KOKAND KHANATE IN PERIOD OF SHIR ALI KHAN (1842-1845)

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 6, 319 - 330, 20.07.2021

Hüseyin Şen

https://doi.org/10.53718/gttad.932819

Cited By: 1

Öz

Established in 1709 under the leadership of the Ming tribe of Uzbeks in the Fergana Valley, the Kokand Khanate reached the peak of its power with Muhammad Ali Khan (1822-1842), who became the ruler in 1822. Although the Kokand Khanate reached the peak of its power during the twenty-year reign of Muhammad Ali Khan, Muhammad Ali Khan's distancing from the state affairs with the sweet smell of victory, his being abandoned to libation gatherings and the maladministration he exhibited in the last period of his rule attracted the reaction of the people and statesmen. The statesmen, who could not see the future of their Khanate under the rule of Muhammad Ali Khan, requested assistance from Nasrullah (1826-1860), the ruler of the Bukhara Emirate and one of the important powers of the Turkestan field, to dethrone Muhammad Ali Khan. Emir Nasrullah, who responded positively to this request for help, embarked on two expeditions to Kokand and invaded the Kokand Khanate as a result of the second expedition in 1842. Emir Nasrullah, who had Muhammad Ali Khan and his family executed, appointed Ibrahim Hayel as the governor of Kokand and returned to Bukhara. The brutality of the Bukhara soldiers during Emir Nasrullah's invasion of Kokand and the subsequent maladministration drew the public reaction. The tribes and inhabitants of the Kokand Khanate, who were tired of cruelty and oppression, united around a new ruler and decided to get rid of Bukhara Administration. In line with this decision, Shir Ali, who lived in Talas and was a member of the Kokand dynasty, was enthroned. When Shir Ali became khan (1842-1845), the rule of Bukhara in Kokand was ended and the cities of the Khanate were taken under control one by one. When the Khanate got rid of Bukhara captivity and reached its former borders to a great extent, this time it dealt with domestic disturbances. The Kyrgyz, Kipchak tribes and the settled public who wanted to be effective in the state administration started to struggle against each other and the Kipchaks, one of the parties of this struggle, rebelled against the state under the leadership of Müslümankulu. As a result of the rebellion, the persecution applied by the Kipchaks, who were active in the state administration, attracted the reaction of other tribes and the people, especially the Kyrgyz, and as a result, this time the Kyrgyz rebelled and enthroned the late Alim Khan's son Murad Bek and had Shir Ali Khan killed. Müslümankulu, who did not want to lose his influence in the Khanate, married Shir Ali Khan’s son Hüdayar Bek and his daughter and enthroned him in 1845. With Hüdayar Khan becoming the ruler, the administration was completely handed over to Müslümankulu. Illumination of the events of the Shir Ali Khan period is important in revealing the situation of the region at the beginning of the Russian-British conflict in the Turkestan area, which is expressed as the Great Game. In addition, it is important to understand the causes and consequences of the conflicts within tribes in the state, especially in the Khanate of Kokand, and to determine the consequences of these conflicts during the Russian occupation in the ongoing process. In this study, where we tried to reveal the three-year period of the Kokand Khanate, we mainly used the sources belonging to the Kokand Khanate and tried to explain the reign of Shir Ali Khan by comparing the information given in the main sources of the period with the Kokand sources written later.

Anahtar Kelimeler

Kokand Khanate, Bukhara Emirate, Shir Ali Khan, Kipchak, Kipchaks, Kyrgyz

KOKAND KHANATE IN PERIOD OF SHIR ALI KHAN (1842-1845)

