MOĞOL TAHAKKÜMÜ ALTINDA GÜRCÜ KRALLIĞI’NDA ÇIKAN İSYAN HAREKETLERİ

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 9, 129 - 144, 20.01.2023

Ayşe Beyza Ercan

https://doi.org/10.53718/gttad.1196746

Öz

Moğollar ilk olarak 1220 tarihinde Gürcistan’a girmişler ve bölge üzerinde yağma ve talan hareketlerinde bulunmuşlardır. İlk gelişlerinde bölge üzerinde kalıcı olmamışlardır. İkinci gelişleri olan 1235 yılından sonra Ögedey’in batı seferlerine karar vermesiyle birlikte batıya doğru gelen Moğol birliklerinden bir kısmı Güney Kafkasya ve Gürcistan’da kalıcı olmuşlardır. Böylece bölgede bir yüzyılı aşkın bir Moğol tahakkümü başlamıştır. Moğollar mezkûr coğrafyada kaldıkları süre içerisinde Gürcü halkından sık sık vergi, kıyafet, erzak, at ve asker istemişlerdir. Bu istekler karşısında zor duruma düşen Gürcü halkı Moğol yönetimine karşı fırsat buldukça karşı durmaya çalışmıştır. Moğol yönetimine karşı düzenlenen isyan hareketleri çeşitlilik arz etmiştir. Bazı isyan hareketleri doğrudan Gürcüler tarafından Moğollara karşı düzenlenmişken bazıları ise Moğolların bir iç sorunu olarak ortaya çıkmıştır. Yani Gürcistan toprakları Moğollara karşı Gürcüler dışında düzenlenen başka isyan hareketlerine de sahne olmuştur. Özellikle İlhanlıların yıkılış dönemine yakın süreçte Gürcistan coğrafyası üzerinde Moğollara karşı çok sayıda isyan hareketi baş göstermiştir. Ayrıca İlhanlı Moğollarının vasal devleti statüsünde olan Gürcü Krallığı İlhanlıların baskılarından kurtulmak amacıyla onların düşmanı Altın Orda ile de ilişki içerisinde olmuşlardır. Altın Orda Hanlığı da İlhanlılara karşı Gürcistan topraklarında çıkan bazı isyan hareketlerini desteklemişlerdir. Moğollara karşı düzenlenen eylemlerden en dikkat çekeni Gürcü feodal beylerinin ortaklaşa almış olduğu karar sonucu gerçeklemişse de başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Yine, David Ulu ve David Narin’in de Gürcistan toprakları üzerindeki isyan hareketleri bu konuyla alakalı doğrudan akla gelen bir diğer tarihi vakadır. Bu dönemde meydana gelen bazı isyanlar ise Moğolların bölge üzerindeki varlığından ileri gelmiştir. Zira, Moğolların ağır vergiler almaları Gürcülerin kendi iç sorunu hâline gelmiştir. Dönemin siyasi kargaşalarının en ilginç örneği ise Basil Ucarmeli Vakası olarak kayıtlara geçmiştir. Kral David Ulu’nun Gürcistan'da olmadığı zamanlarda Basil Ucarmeli (Ujarmeli) yönetimde aktif bir rol üstlenmiştir. Basil Ucarmeli 13. yüzyılın ortalarında var olan büyük ekonomik krizi hafifletmek amacıyla Gürcü yönetiminin önlemlerinin geliştirilmesi ve uygulanması konularına öncülük etmiştir. Bu dönemde Basil'in önerisiyle kiliseye ait arazilerin bir kısmı yoksul nüfusa ve toprak sahibi olmayan soylulara dağıtılmıştır. Bu durum din adamları cenahında rahatsızlık uyandırmış ve Basil’e karşı çeşitli suçlamalar isnat edilerek yargılanmadan asılmasına sebebiyet vermiştir. Bu makale ile Gürcistan’a giren Moğolların bölge üzerinde müdahil oldukları olaylar Gürcü Krallığı’nın dini ve ekonomik atmosferi üzerinden yeni bir bağlama oturtulmaya çalışıldığı gibi Moğollara karşı yapılan isyan hareketlerine genel bir çerçeve sunulması amaçlanmıştır. Bu çalışma tespit edilebildiği kadarıyla Gürcülerin Moğollara karşı düzenlemiş olduğu isyan hareketlerini içerdiği gibi bu dönemde meydana gelen ve Gürcistan üzerinde gerçekleşen diğer isyan hareketlerine de değinmektedir.

