HERATLI FAHRÎ VE ESERLERİ

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 6, 293 - 308, 20.07.2021

Sonay Ünal

https://doi.org/10.53718/gttad.941994

Öz

Hem Türk hem de İran edebiyatı ve tarihi için önemli katkılar sunmuş olan Fahrî b. Mevlânâ Muhammed Emîrî-i Herevî (ö. 16.yüzyıl sonları), Türk asıllı devlet adamı ve şair Mevlânâ Emîrî-i Horâsânî’nin oğludur. Horasan’ın Herat vilâyetinde dünyaya gözlerini açmıştır. Herat’ta doğduğu için “Herevî”, “Heratî” nisbeleri ile anılmaktadır. Bunların yanı sıra “Emirî” nisbesi de kendisi için kullanılmaktadır. “Fahrî-i Herevî” adıyla şöhret bulmuş olup hicrî onuncu asrın önemli mütercim, şair ve yazarlarındandır. Fahrî-i Herevî’nin nam-ı diğer Heratlı Fahrî’nin büyük şöhretinden bahsedilmesine rağmen hayat hikâyesi hakkında derli toplu bir bilgi bulunmamaktadır ve kendisi ile ilgili çok az kaynakta bilgi vardır. Var olan bilgiler de birbirinin tekrarı niteliğinde olup son derece sınırlı, yetersiz ve eksiktir. Fahrî-i Herevî ve eserleri hakkında Hindistan ve İran sahasında çalışmalar yapılmış olduğunu belirtmek gerekir. Ancak eserleriyle Türk tarihi ve edebiyatına da katkı sunmuş döneminin Türk asıllı mühim şair ve ediplerinden olmasına rağmen Fahrî-i Herevî ülkemizde pek bilinmemektedir, denilebilir. Fahrî-i Herevî’den bizleri haberdar kılıp onun Ravzatu’s-Selâtîn adlı eserinin önemini bizlere aşikâr kılan ilk kişi tarihçi merhum Mehmed Fuad Köprülü’dür. Günümüz bazı araştırma kitaplarında ve makalelerinde onun kaleme almış olduğu ve konusu itibarıyla alanında ilk olarak nitelendirilen iki kıymetli eserinin varlığından sadece söz edilmektedir. İsimleri anılan iki eserinin dışında muhtelif alanlara katkı sağlayan, yüzyıllar ötesinden günümüze ulaşmış, henüz pek bilinmeyen başka birkaç eseri daha vardır. Hülasa hem yaşamı hem de eserleri hakkında noksanlığa binaen bu makalede Fahrî-i Herevî’nin çok az bilinen hayatı, edebi kişiliği ve eserleri elde edilen bilgiler eşliğinde detaylı bir şekilde ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fahrî-i Herevî, Letâifnâme, Tuhfetu’l- Habîb, Bostân-i Hiyâl, Heft Kişver, Senâyiu’l-Hüsn, Ravzatu’s-Selâtîn, Cevâhiru’l-‘Acâyib

FAKHRI FROM HERAT AND HIS WORKS

Öz

Fakhrî b. Mevlânâ Muhammed Emîrî-i Herevî (d. Late 16th century), made important contributions to both Turkish and Iranian literature and history, was the son of the statesman and an originally Turkish poet Mevlânâ Emîrî-i Horâsânî and opened his eyes to the world in Herat province of Khorasan. Since he was born in Herat, he is referred to as "Herevî", "Herati". In addition to these pennames, the alias of “Emir” is used for him. He made his mark with the name of “Fakhrî-i Herevî” and was one of the important translators, poets and authors of the tenth century. Although the great reputation of Fakhrî-i Herevî, also known as Fakhrî-i Herevî, is mentioned, there is no compact information about his life story and there is very little information about him. On the other hand, the existing information is also a repetition of each other and is extremely limited, insufficient and incomplete. It should be noted that there have been studies bearing Fakhrî-i Herevî and his pieces in the field of India and Iran. However, it can be said that although he was one of the prominent poets with a Turkish background who contributed to Turkish history and literature with his studies, Fakhrî-i Herevî is not well known in our country. The first person who made us aware of Fakhrî-i Herevî and made the importance of his work named Ravzatu's-Selâtîn evident to us is the late historian Mehmed Fuad Köprülü. In some of today's research books and articles, the existence of two valuable works written by him, which is considered as the first in his field, is only mentioned. Apart from the two mentioned pieces, several other studies have contributed to various fields and have survived centuries and are not yet well known. In summary, due to the lack of both his life and his pieces, this article will try to reveal in detail the little known life, studies and literary personality of Fahrî-i Herevî in the light of the information obtained.

