1879-1880 MUSUL VİLAYETİ KITLIĞININ EKOLOJİK, İDARİ VE EKONOMİK BAĞLAMI

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 7, 189 - 210, 20.01.2022

Fasih Dinç

https://doi.org/10.53718/gttad.1013865

Öz

Osmanlı belgelerinde kaht u gala olarak geçen kıtlık, yerel düzeyde ekseriyetle yetersiz ve dengesiz yağışlar sebebiyle toplumun temel besin kaynaklarından olan tahılda meydana gelen azlık ile buna bağlı olarak oluşan pahalılık olarak kendini gösterir. Kuraklığa bağlı olarak ortaya çıkan kıtlık, belli bir döneme mahsus değildir. İklim ve hava durumu koşullarından kaynaklı belli aralıklarla kendi kendini yeniden üretme özelliğine sahiptir. Kıtlığın kuraklığa bağlı olarak ortaya çıkan yapısı, beraberinde etkili ve sistemli bir iktidarın varlığını da gerekli kılar. Zira kıtlığın kendini tekrar eden yapısıyla ilişkili oluşan tahribatın kapasitesi iktidarın konumlanma düzeyiyle ters orantılıdır. Özellikle devlet iktidar alt yapısının zayıf olduğu bölgelerde kuraklığa bağlı olarak ortaya çıkan kıtlıkların olumsuz etkileri daha uzun bir zamana yayıldığı gibi yıkıcı olma kapasitesini de artırır. Bu nedenle kıtlık, doğal bir afet olmanın ötesinde devlet mekanizmasının yetersizlikleriyle de ilişkilidir.
1879 yılında yapılan idari bir düzenleme ile Irak’ın kuzey bölgelerini ihtiva eden Musul, Şehrizor (Kerkük) ve Süleymaniye sancaklarından oluşan Musul vilayeti, karasal iklim kuşağında bulunması nedeniyle belli aralıklarla kıtlıkların görüldüğü bölgelerden biri olmuştur. Ancak kendini yineleyen bu kıtlık hâli, nadiren kitlesel ölümlere yol açan şiddetli açlığa dönüşmüştür. Çünkü 18. yüzyılın ortalarından 19. yüzyılın ikinci yarısına uzanan süreçte Irak’ta etkin bir yönetim sergileyen yerel hanedan idareleri döneminde oluşan kuraklıkların neden olduğu darlıkların, kıtlığa dönüşmesine meydan verilmemiştir. Başka bir ifadeyle bu dönem itibariyle toplumsal hafızada iz bırakan kıtlık anlatılarıyla karşılaşılmamıştır. Doğal afetlerin yıkıcı etkisine ilişkin anlatıların, hanedan idarelerinin ilgası ve sonrasına yani merkezileşeme dönemine tekabül ettiği görülür. Bu anlamda çalışmada bir taraftan 18. yüzyılın ortalarından merkezileşme politikalarının uygulanmaya başladığı 1831 yılına kadar Irak bölgesi idaresini uhdelerinde bulunduran yerel hanedan idarelerinin kuraklık ve savaş gibi nedenlerle baş gösteren kıtlıkları önleme veya olumsuz etkilerini sınırlandırma imkân ve kapasiteleri üzerinde durulmuştur. Öte taraftan da merkezî idarenin tesisiyle birlikte Irak’ta meydana gelen kıtlıkların yol açtığı olumsuzluklarla mücadele imkân ve kapasitesi 1879-1880 Musul vilayet kıtlığından hareketle açıklanarak her iki dönem karşılaştırılmıştır.
Merkezileşme politikalarının uygulanması sürecinde Musul vilayet alanının da dâhil olduğu tüm Irak bölgesinde güçlü bir idari sistemin tesis edilememesi baş gösteren kuraklıkların kıtlığa dönüşmesine zemin oluşturmuştur. Makalede 1875 yılında Musul vilayet alanında ortaya çıkan kuraklığın devlet mekanizmasının zayıf iktidar alt yapısı nedeniyle 1879 Aralığından 1880 Mayısına kadar şiddetli bir açlığa dönüştüğü tezi savunulmuştur. Bu çerçevede Musul vilayetinde kıtlığın yıkıcı etkilerini derinleştiren ve bir afete dönüşmesine yol açan iç ve dış nedenler üzerinde durulmuştur. Söz konusu nedenler Musul vilayetinin kendi iç dinamikleri ile birlikte imparatorluğun içinde bulunduğu koşullar ve özellikle İngiltere olmak üzere Avrupa merkezli uluslararası ticaretin Irak’ta etkisini artırmasıyla değişen ihracat ve ithalat yapısı bağlamında izah edilmiştir. Makalede 1879-1880 Musul vilayet kıtlığının yol açtığı olumsuzluklardan en fazla etkilenen ve büyük bedeller ödeyen toplumsal kesimin köylü çiftçiler olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıtlık, Musul Vilayeti, Yerel Hanedanlar, Merkezileşme, Çiftçiler