Anahtar Kelimeler

Basil Ucarmeli, Gürcü Krallığı, Moğollar, David Ulu, Avag Mhargrdzeli.

REBELLIONS UNDER MONGOL DOMINATION IN THE GEORGIAN KINGDOM

Öz

The Mongols first came to Georgia in 1220 and plundered the South Caucasus region. The Mongols’ existence was impermanent following their first arrival. When they returned after 1235, some of the Mongols were there to stay in Georgia and Transcaucasia because Ögedei Khan had decided to march westward. This turned out to be the beginning of Mongol domination for more than a century in the region. The Mongols constantly taxed the Georgians and asked for provisions, clothing, horses and military manpower. The Georgians were overwhelmed by the Mongols’ demands and revolted against them on every occasion. The acts of rebellion against the Mongols varied. Some rebellions were plotted directly by the Georgians against the Mongols, while others emerged as a domestic issue of the Mongols. The territory of the Georgian Kingdom witnessed different rebellions of non-Georgians as well. Especially in the period leading to the collapse of the Ilkhanids, many rebellions emerged on the territory of the Georgian Kingdom. The Georgian Kingdom was then the vassal state of the Ilkhanids. To avoid the Ilkhanids’ domination, the Georgian Kingdom was also in contact with the İlkhanids’ adversary, the Golden Horde. The Golden Horde supported some revolts in the territory of the Georgian Kingdom against the Ilkhanids. The most remarkable of the acts of rebellion against the Mongols was carried out as a result of a joint decision of the Georgian feudal lords, but it failed. The rebellions of David Ulu and David Narin in Georgia are also another historical case that is prominent on the subject. Some of the rebellions that occurred in this period were triggered by the presence of the Mongols in the region. This was because the Mongols' heavy taxation turned out to be an internal problem for the Georgians. The most interesting example of the political turmoil of the period was seen in the case of Basil Ujarmeli. In this period, Basil Ujarmeli was an influential figure who took an active role in the administration in King David Ulu’s absence in the country. Basil spearheaded the development and implementation of the Kingdom’s policies to alleviate the impact of an economic depression in the mid-13th century. Following Basil’s recommendation to allocate some of the Georgian clergy’s lands to the public, some of the Georgian Church’s lands were allocated to the poor and some nobles who owned no land. However, the clergy protested the distribution of the lands of the Church, and Basil was eventually hanged without a trial after a series of allegations against him. In this article, a presentation of a general framework of the rebellions against the Mongols, and the administrative practices of the Mongols in Georgia are put into a new context through the religious and economic atmosphere of the Georgian Kingdom. As far as can be determined, this study includes the rebellions endeavoured by the Georgians against the Mongols, as well as other acts of rebellion that took place in Georgia during this period.

Anahtar Kelimeler

Basil Ujarmeli, Georgian Kingdom, Mongols, David Ulu, Avag Mqhargrdzeli.