Anahtar Kelimeler

Fakhri-i Herevi, Letâifnâme, Tuhfetu’l- Habîb, Bostân-i Hiyâl, Heft Kişver, Senâyiu’l-Hüsn, Ravzatu’s-Selâtîn, Cevâhiru’l-‘Acâyib

Kaynakça

• AHMED GÜLÇÎN-İ MEÂNÎ, “Tuhfetu’l Habîb”, Neşriyye-i Ferheng-i Horasan, Yıl 5, Sayı 3-4, 1343/1964, s. 6-18.
• AHMED GÜLÇÎN-İ MEÂNÎ, Târîh-i Tezkirehâ-i Fârsî, C.1, İntişârât-i Dânişgâh-i Tahran, Tahran, 1348/1970.
• AKA, İsmail, Timurlular, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1995.
• ALGAR, Hamid – ALPARSLAN, Ali, “Hüseyin Baykara”, İslâm Ansiklopedisi, C.18, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, s. 530-532.
• AUGUSTUS, Frederick, The Emperor Akbar, (Çev. Annette S. Beveridge), C.1, Forgotten Books Publisher, London, 1890.
• AYDOĞMUŞOĞLU, Cihat, Safevî Devleti Tarihi, Kimlik Yayınları, Ankara, 2015.
• BAYUR, Yusuf Hikmet, Hindistan Tarihi: Gurkanlı Devletinin Büyüklük Devri, C.2, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1947.
• ERASLAN, Kemal, “Mecâlisü’n-Nefâis”, İslâm Ansiklopedisi, C.28, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2003, s. 216-217.
• FAHRÎ-İ HEREVÎ, Tezkire-i Cevâhiru’l-‘Acâyîb, Yz., National Library of Kalküta, No: 482.
• FAHRÎ-İ HEREVÎ, Tezkire-i Ravzatu’s-Selâtîn, (Tsh. Hayyâmpûr), İntişârât-i Mu‘essese-i Târîh ve Ferheng-i İran, Tebriz, 1345/1966.
• FAHRÎ-İ HEREVÎ, Fahrî-i Herevî, Tezkire-i Ravzatu’s-Selâtîn ve Cevâhiru’l-‘Acâyib, (Tsh. Hüsâmeddîn Râşidî), Haydarâbâd, 1388/1968.
• FAHRÎ-İ HEREVÎ, Divân-ı Fahrî-i Herevî, (Haz. Ahmed Keremî), İntişârât-i Tâlâr-i Kitâb Tahran, 1366/1987.
• FAHRÎ-İ HEREVÎ, Munşî Ahmed Hüseyin Seherkâkûrûy, Tezkire-i Zenân-i Şâire der Îrân ve Hind: Cevâhiru’l-‘Acâyib (Teẕkiretu’n-Nisâ) ve Âyîne-i Heyret, (Tsh. Mînâ Ağâzâde - Zehrâ İbrâhîmoğlu), İntişârât-i Sefîr, Tahran, 1392/2013.
• FAHRÎ-İ HEREVÎ, Heft Kişver, (Tsh. Îrec Afşâr, Mihrân Afşârî), Neşr-i Çeşme, Tahran, 1394/2015.
• FÎRÛZYÂN, Mehdî, “Peyvendhâ-i Beynâmetnî-i Dîvân-i Fahrî-i Herevî ve Hâfız-i Şîrâzî”, Nâme-i Ferhengistân, No. 3, 1393/2014, s. 321-370.
• GIYÂSÜDDÎN-İ HÂNDMÎR, Târîh-i Habîbü’s-Siyer, C.4, İntişârât-i Kitâbhâne-i Hayyâm, Tahran, 1333/1954.
• HÂFIZ, Hâfız Divânı, (Çev. Hicabi Kırlangıç), Kapı Yayınları, İstanbul, 2013.