THE ECOLOGICAL, ADMINISTRATIVE AND ECONOMIC CONTEXT OF THE MOUSUL PROVINCE FAMINE OF 1879-1880

Öz

The famine, which is referred to as kaht u gala in Ottoman documents, manifests itself as the scarcity of grain and the resulting high cost, which is one of the basic food sources of the society, due to insufficient and uneven rainfall at the local level. The famine that occurs due to drought is not specific to a certain period. It has the ability to reproduce itself at certain intervals due to climate and weather conditions. The nature of the famine due to drought necessitates the existence of an effective and systematic power. Because the capacity of destruction associated with the repetitive nature of famine is inversely proportional to the level of positioning of power. Especially in regions where the state power infrastructure is weak, the negative effects of drought-related famines spread over a longer period of time and increase the capacity to be destructive. For this reason, famine is not only a natural disaster, but also related to the inadequacies of the state mechanism.
With an administrative arrangement made in 1879, the province of Mosul, consisting of the sanjaks of Mosul, Shahrizor (Kerkuk) and Sulaymaniyah, which includes the northern regions of Iraq, has been one of the regions where famines are seen at certain intervals due to its location in the continental climate zone. However, this recurrent state of famine has seldom turned into severe starvation that leads to mass deaths. Because in the period from the middle of the 18th century to the second half of the 19th century, the shortage caused by the droughts that occurred during the local dynasty administrations, which had an effective administration in Iraq, were not allowed to turn into famine. In other words, as of this period, there were no famine narratives that left their mark on the social memory. It is seen that the narratives about the destructive effect of natural disasters correspond to the abolition and aftermath of dynastic administrations, that is, to the period of centralization. In this sense, the study focuses on the possibilities and capacities of local dynastic administrations, which undertook the administration of the Iraqi region from the middle of the 18th century until 1831, when centralization policies began to be implemented, to prevent famines caused by drought and war, or to limit their negative effects. On the other hand, with the establishment of the central administration, the opportunity and capacity to combat the negativities caused by the famines that occurred in Iraq were explained with reference to the Mosul province famine of 1879-1880, and both periods were compared.
The failure to establish a strong administrative system in the entire Iraqi region, including the Mosul province, during the implementation of the centralization policies paved the way for the droughts to turn into famine. This article argues that the drought that emerged in the Mosul province area in 1875 turned into a severe hunger from December 1879 to May 1880 due to the weak power infrastructure of the state mechanism. In this context, it emphasizes the internal and external causes that deepened the devastating effects of famine in Mosul province and caused it to turn into a disaster. The reasons in question are explained in the context of the changing export and import structure of the Mosul province, the conditions of the empire together with its internal dynamics, and the increasing influence of European-based international trade, especially England, in Iraq. This article concludes that the social segment that was most affected by the negativities caused by the 1879-1880 Mosul province famine and that paid a great price was the peasant farmers.

