HAKAS DESTANI KARTAGA MERGAN’A MİTOLOJİK BİR BAKIŞ

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 9, 1 - 18, 20.01.2023

Veyis Bursa , Rabia Gökcen Kayabaşı

https://doi.org/10.53718/gttad.1211873

Öz

Destanlar milletlerin tarihi, geçmiş yaşantıları ve inanışları hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlayan edebi türlerdir. Türk destanları da milli kültürü ve Türk halkının değerlerini yansıtan ürünlerin başında gelmektedir. Bu destanlarda yer alan kahramanlar, çeşitli tipler ve bunların belirgin özellikleri destan geleneği içerisinde incelenerek Türk insanının kendisini ve evreni algılayış biçimi hakkında birçok bilgiye ulaşılabilmektedir. Ayrıca destanlarda yer alan motifler, hayvanlar, sayılar ve renkler gibi çeşitli unsurlar destanların barındırdığı mitolojik simgeleri oluşturmaktadır. Bu mitolojik simgelerin çözümlenmesi destanları daha anlamlı hâle getirmektedir. Destanlarla ilgili yapılacak çalışmaların artış göstermesi ve daha önce incelenmemiş olan destanların incelenmesi Türk destanlarının anlaşılma düzeyini artıracaktır. Böylece Türk milletinin inançları, kültürü, değerleri ve millet olma bilinci sonraki nesillere aktarılabilecektir. Türk mitolojisi hakkında edinilen bilgiler sayesinde milli bilincin özü anlaşılabilecektir. Türklerin göçebe bir hayat sürmeleri, birbirinden uzak coğrafyalarda yaşıyor olmaları, birçok Türk boyunun bağımsızlığını kaybetmesi ve mitolojinin din dışı bir unsur olarak görülmesi nedeniyle Türk mitolojisi yakın geçmişe kadar araştırılmamıştır. Bu durum Türk mitolojisinin sistemli bir hale dönüşmesini geciktirmiştir. Türk mitolojisi ve Türk destanlarıyla ilgili yapılan ilk derleme çalışmaları 19. yüzyılda yabancı Türkologlar tarafından gerçekleştirilmiştir. Rus Türkolog Radloff, Türk destanlarını derleyen ilk araştırmacılar arasındadır. Radloff, Sibirya bölgesine giderek uzun yıllar burada yaşamış ve çeşitli Türk boylarının destanlarını derleme imkânı bulmuştur. Güneydoğu Sibirya’da yaşayan Hakas Türklerinin destan derlemelerini de bu dönemde gerçekleştirmiştir. Hakas Türklerinin oluşturmuş oldukları destanların çok eski zamanlarda ortaya çıkmış olması bu destanlardaki mitolojik unsurların yoğunluğunu artırmıştır. Bulundukları coğrafya itibarıyla dış etkilerden uzak bir hayat yaşamaları da bu mitolojik unsurların büyük oranda korunmasını sağlamıştır. Ayrıca Hakas destanlarında kadın kahramanların sıklıkla yer alması ve Altın Arığ, Ay Huucın gibi bazı kadın kahramanların adlarının destanlara verilmesi Hakas destanlarını diğer Türk destanlarından ayıran özellikler arasındadır. Hakas Türklerinin alıptıh nımah adını verdikleri bu destanlar, yüzyıllar boyunca Hakas destan anlatıcısı olan haycılar tarafından yeni nesillere aktarılmıştır. Bu makalede incelenecek olan Kartaga Mergan Destanı da Radloff’un 1863-1864 yılları arasında derlediği Hakas destanlarından bir tanesidir. Hakas destan geleneği hakkında birçok bilgi vermesi, 1357 mısralık geniş bir hacme sahip olması ve daha önce üzerinde detaylı bir araştırma yapılmaması sebebiyle Kartaga Mergan Destanı incelemeye uygun görülmüştür. Kartaga Mergan Destanı’nda yer alan kahramanın, düşman tiplerin ve yardımcı tiplerin özellikleri Hakas destan geleneği dikkate alınarak incelenmiş, destandaki olağanüstü varlık ve durumlar tespit edilmiştir. Destanda yer alan hayvanlar, sayılar, renkler, madenler ve diğer bazı motifler de taşıdıkları mitolojik özellikler açısından incelemeye tabi tutulmuştur. Kartaga Mergan Destanı incelenirken olay akışında yer alan sıralama dikkate alınmış ve bu şekilde konu bütünlüğü sağlanmıştır. Türk mitolojisine ve Hakas destanlarıyla ilgili yapılan çalışmalara katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hakas Destan Geleneği, Kartaga Mergan Destanı, Abakan Tatarları, Radloff, Mitoloji

