MAVERAÜNNEHİR’DEKİ RUS EMPERYAL STRATEJİLERİNİ BELİRLEYEN UZMANLARIN GÖZÜNDEN BUHARA EMİRLİĞİ’NİN DURUMU

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 7, 155 - 166, 20.01.2022

Emre Keser

https://doi.org/10.53718/gttad.1015615

Öz

XVIII. yüzyıl itibariyle Rus İmparatorluğu’nun doğu politikasındaki en önemli hedefi Türkistan bölgesinde hakimiyet kurmaktı. Ruslar özellikle I. Petro devrinde bu hedefine ulaşmak için çeşitli diplomatik, ticari ve kısmen askeri faaliyetlerde bulunmaya başladı. Rus İmparatorluğu’nun Türkistan bölgesi üzerinde gösterdiği faaliyetlerin odak noktasını Maveraünnehir bölgesi oluşturmaktaydı. Rusya’nın bölge üzerine gösterdiği bu hassasiyetin en önemli nedeni Türkistan sahasındaki güçlü devletlerin Maveraünnehir’den teşekkül etmesiydi. Buhara Emirliği jeopolitik ve jeostratejik önemi nedeniyle bölgenin en güçlü devletlerinden biriydi. Rus yetkilileri Maveraünnehir sahasındaki stratejilerini belirlemek maksadıyla Buhara Emirliği ile olan ilişkilerine çok fazla ehemmiyet gösterdi. Maveraünnehir bölgesindeki Rus politikalarının belirlenmesi için Buhara Emirliği’nin durumunun iyi bilinmesi gerekliydi.
XIX. yüzyılın ilk yarısına kadar Ruslar Maveraünnehir üzerinde siyasi ve ticari hakimiyet kurmakta başarısız oldu. Rus İmparatorluğu’nun özellikle Fransa ile olan mücadeleden galibiyetle ayrılması imparatorluğa büyük bir siyasi ve askeri manevra imkânı verdi. Maveraünnehir bölgesindeki siyasi yapıların birbiriyle mücadelesi de Rus İmparatorluğu’nun dikkatini çekiyordu. Ruslar Türkistan sahasında İngiliz siyasetinin etkin olmasını istemiyordu. İmparatorluğun en büyük amaçlarından biri siyasi, iktisadi ve askeri nüfuzunu İngiliz sömürgelerine doğru genişletmekti. Bu amaçla Maveraünnehir sahasını iyi bilen kişilerden, emirliğin idari ve siyasi durumunu Rus yetkili makamlarına ivedilikle bildirmesi istendi. Rusların Türkistan sahasında İngilizlere karşı hakimiyet elde etmesinin tek yolu buydu. Bu amaçla bölge ile bağları bulunan Osmanlı ve Kaçar Devletlerinin de etkisizleştirilmesi önem arz etmekteydi.
Rus işgal stratejisini belirleyen kurumların ilk amacı bölgenin siyasi ve idari yapısını derinlemesine analiz etmekti. Bu sebeple Rus idari makamları bölgeyi iyi tanıyabilecek kişileri seçti. Bunlar Nikolay Vladimiroviç Hanikov, Nikolay Pavloviç İgnatiev, Nikolay Gavriloviç Zalesov gibi Rus uzmanlardı. İgnatiev ve Zalesov aynı görev heyetinde beraber çalıştı. Hanikov ise bu iki Rus uzmandan hemen önce emirlikte bulundu. Bölge ile alakalı pek çok güncel bilgiyi Rus yetkili makamlarına iletmeyi başardı. Hanikov, İgnatiev ve Zalesov Maveraünnehir sahasında kendilerine verilen görevleri en iyi şekilde yerine getirdi. Onlar iyi eğitim almış, Türk adetlerini bilen, Türk topluluklarıyla iyi iletişim kurma niteliklerine haiz kişilerdi. Özellikle siyasi ve idari konularda önemli tahlil yetenekleri vardı. Bu durum onların bölgeyi doğru bir şekilde analiz etmelerine olanak sağladı. Rus İmparatorluk makamları bu kişilerin bölge hakkındaki görüşlerine oldukça önem verdi.
Rusya’nın Maveraünnehir politikasını belirlemesi ve şekillendirmesinde bu bilgilerden azami ölçüde yararlanıldı. Maveraünnehir bölgesine giden Rus uzmanların görüşleri saha çalışmasıyla elde edilmiş önemli bilgilerdir. Rus uzmanların Maveraünnehir bölgesi buna bağlı olarak Buhara Emirliği hakkında birbirinden bağımsız olarak verdiği bilgilerin tutarlı olması dikkat çekmektedir. XIX. yüzyıl Maveraünnehir bölgesinin siyasi ve idari yapıları hakkında mühim malumatlara ulaşılmıştır. Rus uzmanların verdiği bu bilgiler işgal öncesi Buhara Emirliği’ni daha iyi idrak edebilmemize olanak sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Buhara Emirliği, Rus İmparatorluğu, Türkistan, Maveraünnehir, Hanikov, İgnatiev, Zalesov