Anahtar Kelimeler

Famine, Mosul Province, Local Dynasties, Centralization, Farmers

Kaynakça

• Diplomatic And Konsular Annual Series Great Britain Foreign 1896.
• Further Correspondence Respectin the Condition Of The Population in Asia Minor and Syria, Turkey No: 23 (1880). Seyahatnameler
• AINSWORTH, William Francis, Travels and Researches Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia, Vol. II, London 1842.
• IVES, Dr. E., A Journey From Persia to England, London 1773.
• LYCKLAMA, T. M. Chevalier A Nıjeholt Voyage En Russie, Au Caucase Et En Perse Dans La Mesopotamie, Le Kurdistan, La Syre, La Palestine Et La Tuquıe Execute Pendant Les Annees 1865, 1866, 1867, 1868, Tome IV, Paris MDCCCLXXV.
• MÜNŞÎ EL BAĞDÂDİ, Rihlatü’l-Münşî el Bağdâdî, Naklehe ‘anı’,Farisiye: Abbas el Azzavi el Mehami, Bağdâd 1948.
• RASSAM, Hormuzud, Asshur And The Land Of Nimrod, Curts & Jennings: Cincinatti, Eaton & Mains: New York 1897.
• RICH, Claudius, James, Aşağı Dicle’den Bağdat’a Yolculuk Şiraz İle Persepolis’i Ziyaret Kürdistan ve Eski Ninova’da Bir Yaşamöyküsü, Çev. Arif Karabağ, Avesta Yayınları, İstanbul 2018.
• SACHAU, Eduard Reise in und Mesopotamien, F.A. Brockhaus, Leipzig 1883.
• Musul (Vilayet) Gazetesi (MG), S. 500, 507, 537, 550, 585, 586, 603.
• Zavra (Gazetesi): S. 5, 24, 39, 51, 66,67.
• ABED, Nadia Yaseen, “Musul ve Sykes Picot Antlaşma Planları”, Yüzyıllık Sorun: Musul Vilayeti (Tarih, Toplum ve Siyaset), Vakıfbank Kültür Yayınları, İstanbul 2020.
• ANDREW Nikiforuk, Mahşerin Dördüncü Atlısı Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, Çev. Selahattin Erkanlı, İstanbul 2010.
• BATATU, Hanna, The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of Iraq A Study of Iraq’s Old Landed and Commercial Classes and of its Communists, Ba’thist, and Free Officers, Princeton University Press, New Jersey 1978.
• BAYAR, Yener, 1873-1875 Orta Anadolu Kıtlığı, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2013. BEYOĞLU, Süleyman, İki Devir Bir İnsan: Ahmet Faik Günday ve Hatıraları, Bengi Yayınları, İstanbul 2011.
• BRETON, David Le, Acının Antropolojisi, Çev. İsmail Yerguz, Sel Yayınları, İstanbul 2003.
• CEZAR, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, Alan Yayıncılık, İstanbul 1966.
• ÇELİK, Semih, The Rich, The Poor And The Hungry: Social Differantation And Famine In Ankara In 1845, İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul 2010.
• EL VARDİ, Ali, Lema’at’ül İctma’ye, Dare’l-Raşid, C. III, Beyrut 2005.
• EL-AZZÂVÎ, Abbas, Mevsu’atu Tarihi’l-Irak Beyne’l-İhtilaleyn, C.VII, Darü’l-Arabiye li’l-Mevsu’at, Beyrut 2004.
• ERTEM, Özge, Eating the Last Seed: Famine, Empire, Survival and Order in Ottoman Anatolia in the Late Nineteenth Century, European University Institute Department of History and Civilization, , (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Florence 2012.
• FATTAH, Hala, The Politics of Regional Tarde in Iraq, Arabia and Gulf 1745-1900, State University of New York Press, Albany 1997.
• GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2007.
• HERZOG, Christoph, “Corruption and Limits of the State in the Ottoman Province of Baghdad During the 19th Century”, The MIT Electronic Journal of Middle East Studies, III (2003), s. 36–43.
• HUT, Davut, “II. Abdülhamit Dönemi Osmanlı Taşra Yönetiminde Musul Vilayetinin Kuruluşu ve Kurumları”, Yüzyıllık Sorun: Musul Vilayeti (Tarih, Toplum ve Siyaset), Haz. Zekeriya Kurşun-Davut Hut, Vakıfbank Kültür Yayınları, İstanbul 2020.