Kaynakça

• AKHALKATSİSHVİLİ, Maia, “Tsnobebi Basili Ujarmelis Shesaheb (Some Historical Notes About Basil Ujarmel)”, Transactions of Telavi State University, 1/34, 2022. ss. 1-7.
• AKKUŞ, Mustafa, Moğol İstilasına Dinî Muhalefet İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyasetleri, Çizgi Kitabevi, Konya 2022.
• Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, haz. Hrand Andreasyan, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2012.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa. çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
• ALLEN, William Edward David, A History of the Georgian People, Routledge§Kegan Paul, London 1971.
• ATAÇ, Nergis, “13. Yüzyılda Anadolu ve Kafkasya: Mkhargrdzeli Sülalesine Bağlı Mimaride Papa I. Sylvester Figürü”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 47, Konya 2022. ss. 235-250.
• Bar Hebraeus (Gregory Abû’l-Farac), Abû’l-Farac Tarihi. C. II. çev. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1950.
• BERDZENİŞVİLİ Nikoloz- Simon CANAŞİA, Gürcüstan Tarihi (Başlangıçtan 19. Yüzyıla Kadar), çev. Hayri Hayrioğlu, Sorun Yayınları, İstanbul 1997.
• BÜYÜKÇINAR, Ayşe Beyza, “Gürcü-Moğol İlişkilerinin İlk Evresi: 1220-1247”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü̈ Dergisi, 4/6, Trabzon 2018. ss. 267-282.
• BÜYÜKÇINAR, Ayşe Beyza, Saqartvelosa da Okros Urdos Urtiertobebi XIII-XIV Saaukuneebshi (Kartuli Tskaroebis Mihedvit, Batum Shota Rustaveli Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Batum 2019.
• CAVAKHİSHVİLİ, Ivane, Kartuli Samartlis Istoria I, Tpilisis Universitetis Gamitsema, Tpilisi 1928.
• DASHDONDOG, Bayarsaikhan, The Mongols and the Armenians (1220-1335), Brill, Leiden 2011.
• D’OHSSON, Abraham Constantin Mouradgea, Moğol Tarihi, çev. Mustafa Rahmî, not. Ekrem Kalan, Selenge Yayınları, İstanbul 2021.
• EASTMOND, Antony, Tamta’s World The Life and Encounters of a Medieval Noblewoman from the Middle East to Mongolia, Cambridge University Press, Cambridge 2017.
• Ebu Bekr Kutbî el-Ehrî, Tar’rikh-i Shaikh Uwais, (History of Shaikh Uwais), Trans: J.B. Van Loon, Mouton, Holland 1954.
• Ebü’l Ferec İbnü’l İbrî, Târîhu Muhtasari’d- Düvel, çev. Şerafeddin Yaltkaya, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2011.
• ERCAN, Ayşe Beyza, “Orta Çağ’dan Günümüze Gürcü “Supra” Geleneğinin Seyri”, İbn Haldun Anısına Türkiye ve Türk Dünyası Araştırmaları- VI, ed. Yunus Emre Tansü, İksad Publishing House, Ankara 2020. ss. 173-203.
• ERCAN, Ayşe Beyza, “Orta Çağ’da Ardahan”, Ardahan Değerlemeleri- 3- Değer, Potansiyeller, Yaklaşımlar. ed. İhsan Kurtbaş, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara 2021. ss. 169-196.
• ERCAN, Ayşe Beyza, “Patronqmoba: Orta Çağ Gürcü Krallığı’nda Feodaliteye Genel Bir Bakış”, Kafkasya Çalışmaları Sosyal Bilimler Dergisi, 7/13, İstanbul 2022. ss. 1-24.
• GALSTYAN, A. G., “Piskopos Stepanos Vakayinamesinden Alıntı”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar XIII-XIV. Yüzyıla Ait Eserlerden Alıntılar, çev. İlyas Kamalov, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2005.
• GALSTYAN, A. G., “Sebastatsi Vakayinamesi’nden Bir Bölüm”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar XIII-XIV. Yüzyıla Ait Eserlerden Alıntılar, çev. İlyas Kamalov, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2005.
• Genceli Kiragos, Moğol İstilası 1220-1265, terc. Mahmut Kemal Bey, haz ve not. Fuat Hacısalihoğlu, İlhan Aslan, Post Yayınları, İstanbul 2018.
