NESEB-NÂME-İ MÜLÜK (ŞUÂB-I PENCGANE) VE MUİZÜ'L-ENSÂB ADLI ESERLERE GÖRE ÖGEDEY HAN VE ÇAĞATAY HAN'IN HATUNLARI

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 8, 565 - 576, 20.07.2022

Rakkuş Karaduman

https://doi.org/10.53718/gttad.1133506

Öz

Neseb-nâmeler, Arapça, Farsça ve Türkçeden oluşan tarihin en zengin kaynaklarından biridir. Türk ve Moğol tarihinde de neseb-nâmeler kıymetli bir yere sahiptir. Bu bağlamda İlhanlı (İran Moğolları) veziri Reşidüddin Fazlullah tarafından kaleme alınan Neseb-nâme-i Mülük veya diğer adıyla Şuâb-ı Pencgane olarak bilinen eser, Moğolların şeceresi hakkında derli toplu bilgi vermektedir. Bunun yanında Timurlu hükümdarı Şahruh Mirza’nın isteği üzerine 830/1426-27 yılında kaleme alınmaya başlanan ve yazarı bilinmeyen Mu‘izzü’l Ensâb fî Şeceretü’l Ensâb-ı Selâtin-i Moğol adlı eser de Reşidüddin Fazlullah’ın eserinden istifade ederek Moğolların şeceresini aktarmıştır. Bu eser genel olarak Neseb-nâme-i Mülûk’ün Gazan Han dönemine kadar verdiği bilgileri aynen kaydetmiştir. Gazan Han’dan sonra gelen Sultan Olcaytû ve Ebu Said Han’ın şecereleri de Mu‘izzü’l Ensâb’a eklenmiştir. Mu‘izzü’l Ensâb’da Moğol (İlhanlı) bahsinden sonra Timur ve oğulları bahsi başlayıp, eser Sultan Hüseyin Baykara’nın şeceresi ile sona ermektedir. Anonim Mu‘izzü’l Ensâb ve Reşidüddin Fazlullah’ın Neseb-nâme-i Mülük adlı eseri biçimi, yani tertip tarzı olarak neredeyse aynıdır. Biçim veya şekil olarak aralarındaki en dikkat çekici fark ise Neseb-nâme-i Mülük’de satır aralarındaki Uygur harfleriyle yazıların bulunmasıdır. Bu iki eser tarz bakımın birbirlerine çok benzemektedirler. Bu şecere kitaplarında sadece hanlar ve şehzadelerin isimleri kaydedilmemiş aynı zamanda hanların hatunları, kumaları, devlet kademesindeki görevlilerin isimleri de kaydedilmiştir. Bunun yanında yazmaların yanındaki der kenarlarda zaman zaman bilgiler bulunmaktadır. Bu iki eser bazı araştırmacılar tarafından biçim ve içerik açısından incelenmiş ancak eserdeki hatunlar hakkında çalışmalar yapılmamıştır.
Bu iki şecere kitabında kadınların isimlerinin kaydedilmesi Moğollarda kadının ne derecede ehemmiyete sahip olduğunu da göstermesi açısından önemlidir. Moğollarda baş hatun, kocasının yokluğunda evi ve çocukları idare edip ordanın işlerine bakmış ve buna bağlı olarak ehemmiyetli bir yer işgal etmiştir. Ayrıca Moğol hatunları merasimlere, ziyafetlere ve kurultaylara katılmışlar ve hanedan içindeki makamına göre hükümdarın, tahtın yanında yer almışlardır. Büyük önemi olan teşrifatta, şölenlerde, resmî törenlerde ve umumî ağırlamalarda, hatunların her birinin saygınlığı ve makamının gözetilmesine dair özel kural ve ölçü bulunmuştur. Bunun yanında Moğollarda hükümdar eşleri Moğol geleneklerinde çok eşliliğe bir sınır getirilmemiştir. Bu nedenle Moğollarda levirat ve sororat türü evliliklerin örneklerini görebilmemizde kaçınılmaz olmuştur. Moğollarda bu tür evlilikler yapılmasının hem sosyal hem ekonomik sebepleri bulunmaktadır. Cengiz Han’ın oğulları ve Moğol İmparatorluğu’nun varisleri Çağatay Han ve Ögedey Han da birçok evlilik gerçekleştirmişlerdir. Neseb-nâme-i Mülûk ve Mu‘izzü’l Ensâb’da bu iki hanın hatunlarının isimleri zikredilmekte ve bunlardan dünyaya gelen şehzadeler de kaydedilmektedir. Bu çalışmada Neseb-nâme-i Mülûk ve Mu‘izzü’l Ensâb adlı esere göre Ögedey Han ve Çağatay Han’ın hatunları adı geçen eserlerin sırasına göre ortaya çıkarılacak ve bu hatunların hayatı hakkında bilgiler verilecektir. Böylece bu çalışmayla Ögedey Han ve Çağatay Han’ın hatunları ve çocukları hakkında derli toplu bilgi elde edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Neseb-nâme-i Mülûk, Mu‘izzü’l Ensâb, Ögedey Han, Çağatay Han, Hatun