• ISSAWİ, Charles, The Fertile Crescent 1800-1914 A Ducumentary Economic History, Oxford University Press, New York Oxford 1988.
• İNALCIK, Halil, Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar, IV Ayanlar, Tanzimat, Meşrutiyet, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2018.
• JAMES C. Scott, Tahıla Karşı İl Devletlerin Derin Tarihi, Çev. Akın Emre Pilgir, Koç Yayınları, İstanbul 2020.
• KASABA, Reşat, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi 19. Yüzyıl, Çev. Kudret Emiroğlu, Belge Yayınları, İstanbul 1993.
• KHOURY, Dina Rızk, “ Ticari Tarımın Musul Eyaletine Girişi ve Köylülük Üzerindeki Etkileri”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve
• Ticari Tarım içinde, Editörler: Çağlar Keyder- Faruk Tabak, Çev. Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010.
• KHOURY, Dina Rizk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Taşra Toplumu Musul, 1540-1834, Çev. Ülkün Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
• KÜTÜKOĞLU Mübahat S., Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisadi Yapısı, TTK, Ankara 2018.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., “Baltalimanı Muahedesi”, DİA, İstanbul 1992, s. 38-40.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Balta Limanına Giden Yol Osmanlı İngiliz İktisadi Münasebetleri (1580-1850), TTK, Ankara 2003.
• LONGRİGG, Stephen Hemsley, Irak, 1900 to 1950 A Political, Social And Economic History, Oxford University Press, London 1956.
• LORIMER, J.G., Gazetteer of The Persian Gulf, Oman And Central Arabia, (Geografphical&Sattistical) Hanjam-Na’lah, Achive Editions 1986.
• MALTHUS, Thomas R., Nüfus İlkesi, Çev. Çağla Taşkın, Pinhan Yayınları, İstanbul 2017.
• MULLAINNATHAN, Sendhil – Shafir, Eldar, Kıtlık; Çok Aza Sahip Olmanın Başka Anlamları, Çev. Özge Özgür, Tubitak Popüler Bilim Kitapları, 2019.
• NIEUWENHUİS, Tom, Politics And Society İn Early Modern Iraq Mamluk Pashas, Tribal Shayks and Local Rule Between 1802 and 1831, Martinus Nıjhoff Puplishers-The Hague/Boston/London 1982.
• OWEN, Roger, The Middle East in the World Economy 1800-1914, I.B. Tauris, New York 1993, s. 31.
• SALEH, Zaki, Mesopotamia (Iraq) 1600-1914 A Study In British Foreign Affairs, Al-Ma’aref Press, Bağdat 1957.
• SERELS, Steven, “The Red Sea Grain Market And Famine in Eastern Sudan 1889-1891”, Northeast African Studies, Vol. 12, No. 1 (2012). s. 73-94.
• SHIELDS, “Regional Trade and 19th-Century Mosul: Revising The Role of Europe in the Middle East Economy”, İnternational Journal of Middle East Studies, Vol. 23, No. 1 (Feb., 1991), pp. 19. 37.
• SHIELDS, Sarah D, Mosul Before Iraq Like Bees Making Five-Sided Cells, State University of New York Press, Albany 2000.
• SOANE, E. B., Mezopotamya ve Kürdistan’a Gizli Yolculuk, Çev. Fahriye Adsay, Avesta Yayınları, İstanbul 2007.
• TİMUR, Taner, Osmanlı Çalışmalar İlkel Feodalizmden Yarı Sömürge Ekonomisine, İmge Kitabevi Yayınları Ankara 2010.
• WALLERSTEIN, Immanuel, Modern Dünya Sistemi, Yarın Yayınları, C. 3, İstanbul 2015.
• YAVUZ Erler, Mehmet, Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık Olayları (1800-1880), Libra Yayıncılık, İstanbul 2012.
• ZABİT, Sabır, Kerkük’te İçtima’i Hayat Folklor, Zaman Basımevi Bağdad 1962.
• ZÜHCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev. Yasemin Saner, İletişim Yayınları, İstanbul 2016.
• ERLER, Mehmet Yavuz, “Black-Sea Research Project Web/Cities/Samsun-History of Industries”. https://cities.blacksea.gr/en/samsun/4-1-5-1/ (Erişim Tarihi: 09.01.2022).