İNGİLTERE’NİN SÖMÜRGECİLİK POLİTİKASI ÇERÇEVESİNDE FIRAT VADİSİ DEMİRYOLU PROJESİ

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 10, 759 - 774, 20.07.2023

Yaşar Arslanyürek , Oğuz Alpoğlu

https://doi.org/10.53718/gttad.1184222

Öz

Demiryollarının yapımı konusu XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren önem kazanmıştır. Bu konuda İngiltere’nin diğer devletlere nazaran daha ön planda olduğu görülmektedir. İngiltere’nin bu konuya önem vermesinin nedeni ise sömürgesi olan Hindistan’dır. Demiryolu projesinin yan sıra denizyolu ve karayolu da sömürgeci devletler tarafından ele alınan konular arasındadır. İnşası düşünülen demiryolu projelerinde Dicle ve Fırat Vadisi önemli bir yer tutmuştur. Demiryolu projeleri 1830’lardan sonra önem kazanmaya başladı. Türk demiryollarının dönemleri genel olarak Hazırlık Devri, Özel Şirketlerin Başlangıç Devri, Osmanlı Hükûmeti’nin Demiryolu İnşasında Tecrübe Kazanma Devri, Duraklama Devri, Özel Şirketlerin Faaliyet Devri, Osmanlı Hükûmeti ile Özel Şirketlerin Ortak Faaliyet Devri ve Askeri Demiryolları İnşası Devri olarak isimlendirilmiştir.
Fırat Vadisi Demiryolu hattı konusunda birtakım projeler ileri sürülmüştür. Bu konudaki projelerden bir tanesi Fırat’ı Akdeniz’e bağlayacak bir hattın yapılması konusudur. Bir diğer proje ise Fırat ve Dicle üzerinden Hindistan’a kadar ulaşacak gemi taşımacılığı ile aynı bölgelerden geçecek bir demiryolu yapımı düşüncesidir.
Fırat Vadisi Demiryolu Projesi konusunda Francis Chesney, Sir William Andros ve Doktor Thomson öncü rol oynamışlardır. Bu proje 1829 yılından 1886 tarihine kadar gündemde kalmıştır. Chesney’in teklifi Türkiye topraklarında demiryolu inşası için atılan ilk adım olmuştur. Bu projeye göre Fırat ve Dicle Nehirlerinde vapur işletmeciliği yapılması planlanmıştır. Bunların yanında bir proje daha bulunmaktadır ki bu da İstanbul’dan Basra’ya kadar uzanacak bir hattın yapılması düşüncesidir. Bununla İngiltere, Fırat Nehri’nde su seviyesinin düştüğü dönemlerde gemi taşımacılığında yaşanan nakliye sorunlarını olabildiğince gidermeye çalışmıştır. Chesney, Fırat Vadisi Demiryolu’nun inşası ile ilgili alınması gereken tedbirleri Osmanlı Devletine iletmiştir. Sir William Andros, Fırat Vadisi Demiryolu ile ilgili bir teklifte bulunmuştur. Doktor Thomson, Antakya’dan Basra’ya kadar bir demiryolu yapımı konusunu gündeme getirmiştir.
1846 yılında İngiltere tarafından posta nakli için bir gemicilik şirketi oluşturulmuştur. Bu şirket kurulduğu için İngiltere, Fırat Vadisi Demiryolu Projesi’ni bir süreliğine askıya almıştır. Bu dönem Kırım Savaşı’na kadar sürmüştür. Osmanlı Devleti Fırat Vadisi’nde bir demiryolu inşası amacıyla farklı şirketlerle görüşmeler yapmıştır.
Yapılması düşünülen Fırat Vadisi Demiryolu’nun güvenliğini de Osmanlı Devleti sağlamak istemiştir. Çünkü bölgedeki aşiretlere karşı Osmanlı Devleti’nin nüfuzunu göstermesi ve demiryolunun güvenliğini sağlayabilmesi için bölgeye yeterince asker sevk etmesi gerekiyordu. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin, Bağdat Körfezi’ne kadar olan bölgelerdeki nüfuzunu sağlamlaştırması bakımından bu konu önem arz etmektedir. İngiltere ve Osmanlı Devleti açısından Fırat Vadisi Demiryolu Projesi önemli bir yer tutmuştur. Bu proje konusunda İngiltere ve Fransa mücadele etmiştir. Bununla birlikte Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde yer alan Fırat Vadisi’nde İngiltere ile Rusya arasında da nüfuz mücadeleleri gerçekleşmiştir.
İngiltere, gerek Rusya’nın Osmanlı Devleti üzerindeki nüfuzunu azaltmak gerekse de hammadde ve ulaşım konusunda menfaat sağlamak amacıyla söz konusu projeye destek vermiştir. Fırat Vadisi Demiryolu ile ilgili birçok farklı hat oluşturulması planlanmıştır. Ayrıca bu proje ile ilgili olarak Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında imtiyaz şartları belirlenerek sözleşmeler yapılmıştır. Fırat Vadisi Demiryolu Projesi çeşitli nedenlerle hayata geçirilememiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, İngiltere, Fırat Vadisi, Demiryolu, İmtiyaz, Sözleşme.