THE SİTUATİON OF THE EMİRATE OF BUKHARA THROUGH THE EYES OF EXPERTS DETERMİNİNG RUSSİAN İMPERİAL STRATEGİES İN TRANSOXİANA

Öz

By the 18th century, the most important goal of the Russian Empire in its eastern policy was to dominate the Turkestan region. Especially during the reign of Peter I, the Russians began to engage in various diplomatic, commercial and partially military activities to achieve this goal. Transoxiana was the focal point of the activities of the Russian Empire on the Turkestan region. The most important reason for Russia's sensitivity towards the region was that the powerful states in the Turkestan field were formed from Transoxiana. The Emirate of Bukhara was one of the most powerful states in the region due to its geopolitical and geostrategic importance. The Russian authorities attached great importance to their relations with the Emirate of Bukhara in order to determine their strategy in the Transoxiana area. It was necessary to know the situation of the Emirate of Bukhara well in order to determine the Russian policies in the Transoxiana region.
Until the first half of the 19th century, the Russians failed to establish political and commercial dominance over Transoxiana. The victory of the Russian Empire, especially from the struggle with France, gave the empire a great political and military maneuvering opportunity. The struggle of political structures in the Transoxiana region was also attracting the attention of the Russian Empire. The Russians did not want the British policy to be active in the Turkestan field. One of the greatest aims of the empire was to expand its political, economic and military influence towards the British colonies. For this purpose, people who know the Transoxiana area well were asked to immediately report the administrative and political situation of the emirate to the Russian authorities. This was the only way for the Russians to dominate the Turkestan area against the British. For this purpose, it was important to neutralize the Ottoman and Qajar states, which had relations to the region.
The first aim of the institutions that determined the Russian occupation strategy was to analyze the political and administrative structure of the region in depth. For this reason, the Russian administrative authorities chose people who could know the region well. These were Russian experts such as Nikolay Vladimirovich Hanikov, Nikolay Pavlovich Ignatiev, Nikolay Gavrilovich Zalesov. Ignatiev and Zalesov worked together on the same task force. Hanikov was in the emirate just before these two Russian experts. He managed to convey many up-to-date information about the region to the Russian authorities. Hanikov, Ignatiev and Zalesov carried out the tasks assigned to them in the Transoxiana field in the best way possible. They were well-educated people who knew Turkish customs and had good communication skills with Turkish communities. They had important analytical skills, especially in political and administrative matters. This allowed them to analyze the area accurately. The Russian Imperial authorities attached great importance to their views on the region.
These informations were utilized to the maximum extent in determining and shaping Russia's Transoxiana policy. The opinions of Russian experts who went to the Transoxiana region are important information obtained through fieldwork. It is noteworthy that the information given by Russian experts about the Transoxiana region and accordingly the Bukhara Emirate independently of each other is consistent. Important information has been reached about the political and administrative structures of the 19. century Transoxiana region. This information provided by Russian experts will enable us to better understand the Bukhara Emirate before the invasion.

Anahtar Kelimeler

Bukhara Emirate, Russian Empire, Turkestan, Transoxiana, Hanikov, İgnatiev, Zalesov