ACCORDING TO THE WORKS FAMOUS NESEB-NÂME-İ MÜLÜK (ŞUÂB-I PENCGANE) AND MU‘İZZÜ’L ENSÂB, THE WIFES OF ÖGEDEY KHAN AND ÇAĞATAY KHAN

Öz

Genealogical trees is one of the richest sources of history, consisting of Arabic, Persian and Turkish. In Turkish and Mongolian history, genealogical trees have a valuable place. In this context, the work known as Neseb-nâme-i Mülük, or in other words Şuâb-ı Pencgane, which was written by the İlhanlı (Iranian Mongols) vizier Reşidüddin Fazlullah, gives detailed information about the genealogy of the Mongols. In addition, the work called Mu'izzü'l Ensâb fî Şeceretü'l Ensâb-ı Selâtin-i Mongol, which was started to be written in 830/1426-27 at the request of the Timurid ruler Shahruh Mirza and whose author is unknown, also benefited from the work of Reşidüddin Fazlullah transferred his genealogical tree. This work generally recorded exactly the information given by Neseb-nâme-i Mülûk until the period of Gazan Khan. The genealogies of Sultan Olcaytû and Ebu Said Khan, who came after Gazan Khan, were also added to Mu'izzü'l Ensâb. After the Mongolian (Ilkhanid) talk in Mu'izzü'l Ensâb, the talk of Timur and his sons begins and the work ends with the genealogy of Sultan Hüseyin Baykara. Anonymous Mu'izzü'l Ensâb and Reşidüddin Fazlullah's work called Neseb-nâme-i Mülük is almost the same in form, that is, in composition style. The most striking difference between them in terms of form or shape is the presence of writings in Uighur letters between the lines in Neseb-nâme-i Mülük. These two works are very similar to each other in terms of style. In these genealogy books, not only the names of the khans and princes were recorded, but also the names of the ladies of the khans, their wives and officials at the state level. In addition, there is information from time to time on the margins next to the manuscripts. These two works have been examined by some researchers in terms of form and content, but no studies have been made about the women in the work.
The recording of women's names in these two genealogy books is important in terms of showing how important women were in the Mongols. In the Mongols, the head lady managed the house and children in the absence of her husband, took care of the affairs of the place, and accordingly occupied an important place. In addition, Mongolian women participated in ceremonies, banquets and congresses and took their place on the throne of the ruler according to his rank in the dynasty. Special rules and measures were found regarding the respect of each woman's dignity and rank in the ceremony, feasts, official ceremonies and public receptions, which are of great importance. In addition, there is no limit to polygamy in Mongolian traditions. For this reason, it has been inevitable for us to see examples of levirate and sororate marriages in Mongols. There are both social and economic reasons for making such marriages in Mongols. The sons of Genghis Khan and the heirs of the Mongol Empire, Çağatay Khan and Ögedey Khan also had many marriages. In Neseb-nâme-i Mülük and Muizü'l-Ensâb, the names of the women of these two inns are mentioned and the princes born from them are also recorded. In this study, according to the work named Neseb-nâme-i Mülük ve Muizü'l-Ensâb, the women of Ögedey Han and Çağatay Han will be revealed according to the order of the mentioned works and information will be given about the life of these women. Thus, with this study, detailed information about Ögedey Han and Çağatay Han's women and children will be obtained.

Anahtar Kelimeler

Neseb-nâme-i Mülûk, Mu‘izzü’l Ensâb, Ögedey Khan, Çağatay Khan, Khatun, Genealogical Tree