Öz

1709 yılında Özbeklerin Ming boyu önderliğinde Fergana Vadisi merkezli kurulan Hokand Hanlığı 1822 yılında hükümdar olan Muhammed Ali Han (1822-1842) ile gücünün zirvesine ulaşmıştır. Hokan Hanlığı her ne kadar Muhammed Ali Han’ın yirmi yıllık saltanatı devresinde gücünün zirvesine ulaşsa da Muhammed Ali Han’ın zafer sarhoşluğu ile devlet işlerinden uzaklaşması, işret meclislerine dalması ve bunlara bağlı olarak iktidarının son dönemlerinde sergilediği kötü yönetim halkın ve devlet adamlarının tepkisini çekmiştir. İkballerini Muhammed Ali Han’ın iktidarında göremeyen devlet adamları Türkistan’ın önemli güçlerinden Buhara Emirliği’nin hükümdarı Nasrullah (1826-1860)’dan Muhammed Ali Han’ın tahtan indirilmesi için yardım talep etmişlerdir. Bu yardıma olumlu cevap veren Emir Nasrullah Hokand’a iki sefer düzenlemiş ve ikinci seferin neticesinde 1842 yılında Hokand Hanlığını işgal etmiştir. Muhammed Ali Han ve ailesini idam ettiren Emir Nasrullah İbrahim Hayel’i Hokand valisi tayin ederek Buhara’ya geri dönmüştür. Emir Nasrullah’ın Hokand’ı işgali esnasında Buhara askerlerinin gösterdiği gaddarlık ve devamındaki kötü yönetim halkın tepkisini çekmiştir. Zülüm ve baskıdan bunalan Hokand Hanlığı sınırları içerisinde yaşayan boylar ve yerleşik ahali yeni bir hükümdar etrafında birleşerek Buhara yönetiminden kurtulma kararı almıştır. Bu karar doğrultusunda Talas’da yaşayan ve Hokand hanedan ailesine mensup olan Şir Ali Hokand tahta çıkartılmıştır. Şir Ali’nin han (1842-1845) olmasıyla Hokand’daki Buhara hâkimiyetine son verilmiş ve ardında Hanlığın şehirleri bir bir kontrol altına alınmıştır. Hanlık Buhara esaretinden kurtulup tekrar büyük ölçüde eski sınırlarına ulaştığında bu kez de iç karışıklıklarla uğraşmıştır. Devlet yönetiminde etkin olmak isteyen Kırgız, Kıpçak boyları ve yerleşik ahali birbirleriyle mücadele etmeye başlamış ve bu mücadelenin taraflarından birisi olan Kıpçaklar Müslümankulu önderliğinde devlete isyan etmiştir. İsyanın neticesinde devlet yönetiminde etkin olan Kıpçakların uyguladıkları zulüm Kırgızlar başta olmak üzere diğer boyların ve halkın tepkisini çekmiş ve bunun sonucunda bu kez de Kırgızlar isyan ederek merhum Alim Han (1798-1809)’ın oğlu Murad Bek’i tahta geçirip Şir Ali Han’ı öldürtürmüşlerdir. Hanlıktaki etkinliğini kaybetmek istemeyen Müslümankulu ise bu duruma karşı Şir Ali Han’ın oğlu Hüdayar Bek ile kızını evlendirmiş ve onu 1845 yılında tahta oturtmuştur. Hüdayar Han’ın hükümdar olması ile yönetim tamamen Müslümankulu’na geçmiştir. Şir Ali Han döneminin olaylarının aydınlatılması Büyük Oyun olarak ifade edilen Türkistan sahasında Rus-İngiliz çekişmesinin başlangıcında bölgenin durumunun ortaya konulması için önem arz etmektedir. Ayrıca Hokand Hanlığı özelinde devlet içerisindeki boy çekişmelerinin sebep ve sonuçlarının anlaşılması ve bu çekişmelerin devam eden süreçte Rus işgali esnasında ne gibi sonuçlar doğurduğunun tespit edilmesi açısından mühimdir. Hokand Hanlığı’nın üç yıllık devresini ortaya koymaya çalıştığımız bu çalışmada biz ağırlıklı olarak Hokand Hanlığı’na ait kaynakları kullandık ve dönemin ana kaynaklarında verilen bilgileri daha sonra yazılmış Hokand kaynakları ile de mukayese ederek Şir Ali Han’ın saltanat devresini açıklamaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Hokand Hanlığı, Buhara Emirliği, Şir Ali Han, Kıpçaklar, Kırgızlar