Kaynakça

• ABROROV, S.A., İstoriya Uzbekistana Çast I, Taşkentskiy Gosudarstvenniy Tehniçeskiy Universitet, Taşkent 2007.
• AKAR, Kaan, “Nikolay Vladimiroviç Hanikov’a Göre Buhara Hanlığındaki Memurlar ve Sosyal Sınıflar”, İran ve Turan Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 5, Aralık 2020, s. 56-80.
• ANATOLEVİÇ MUSSKİY, İgor, 100 Velikih Diplomatov, Veçe, Moskova 2009.
• BECKER, Seymour, Russia’s Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva 1865-1924, Harvard Universty Press, Cambridge 1968.
• ÇAPRAZ, Hayri, “Çarlık Rusya’sının Türkistan’da Hakimiyet Kurması”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Isparta Aralık 2011, s. 51-78.
• ÇELİK, Muhammed Bilal, 1800-1865 Yılları Arasında Buhara Emirliği, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya 2009.
• ERNEST, Laviss, ALFRED, Nikola Rambo, “Turkestan”, İstoriya XIX. Veka, C. IV., Edt. E.V. Tarle, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe İzdanie, Moskova 1938.
• GÜNGÖR, Türkbeyi, Buhara Emirliği Üzerinde Rus-İngiliz Nüfuz Mücadelesi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2018.
• HATUNOĞLU, Nurettin, ”Buhara Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Edt. Hayrunnisa Alan, İlyas Kemaloğlu, Ötüken Yayınevi, İstanbul 2017, s. 482-526.
• HAYİT, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadele Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995.
• HALFİN, N.A., Politika Rossii v Sredney Azii 1847-1868, Vostoçnoy Literaturı, Moskova 1960.
• HALFİN, N.A., Rossiya i Hanstva Sredney Azii, , Nauka, Moskova 1974.
• İVANOV, P.P., Oçerki po İstorii Sredney Azii (XVI- Seredina- XIX v), Vostoçnoy Literaturı, Moskova 1958.
• JUKOVSKİY, S.V., Snoşeniya Rossii s Buharoy i Hivoy za Poslednee Trehsotletiye, Petrograd 1915.
• KHANİKOFF, Bokhara: Amir and İts People, Çev. Baron Clement A. De. Bode., James Madden, Londra 1845.
• KOÇ, Dinçer, “Çokan Velihanoğlu’nun Mançu Hakimiyetindeki Doğu Türkistanlıların Sosyo-Kültürel Durumuna Dair Mülahazaları”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, C. 123, S. 242, İstanbul Eylül-Ekim 2019, s. 141-156.
• KOÇ, Dinçer, “Buhara Hanlığı”, Türklerin Tarihi Başlangıçtan 20. Yüzyılın İlk Yarısına Kadar, Edt. Sahure Ergüzel, Yeşim Çağlar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2021, s. 360-374.
• MAKEPEACE TOWLE, George, England and Russia in Asia, James R. Osgood and Company, Boston 1885.
• ODA TEALAKH, Gali, The Russian Advance in Central Asia and The British Response 1834-1884, The University of Durham Yayımlanmamış Doktora Tezi, Durham 1991.
• OĞUZ, Semanur, Rus Seyyah N.V. Hanıkov’a Göre Buhara Hanlığı/Emirliği (1841-1842), Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Aksaray 2021.
• ÖZKAN, Murat, “Çarlık Rusya’nın Askeri Okulu: Nikolaevskaya Akademisi”, Türk Tarihine Dair Yazılar II, Gece Kitaplığı, Editör Alpaslan Demir, Tuba Kalkan, Eralp Erdoğan, Ankara 2017, s. 357-369.
• ÖZKAN, Murat, Türkistan’ın Keşif Çağı, Kronik Yayınları, İstanbul 2019.
• ÖZKAN, Murat, Türkistan’ın İşgal Çağı Beyaz General Skobelev (1843-1882), Kronik Kitap, İstanbul 2020.
• PAVLOVİÇ, İgnatiev, Nikolay, Mission of N.P. İgnatev to Khiva and Bukhara in 1858, çev. John L. Evans, Oriental Research Partners, Newtonville 1984.
• POÇEKAEV, P. Yu., Gosudarstvo i Pravo v Tsentralnoy Azii Glazami Rossiyskih i Zapadnıh Puteşestvennikov XVII-XX v., Vısşey Şkolı Ekonomiki, Moskova 2019.
• POPOWSKİ, Josef, The Rival Powers in Central Asia or The Struggle Between England and Russia in The East, çev. Arthur Baring Brabant, A. Constable and Company, Westminster 1893.
• RAMBAUD, Alfred, The Expansion of Russia, Scott-Thaw Company, New York 1904.
• SAİFİ, Saifullah, The Khanate of Bukhara From 1800 to Russian Revulation, Aligarh Muslim Unviersity (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Aligarh 2002.
• SARAY, Mehmet, Özbek Türkleri Tarihi, Nesil Yayıncılık, İstanbul 1993.
• SARAY, Mehmet, Rus İşgal Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), Türk Tarih Kurumu, 2. baskı, Ankara 2017.
• STRONG W. John, “The İgnat’ev Mission to Khiva and Bukhara in 1858”, Canadian Slavonic Papers, S. 17, No 2/3, Taylor and Francis, Oxford 1975, s. 236-260.
• ŞEPELEV, A., Materiali dlya Hivinskogo pohoda 1873 goda: Publitsistika, Tipografiya Voenno-Narodnogo Upravleniya, Taşkent 1879.
• TERENTEV, Mihail Afrikanoviç, Rossiya i Angliya k Sredney Azii, P. P. Merkuleva, St. Petersburg 1875.
• TÜRKER, Özgür, “Keşfetmek ve Tanımlamak: 17. ve 18. Yüzyıl Rus Seyyahlarına Göre Buhara”, Seyyahların İzinde Türkistan, Editör Mustafa Gökçe, Pegem Akademi, Ankara 2019, s. 73-110.
• ÜKTEN, Selim Serkan, “16-18. Asırlarda Buhara Hanlığı’na Gelen Batılı Seyyahlar ve Seyahatnameleri”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 18, S. 2, 2017, s. 137-164.
• ÜSTÜN, İsmail Safa, “Safevilerden Günümüzde Kadar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 20, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2000, s. 400-404.
• V. VOLKOV, Denis, “Khanykov”, Encyclopaedia İranica, C. XVI, Koninklijke Brill Nv, 2009, s. 419-424.
• ZALESOV, N., “Oçerk Diplomatiçeskih Snoşeniy Rossi s Buharoyu s 1836 po 1843 god”, Voennıy Sbornik, No 9, St. Petersburg Eylül 1862, s. 3-46.
• ZAYONÇKOVSKOGO, P.A., İstoriya Dorevolyutsionnoy Rossii v Dnevnikah i Vospominaniyah, C. 5, Kniga, Moskova 1989.