Kaynakça

• ALAN, Hayrunnisa, “Muizzü’l-Ensab’ın Timurlu Teşkilat Tarihi Bakımından Değeri”, Belleten, C. 78/282, Ağustos 2014, ss. 527-546.
• ALAN, Hayrunnisa, “Nesebname-i Müluk (Moğol Kısmı) ve Muizzü’l-Ensab’ın Biçim ve İçerik Açısından Mukayesesi”, Cengiz Han ve Mirası, ed. Cem Korkut ve Mürsel Doğrul, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2021, ss. 233-260.
• ALÂÜDDİN ATÂ MELÎK CÜVEYNÎ, Tarih-i Cihangüşa, Çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• ANMOL, Mohamed Taher, Encyclopaedıc Survey Of Islamıc Culture, Vol. 20, Pvt. Ltd. New Delhi 1998, ss. 164-177 ANONİM, Mu‘izzü’l Ensâb fî Şeceretü’l Ensâb-ı Selâtin-i Moğol, Bibliotheque Nationale Paris, Persian 67.
• BAĞLI, Mazhar ve SEVER, Aysan, “Tabulaştırılan/Tabulaşan Kurumun (Ailenin) Kurbanlıklar Edinme Pratiği: Levirat ve Sororat”, Aile ve Toplum, C. 7/2, Ankara 2005, ss. 1-13.
• BARTHOLD, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, Terc. Hakkı Dursun Yıldız, Kronik Yayınları, İstanbul 2019.
• BARTHOLD, V. V., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Terc. Râgıp Hulusi Özdem, Yay. Haz. Kâzım Yaşar Kopraman-İsmail Aka, TTK Yayınları, Ankara 2019.
• BEYANİ, Şirin, Moğol Dönemi İran’ında Kadın, Çev. Mustafa Uyar, TTK Yayınları, Ankara 2015.
• BİNBAŞ, İlker Evrim, “Structure and Function of the Genealogical Tree in Islamic Historiography (1200-1500)”, Horizons of the World. Festschrift for Isenbike Togan, ed. İlker Evrim Binbaş and Nurten Kılıç-Schubel, Ithaki, İstanbul 2011, ss. 465-544.
• CÜZCANÎ, Tabakât-ı Nâsırî, Çev. Mustafa Uyar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016.
• DURAK, Neslihan, “Çingizli Hatunları II: Töregene Hatun”, Hindistan Türk Tarihi Araştırmaları, S. 2, Malatya 2001, ss. 117-131.
• EBÜ’L-FEREC İBNÜ’L-İBRÎ, Târihu Muhtasari’d-Düvel, Çev. Şerafeddin Yaltkaya, TTK Yayınları, Ankara 2011.
• GROUSSET, R., Bozkır İmparatorluğu, Çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken Yayınları, İstanbul 2017.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Bitik”, DİA, C. VI, TDV Yayınları, İstanbul 1992, ss. 225.
• JAHN, Kral, “Cihan Tarihçisi Olarak Reşîdüddin”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C. III/3-4, İstanbul 1966, ss. 227-236.
• KAFALI, Mustafa, Çağatay Hanlığı (1227-1345), Berikan Yayınevi, Ankara, 2005.
• MARCO POLO, Dünyanın Hikâye Edilişi, Çev. Işık Ergüden-Z. Zğhre İlkgelen, Ötüken Yayınları, İstanbul 2019.
• MAY, Timothy, The Mongol Conquests In World History Reaktion Books, Great Britain 2012.
• Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Ahmet Temir, TTK Yayınları Ankara 2019.
• MORTON, A. H., “The Letters of Rashîd al-Dîn: Ilkhânid Fact or Timurid Fiction”, The Mongol Empire and its Legacy, ed. R. Amitai-Preiss-D. O. Morgan, Leiden-Boston 2000, ss. 155-199.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî”, DİA, C. XXXV, TDV Yayınları, İstanbul 2008, ss. 19-21.
• PLANO CARPİNİ, Moğolistan Seyahatnamesi, (1245-1247), Çev. Ergin Ayan, Gece Kitaplığı, Ankara 2014.
• REŞİDÜDDÎN FAZLÛLLÂH HEMEDÂNÎ, Cami’ut-tevârîh, nşr. Muhammed Ruşen-Mustafa Musevî, C. I, Nerş-Alberz Tahran 1373 h.ş.
• REŞİDÜDDİN FAZLÛLLÂH HEMEDÂNÎ. Neseb-nâme-i Mülük (Şuâb-ı Pencgane), Topkapı Sarayı Müzesi, III. Ahmed Kitaplığı, no: 2937.
• ROUX, Jean Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev. Aykut Kazançgil, Dergâh Yayınları İstanbul 2021.
• ROUX, Jean Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi, Çev. Aykut Kazançgil-Ayşe Bereket, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2001.
• RUYSBROECKLİ WİLLEM, Mengü Han’ın Sarayına Yolculuk (1253-1255), Çev. Zülal Kılıç, Doğu Akdeniz Kültür ve Tarih Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2010.
• SPULER, Berthold, İran Moğolları, Terc. Cemal Köprülü, TTK Yayınları, Ankara 1957.
• UYAR, Mustafa, “Ortaçağ Moğol Saraylarında “Cadı Avı”, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 215, Tarih Vakfı Yayınları, Kasım 2011, ss. 60-64.
• VERNADSKY, George, Moğollar ve Ruslar, Çev. Eşref Bengi Özbilen, Selenge Yayınları, İstanbul 2020.
• YUVALI, Abdulkadir, İlhanlılar Tarihi I, Erciyes Üniversitesi Yayınları. Kayseri 1992.
• YÜKSEL, Musa Şamil, “Türk Kültüründe “Levirat” ve Timurlarda Uygulanışı”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 5/3 Ankara 2010, ss. 2027-2058.
• ZHAO, George Qingzhi, Marriage as Political Strategy and Cultural Expression Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty, Peter Lang Publishing, New York 2008.