Cevadi, Sazman-ı Çap ve İntişarat-ı Vezaret-i Ferheng ve İrşad-ı İslami, Tahran, 1380/2001, C. III-IV.
• Hamidreza Sohrabıabad, Safevî İdaresinde Toplumsal Dönüşüm, Doktora Tezi, Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t- Tevârîh, Nşr. Abdulhüseyin Nevâî, İntişarat-ı Esatir, Tahran 1389/2010, C. I-II; Türkçe Terc. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara, 2006.
• Hayrunnisa Alan, “Tavacı”, TDVİA, TDV Yayınları, C. 40, İstanbul 2011, s. 177-178.
• Hayrunnisa Alan, Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular 1360-1506, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
• Heribert Busse, Untersuchungen zum Islamischen Kanzleiwesen an Hand Turkmenischer und Safawidischer Urkunden, Kommissionsverlag Sirović Bookshop, Kairo 1959.
• Hüseyin Mirca’feri, Tarih-i Tehevvulat-ı Siyasî İçtimaî İktisâdî ve Ferhengi-i İran Der Dovre-i Timuriyân ve Türkmanân, Daneşgah-ı İsfahan, Tahran1395/2016.
• Hüseyin Müderrisî Tabâtabai, Farmânhâ-yı Türkmâna-ı Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu, Çaphâne-i Hükümet-i Kum, Tahran 1352/1973.
• İbni Tagrıberdi, en-Nücûmu’z-Zâhire (Parlayan Yıldızlar), Terc. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2013.
• İdris Bostan, “Alıncak”, TDVİA, TDV Yayınları, C. 2, İstanbul 1989, s. 370.
• İlhan Erdem, “Akkoyunlu Ordusunda İnsan Unsuru”, A.Ü.DTCF Tarih Araştırmaları, 25/26, Ankara 1991, s. 85-92.
• İlhan Erdem, “Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Ordularına Genel Bir Bakış”, A.Ü.DTCF Tarih Araştırmaları, 24/37, Ankara 2005, s. 57-77.
• İlhan Erdem, Akkoyunluların Askeri Teşkilâtı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1988.
• İlhan Erdem-Kâzım Paydaş, Ak-Koyunlu Devleti Tarihi Siyaset-Teşkilat-Kültür, Bileşik Yayınevi, Ankara, 2007.
• İsmail Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti (Kara Koyunlular Devri), TTK Yayınları, Ankara 2001.
• İsmail Aka, Mirza Şahruh ve Zamanı, TTK Yayınları, Ankara 1994.
• İsmail Aka, Timur ve Devleti, TTK Yayınları, Ankara 2017.
• İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK Yayınları, Ankara 2011.
• İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, TTK Yayınları, Ankara, 1988.
• İsmail Hasanzâde, Hükümet-i Türkmenân-ı Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu der İran, Semt, Tahran 1392/2013.
• Kâzım Paydaş, “Ak-Koyunlu Devleti’nde Siyasi Evlilikler ve Sarayda Hatunların Konumu”, Tarih Yolunda Bir Ömür Prof. Dr. İsmail Özçelik'e Armağan, Ed. Burak Kocaoğlu, Berikan Yayınları, Ankara, 2019, s. 413-428.
• Kâzım Paydaş, “Akkoyunlular”, İslam Tarihi ve Medeniyeti Müslüman Türk Devletleri-II, Ed. Muhammet Hanefi Palabıyık- Osman Çetin, Siyer Yayınları, C. 9, İstanbul, 2018, s. 347-373.
• Kâzım Paydaş, “Karakoyunlular”, İslam Tarihi ve Medeniyeti Müslüman Türk Devletleri-II, (Ed. Muhammet Hanefi Palabıyık- Osman Çetin), Siyer Yayınları, C. 9, İstanbul, 2018, s. 375-406.
• Kâzım Paydaş, Ak-Koyunlu Devlet Teşkilâtı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
• Kazım Yaşar Kopraman, el-Aynî’nin İkdu‘l-Cumân’ında XV. Yüzyıla Ait Anadolu Tarihi ile İlgili Kayıtlar, Doktora Tezi: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1972.
• Kâzım Yaşar Kopraman, Mısır Memlûkleri Tarihi Sultan al-Melik al-Mu’ayyad Şeyh al-Mahmûdî Devri (1412-1421), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989.
• Mehmet İpşirli, “Kazasker”, TDVİA, TDV Yayınları, C. 25, Ankara 2002, s. 140-143.
• Mirhond, Tarih-i Ravzatu‘s-Safa Fi Sîreti‘l-Enbiyâ ve‘l-Mülûk ve‘l-Hulefâ, Haz. Cemşid Kiyanfer, İntişarat-ı Esatir, Tahran, 1385/2006, C. VI/II.
• Muhammed Yusuf Vale-i İsfahanî Kazvînî, Hold-i Berin (Tarih-i Timuriyân ve Türkmenân), Haz. Mir Haşim Muhaddes, Mirâs-ı Mektûb, Tahran: 1379/2000.
• Muharrem Kesik, “Pervane”, TDVİA, TDV Yayınları, C. 34, İstanbul 2007, s. 244.
• Musa Şamil Yüksel, Timurlarda Din-Devlet İlişkisi, TTK Yayınları, Ankara 2009.
• Mustafa Uyar, “İlhanlı (İran Moğolları) Ordusunda Hiyerarşi: Askerî Yetkililer ve Nitelikleri”, A.Ü.DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 49/1 Ankara 2009, s. 33-48.
• Mustafa Uyar, İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Askerî Teşkilâtı (Ortaçağ Moğol Ordularında Gelenek ve Dönüşüm), TTK Yayınları, Ankara, 2020.
• Mükrimin Halil Yınanç, “Akkoyunlular”, İslam Ansiklopedisi, MEB Yayınevi, C. I, Eskişehir 2001, s. 251-270.
• Nəcəfli Tofiq Hümbətoğlu, Azərbaycan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu Dövlətləri, Çaşıoğlu, Bakü, 2012.
• Nicabət İslamova, “Kara-Koyunlu Devleti'nin Kuruluşu ve Ordusu”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 29, Temmuz 2009, s. 29-44.
• Oktay Efendiyev, “Kara-Koyunlu, Ak-Koyunlu ve Safevî Devletlerindeki Mülkî ve Askerî Teşkilâta Bakış”, Yeni Türkiye Kafkaslar Özel Sayı-II, S. 21/72, Temmuz-Aralık 2015, s. 578-586. Osman Gazi Özgüdenli, “Rey”, TDVİA, TDV Yayınları, C. 35, İstanbul 2008, s. 40-41.
• Selim Serkan Ütken, Buhara Hanlığı’nın Askerî Teşkilâtı (1500-1868), TTK Yayınları, Ankara, 2018.
• Şemis Şerik Emin, Ferheng-i İstilahât-ı Divan-ı Devrân-ı Moğol, Edeb-i Hüner-i İran, Tahran 1357/1978.
• Şihabeddin Ebu Fazl Ahmed b. Ali ibn Hacer el-Askalanî, İnbâ‘ el-Ğumr bi Ebnâu’l-Umr, Tah. Hasan Habeşî, Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, Kahire 1998, C. III.
• Tahsin Yazıcı, “Esterâbâd”, TDVİA, TDV Yayınları, C. 11, İstanbul 1995, s. 437-438.
• Takiyeddin Ahmed b. Ali Makrizî, Kitâbu’s-Sulûk li Ma’rifeti Düveli’l-Mulûk, Tah. Muhammed Abdulkadir Atâ, Daru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrut 1997, C. VI.