A MYTHOLOGICAL LOOK AT THE KHAKAS EPİC KARTAGA MERGAN

Öz

Epics are literary genres that enable us to have information about the history, past lives and beliefs of nations. Turkish epics are among the products that reflect the national culture and the values of the Turkish people. By examining the heroes, various types and their distinctive features in these epics within the epic tradition, a lot of information can be reached about the way. Turkish people perceive themselves and the universe. In addition, various elements such as motifs, animals, numbers and colors in the epics constitute the mythological symbols of the epics. The analysis of these mythological symbols makes the epics more meaningful. Increasing studies on epics and examining epics that have not been studied before will increase the level of understanding of Turkish epics. Thus, the beliefs, culture, values and consciousness of being a nation of the Turkish nation will be transferred to the next generations. Thanks to the knowledge about Turkish mythology, the essence of national consciousness will be understood. Turkish mythology has not been researched until recently because the Turks lead a nomadic life, live in geographies far from each other, many Turkish tribes have lost their independence and mythology is seen has a non-religious element. This situation delayed the transformation of Turkish mythology into a systematic state. The first compilation studies on Turkish mythology and Turkish epics were carried out by foreign Turcologists in the 19th century. Russian Turcologist Radloff is among the first researchers to compile Turkish epics. Radloff went to the Siberian region and lived here for many years and had the opportunity to compile the epics of various Turkish tribes. He also made epic compilations of Khakas Turks living in Southeast Siberia during this period. The emergence of epics created by Khakas Turks in ancient times has increased the density of mythological elements in these epics. The fact that they live a life away from external influences due to the geography they are in has ensured that these mythological elements are largely preserved. In addition, the frequent presence of female heroes in Khakas epics and the names of some female heroes such as Altın Arığ and Ay Huucın are among the features that distinguish Khakas epics from other Turkish epics. These epics, which the Khakas Turks called “aliptih nimah”, were handed down to new generations by the haycis, who were the Khakas epic narrators for centuries. The Kartaga Mergan Epic, which will be examined in this article, is one of the Khakas epics compiled by Radloff between 1863-1864. The Kartaga Mergan Epic has been deemed appropriate to study because it gives a lot of information about the Khakas epic tradition, has a large volume of 1357 verses and has not been studied in detail before. The characteristics of the hero, enemy types and auxiliary types in the Kartaga Mergan Epic were examined by taking into account the Khakas epic tradition, and the extraordinary beings and situations in the epic were determined. The animals, numbers, colors, metals and some other motifs in the epic were also examined in terms of their mythological characteristics. While examining the Kartaga Mergan Epic, the sequence in the event flow was taken into account and in this way the integrity of the subject was ensured. It is aimed to contribute to the studies on Turkish mythology and Khakas epics.