Kaynakça

• Andalib, Şahnâme-i Divane Andalib, Özb. FA. ŞA. El Yaz. Böl. No.696.
• Anonim, Zafername-i Hüsravi, çev. ve yay. haz. Ş. Vahidov, Ş. Jurayev, Tarihiy Miros, Taşkent 2011.
• Avaz Muhammed Attar Hukandî. Tarih-i Cihânnûmai (Olemni Kürsatuvçi Tarih). çev. ve yay. haz. Ş. Vahidov, Akademik, Taşkent 2012.
• BURNS, A., Travels into Bukhara. C.II. A. Spottiswoode, London 1839.
• ÇELİK, B., “Hokand Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları. ed. Hayrunnisa Alan, İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s. 27-571.
• —., 1800-1865 Yılları Arasında Buhara Hanlığı, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya 2009.
• DEVELLİOĞLU, F, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 32. baskı. Aydın Yayınevi, Ankara 2016.
• Gazi Zahîreddin Muhammed Babur, Babürnâme, Doğu Türkçesinden çev. R.Rahmeti Atar, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2005.
• Hakimhan Töre, Muntahab at-Tevorih (Hukand Va Buhara Tarihi, Seyahat Va Hotıralar), çev. ve yay. haz. Ş. Vahidov, Yangi Asr Avlodi, Taşkent 2010.
• Hüdayarhanzade, Ancum at-Tavarih (Zvezdı İstorii), çev. ve izahlar müellifi Ş. Vohidov, Ş Elşibaev, Yangi Asr Avlodi, Taşkent 2011.
• İstoriya Uzbekistana (XVI-Pervaya Polovina XIX Veka), İzd., “Fan”, Akademii Nauk Respubliki Uzbekistan, Taşkent 2012.
• İvanov, P.P, Oçerki po İstorii Sredney Azii ( XVI- Seredenia XIX v.), İzd., Vostoçnoy Literaturı, Moskva 1958.
• KOÇ, D., Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), İdeal Kültür&Yayıncılık, İstanbul 2015.
• Kurbanali Hacı Halitoğlu, Tevarih-i Hamse, Örrnek Matbbası, Kazan 1910.
• KUROPATKİN, A.N., Asya’nın Kalbi Doğu Türkistan Fiziki, Coğrafi, Demografik, Etnografik, Sosyal, Askeri ve İktisadi Yapısı, yay. haz. Feyzullah Uygur, İlgi Kültür Sanat, İstanbul 2016.
• KURTULUŞ, R. “Tacikistan”, DİA, C.18, s. 272-273.
• Mehmed Âtıf, Kaşgar Tarihi, yay. haz. İsmail Aka vd., Eysi Yayınevi, Kırıkkale: 1999.
• Mirzo Olim Mahdum Hoci. Tarih-i Türkistan, yay. haz, Ş. Vahidov, Yangi Asr Avlodi, Taşkent 2009.
• Mirzo Olim Müşrif, Ansab Us-Selatin Va Tavorih Ul-Havakin (Qukan Honlıgı Tarihi), yay. haz. A. Matgaziev, Gaffur Gulam Neşriyotı, Taşkent 1995.
• Muhammad Umar Umidî Margilonî, Tarihçe-i Turani, yay. haz. Ş. Vahidov, Tarihiy Meros, Taşkent 2012.
• —, Mektupçe-i Han, yay. haz. C.R. Hasanov, Özb. FA. Ebu Reyhab Birûnî ŞE Ali Şîr Nevaî Devlet ve Edebiyat Müzesi, Taşkent 2007.
• Muhammed Yunus Taşkendî, The Life of ‘Alimqul: Native Chronicle of Nineteenth Century Central Asia, Edited and Translated T. K. Beisembiev, Routledge, London and New Yorke 2003.
• Murtib, Şahnâme-i Divane Mutrib, Özb. FA. ŞE. 596/IV.
• NALİVKİN, V., Kratkaya İstoria Kokondskogo Hanstva, İmparatorluk Üniversitesi Yayınları, Kazan 1886.
• Niyoz Muhammed Hukandî, İbretü’l Havakin (Tarih-i Şahruhi), çev ve yay. haz. Ş. Vahidov, Turon Zamin Ziyo, Taşkent 2014.
• SCHUYLER, E., Turkistan Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara and, Kuldja, C.I., Sampson Low, Marston, Searly&Rivingson, London 1876.
• ŞEN H., Muhammed Ali Han Dönemi Hokand Hanlığı (1822-1842), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2020.
• —, “Hokand Hanlığında Saray Teşkilatı Ve Kullanılan Unvanlar”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 44, 2020, s. 41-70. —, “Ömer Han Dönemi Hokand Hanlığı (1809-1822).” Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.3, S.5, 202, s. 115-132.
• TAGAEV, M., Hokand Hanlığı’nın (1709-1876) Sosyal ve Kültürel Tarihi, Marmara Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2017.
• TAŞAĞIL, A, “Merginân”, DİA, C.29, s.181.
• VAHİDOV, Ş., “Kukan Hanlığıdagı Unvan va Mansaplar”. Şark Yulduzı S. 3-4,1995, s. 214-223.
• VALİHANOV, Ç., Sobranie Soçineniy v Pyati Tomah. T.3, Glavnaya Redaktsiya Kazahskoy Sovetskoy Entsiklopedii, Alma-Ata 1985.
• Ziyâbiddîn Mahzûnî, Fergana Hanları Tarihi, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi T.2408.