• KÖPRÜLÜ, Mehmed Fuad, “Heratlı Fahrî ve Tezkiresi”, Hayat Mecmuası, C.1, Sayı 52, Millî Matbaa, İstanbul, 1927, s. 502-503.
• LEVEND, Agâh Sırrı Alî Şîr Nevâî Hayatı, Sanatı ve Kişiliği, C.1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1965.
• LEVEND, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi, C.1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1973.
• MANSÛR RESTGÂR FESÂÎ, Envâ-i Nesr-i Fârsî, İntişârât-i Simet, Tahran, 1380/2001.
• MENGİ, Mine, “Sehl-i Mümteni”, İslâm Ansiklopedisi, C.36, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, s. 320-321.
• NAKÂVÎ, Seyyîd Alî Rızâ, Tezkire Nîvisî-i Farsî der Hind ve Pakistan, Mu‘essese-i Metbû‘ât-i İlmî, Tahran, 1347/1968.
• NEFÎSÎ, Sa‘îd, Târîh-i Nazm u Nesr der İran ve der Zebân-i Fârsî, C.2, Çâphâne-i Mîhen, Tahran, 1344/1965.
• NEVÂÎ, Alî Şîr, Mecâlisü’n-Nefâis, (Çev. Hekîm Şâh Muhammed Kâzvînî, Nşr. Ali Asgar Hikmet), Bank-i Millî-i İran, Tahran, 1323/1944.
• ÖZ, Yusuf, “Tezkire”, İslâm Ansiklopedisi, C.41, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, s. 68-69.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Argûn”, İslâm Ansiklopedisi, C.3, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, s. 357.
• RÂŞİDÎ, Hüsâmeddîn, “Fahrî-i Herevî ve Se Eser-i U”, (Çev. Muhammed Muzaffer), Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât ve Ulûm-i İnsânî-i Meşhed, Sayı 2, 1387/2008, s. 421-507.
• RIZÂÎ, Hamîd – İRECPÛR, Muhammed İbrâhîm, “Mu‘arrifî, Berresî ve Tashîh-i Nushe-i Senâyiu’l Hüsn Te‘lîf Fahrî-i Herevî”, Heştomîn Humâyîş-i Pejûheşhâ-i Zebân ve Edebîyât-i Fârsî, 1394/2015, s. 954-982.
• ŞEMSEDDÎN SÂMÎ, “Emîrî”, Kâmûsu’l-A‘lâm, C.2, Mihrân Matbaası, İstanbul, 1306/1888, s. 1042.
• ŞEMSEDDÎN SÂMÎ, “Mevlânâ Fahrî b. Muhammed Emîrî”, Kâmûsu’l-A‘lâm, C.5, 1314/1896, s. 3348.
• USLU, Recep, “Herat”, İslâm Ansiklopedisi, C.17, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998, s. 215-218.
• YILDIRIM, Nimet, Fars Edebiyatında Kaynaklar, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 2001.
• ZEBÎHULLÂH-İ SAFÂ, Târîh-i Edebiyyât der İran ve der Kalemrov-i Zebân-i Fârsî, C.5/3, İntişârât-i Firdevs, Tahran, 1373/1994.