Anahtar Kelimeler

Khakas Epic Tradition, Kartaga Mergan Epic, Abakan Tatars, Radloff, Mythology

Kaynakça

• AKTAŞ, Erhan, Hakas Destan Geleneği ve Kahramanları, Kömen Yayınları, Konya 2016. AKTAŞ, Erhan, “Hakas Destan Kahramanları Üzerine Bazı Değerlendirmeler” , Hakas Destan Araştırmaları I, Edt. Erhan Aktaş, Kömen Yayınları, Konya 2020, ss.171-216.
• BANARLI, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyat Tarihi Cilt 1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1971.
• BEKKİ, Salahaddin, “Türk Halk Anlatılarında Ölüm Ruhu Motifi” , Milli Folklor, C. 8, S. 62, 2004, ss.53-66.
• CAFEROĞLU, Ahmet, “Türk Onomastiğinde At Kültü” , Türkiyat Mecmuası, C. 10, 1953, ss.201-212.
• ÇOBANOĞLU, Sacide, “Abakan Türklerinin (Sagay) Destanlarında Halk İnançları Bağlamında Dağ Kültü”, Türk Kültürü ve Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 1, 2020, ss.43-58.
• ÇORUHLU, Yaşar, Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi I, Ötüken Yayınları, İstanbul 2019.
• ÇORUHLU, Yaşar, Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi II, Ötüken Yayınları, İstanbul 2019.
• ÇORUHLU, Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Ötüken Yayınları, İstanbul 2020.
• DİLEK, İbrahim, “Sibirya Türk Destanlarında Kahramanın Yeraltı ve Gökyüzü Dünyalarıyla İlişkileri Üzerine Bazı Tespitler” , Milli Folklor, C. 22, S. 85, 2010, ss.46-56.
• DİLEK, İbrahim, Türk Mitoloji Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2021.
• DUYMAZ, Ali, “Türk Folklorunda Dış Ruh Tasarımı” , bilig, S. 45, 2008, ss.4.
• ELÇİN, Şükrü, Halk Edebiyatı Araştırmaları 1, Akçağ Yayınları, Ankara 1997.
• ELÇİN, Şükrü, Halk Edebiyatı Araştırmaları 2, Akçağ Yayınları, Ankara 1997.
• ERGUN, Pervin, Hakas Destancılık Geleneği ve Ay Huucın, Kömen Yayınları, Konya 2010.
• ERGUN, Pervin, Sibirya Türklerinin Destanlarında İyeler, Kömen Yayınları, Konya 2019.
• ERSOY, Necmettin, Semboller ve Yorumları, Zafer Matbaası, İstanbul 2000.
• FRAZER, James H., Altın Dal Dinin ve Folklorun Kökleri II, çev. Mehmet H. Doğan, Payel Yayınları, İstanbul 1992.
• İNAN, Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Altınordu Yayınları, Ankara 2020.
• KAYABAŞI, Onur Alp, Destan ve Hükümdar Türk Destanlarında Devlet ve Yönetim, Kömen Yayınları, Konya 2016.
• KAYABAŞI, Rabia Gökcen, “Sibirya Sahası Türk Destanlarında Anlatıcı Tipolojisi” , Prof. Dr. Ali Berat Alptekin Armağanı, Edt. Esma Şimşek, Kömen Yayınları, Konya 2019.
• KİLLİ YILMAZ, Gülsüm, “Sibirya Türklüğünde Ayı ile İlgili İnanışlar” , Av ve Avcılık Kitabı, Edt. Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, Kitabevi, İstanbul 2008.
• KİLLİ YILMAZ, Gülsüm, “Hakaslarda Destancılık Geleneği II: Biçim, İçerik, İcra” , Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 7, S. 3, Eylül 2010, ss.154-178.
• KÖPRÜLÜ, Mehmed Fuad, Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, Burhaneddin Basımevi, İstanbul 1935.
• LVOVA, E.L., OKTYABRSKAYA, İ.V., SAGALAYEV, A.M., USMANOVA, M.S., Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri (İnsan ve Toplum), çev. Metin Ergun, Kömen Yayınları, Konya 2013.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi I. Cilt, Altınordu Yayınları, Ankara 2020.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi II. Cilt, Altınordu Yayınları, Ankara 2020.
• ÖZCAN, Derya, “Kazak Türklerinin Munlık-Zarlık Destanında Altın” , NEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 1, 2011, ss.30-38.
• RADLOFF, Wilhelm, Sibirya’dan I, çev. Ahmet Temir, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1994.
• RADLOFF, Wilhelm, Sibirya’dan II, çev. Ahmet Temir, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1994.
• REICHL, Karl, Türk Boylarının Destanları, çev. Metin Ekici, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• ULUIŞIK, Yaprak Pelin, “Hakas Destan Dairesinden Bir Kadın Kahraman: Huban Arığ” , Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 11, S. 24, 2018, ss.137-157.
• ULUIŞIK, Yaprak Pelin, “Hakas Türklerine Ait Kahramanlık Destanlarında Renk Sembolizmi I: Ak/Beyaz” , Turkish Studies-Language, C. 16, S. 1, 2021, ss.485-513.
• UYSAL, Yavuz, Hakas Masalları(İnceleme-Metinler), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmış Doktora Tezi), Kayseri 2014.
• YILDIRIM, Seyfullah “G. N. Potanin’in Kazak Türkleri Arasında Derlemiş Olduğu Er Töstik (Er Töştük) Anlatıları Hakkında”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 3, S. 9, ss.75-102.
• YILDIRIM, Seyfullah, Hallaç, Ahmet Tacetdin, “Altay Tıvaları ve Er Töştük Anlatısının Altay Tıva Varyantı: Bay Nazar”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C.15, S. 37, 2022, ss.1-21.
• ZALOĞLU, Pınar, Orta Asya ve Güney Sibirya Türklerinin Kahramanlık Destanlarında Yardımcı Tipler, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Balıkesir 2011.