• GORDLEVSKİY, Vladimir Aleksandroviç, Küçük Asya’da Selçuklular, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• Grigor of Aknerts’i’s, History of the Nation of Archers, trans. Robert Bedrosian, Chicago 2001.
• GROUSSET René, Bozkır İmparatorluğu Atilla/Cengiz Han/Timur, çev. Reşat Uzmen, Ötüken Yayınları, İstanbul 2006.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî, Târih-i Güzide, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• HONIGMANN, Ernst, “Tiflis”. MEB İslam Ansiklopedisi, C. 12/1, Eskişehir 2001. ss. 264-280.
• HOWORTH, Henry Hoyle, History of the Mongols, vol. 3, Longmans, Green, London 1890.
• IŞIK, Abdulcelil, Hafız-ı Ebru’nun Zeyl-i Cami’üt- Tevârîh-i Reşîdî’sinde Sultan Olcâytû ve Ebû Sa’îd Dönemlerine Dair Kayıtlar, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Şanlıurfa 2012.
• İbn-i Esir, “el-Kamil Fi’t Târih”, Altınordu Devleti Tarihine Dair Metinler, haz. W.De. Tiesenhausen, Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
• Johann de Plano Carpini, Moğolistan Seyahatnamesi 13. Yüzyılda Avrupa’dan Orta Asya’ya Yolculuk, terc. Ergin Ayan, Kronik Yayınları, İstanbul 2021.
• Kartlis Tskhovreba A History of Georgia, foreword, Roin Metreveli, Artanuji Publishing, Tbilisi 2014.
• KİKNADZE, R., “Kokhtastavis Shetkmuleba”, Kartuli Sabcota Entsiklopedia, C.6. Tbilisi, 1983. s. 10.
• LANG, David Marshall, “Georgia in the Reign of Giorgi the Brilliant (1314-1346)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, 17/1, London 1955. s. 74-91.
• MAIOROV, Alexander V, “The First Mongol Invasion of Europe: Goals and Results”, Journal of the Royal Asiatic Society, 32/4, Cambridge 2021, s. 1-28.
• MİKABERİDZE, Alexander, Historical Dictionary of Georgia, The Scarecrow Press, UK 2007.
• “Mtshetis Saeklesio Kreba (1263 ts.)”, http://meufeanania.info/mcxeta-kreba/, 08.08.2022 sa. 00:57.
• Mohammed En-Nesawi, Histoire du Sultan Djelal ed-din Mankobirti Prince du Kharezm, çev. O. Houdas, Ernest Leroux, Paris 1895.
• Müverrih Kiragos, Ermeni Müverrihlere Göre Moğollar, terc. Gürsoy Solmaz, Elips Kitap, Ankara 2009.
• Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi (889-1269), çev. Hrant D. Andreasyan, Post Yayın Dağıtım, İstanbul 2017.
• OKTAY, Hasan, Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar, Selenge Yayınları, İstanbul 2007.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, Moğol İranında Gelenek ve Değişim Gâzân Han ve Reformları (1295-1304), Kaknüs Yayınları, İstanbul 2009.
• RAYFIELD, Donald, Edge of Empires A History of Georgia, Reaktion Book, London 2012.
• Reşîdüddin Fazlullah, Câmiu’t Tevârih (İlhanlılar Kısmı), çev. İsmail Aka, Mehmet Ersan, Ahmad Hesamipour Khelejani, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• SİLOGAVAM, Valeri, “Basil Chkondideli Saxelmtsipo Moxele Davit Ules Dros, gard. 1264 ts”, https://qim.ge/basil%20chkondideli.html, 18.07.2022 sa. 15.10.
• Simon de Saint Quentin, Bir Keşişin Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248, çev. Erandiz Özbayoğlu, Doğu Akdeniz Kültür ve Tarih Araştırmaları Vakfı, Alanya 2006.
• SINOR Denis, “The Mongols in the West”, Journal of Asian History, S. 33/1, Harrassowitz Verlag 1999. s. 1-44.
• SPULER, Bertold, İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2011.
• TANERİ, Aydın, Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993.
• TİNİSKASHVİLİ David - Ioane KAZARYAN, “Cvarosnebi da Kartvelebi: Kritikuli Midgoma Kartuli Istoriografiisadmi”, Kadmosi, 6, Tbilisi 2014. ss. 7-30.