EUPHRATES VALLEY RAILWAY PROJECT WITHIN THE FRAMEWORK OF ENGLAND’S COLONIAL POLICY

Öz

The construction of railways has gained importance since the second half of the 19th century. In this regard, England is at the forefront compared to other states. The reason why England attaches importance to this issue is India. In addition to the railway project, maritime and highway also came to the agenda of colonial states. The Tigris and Euphrates Valleys have an important place in the railway projects that are planned to be built. Railway projects began to gain importance after the 1830s. Turkish railways are generally divided into six periods. These can be called as follows; Preparation Period, Initial Transfer of Private Companies, The Period of Gaining Experience in the Railway Construction of the Ottoman State, Unproductive Period, Transfer of Operations of Private Companies, Transfer of Joint Activities Between the Ottoman Government and Military Railways Construction Era.
A number of projects have been put forward on the Euphrates Valley Railway line. One of the projects on this subject was the construction of a line that would connect the Euphrates to the Mediterranean. Another project was the construction of a railway that would pass through the same regions as the ship transportation that would reach India via the Euphrates and Tigris.
Francis Chesney, Sir William Andros and Doctor Thomson played a leading role in the Euphrates Valley Railway Project. This project remained on the agenda from 1829 to 1886. Chesney’s proposal is the first step towards railway construction on Turkish soil. According to this project, it is planned to operate ferryboats on the Euphrates and Tigris Rivers In addition to these, there is another project, which is the idea of building a line from Istanbul to Basra. In this way, England tried to overcome the transportation problems experienced in ship transportation during the periods when the water level in the Euphrates River decreased. Chesney conveyed the measures to be taken for the construction of the Euphrates Valley Railway to the Ottoman Empire. Sir William Andros also made an offer regarding the Euphrates Valley Railway. In addition, Doctor Thomson gave a proposal for the construction of a railway from Antakya to Basra.
A shipping company was established by England in 1846 to transport mail. Due to the establishment of this company, England postponed the Euphrates Valley Railway Project for a while. This period lasted until the Crimean War. The Ottoman Empire negotiated with many different companies for the construction of a railway in the Euphrates Valley.
The Ottoman Empire undertook the security of the Euphrates Valley Railway, which was planned to be built. Because the Ottoman Empire wanted to show its power to the tribes in the region. In order to achieve this, the Ottoman Empire had to send enough soldiers to the region. In addition, with this project, the Ottoman Empire would have strengthened its influence in the regions up to the Gulf of Baghdad. The Euphrates Valley Railway Project is important for both England and the Ottoman Empire. England and France struggled for this project. In addition, there is a struggle for influence over the region between England and Russia.
England supported the project in order to benefit from raw materials and transportation. It is planned to create many different lines related to the Euphrates Valley Railway. In addition, concession and contracts were signed between the Ottoman Empire and England regarding this project. The Euphrates Valley Railway Project was not implemented for various reasons.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, England, Euphrates Valley, Railway, Concession, Contract

Kaynakça

• A. Arşiv Belgeleri
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezareti, İdare.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezareti, Londra Sefareti.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezareti, Mektubi Kalemi.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezareti, Tercüme Odası.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezareti, Umur-ı Hukukiye-i Muhtalita Müdiriyeti
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İrade, Dahiliye.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İrade, Meclis-i Mahsus.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Meclis-i Vükela Mazbataları.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Yıldız, Başkitabet Dairesi Maruzatı.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Sadaret, Mukavelenameler.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Sadaret, Nezaret ve Devair Evrakı.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Yıldız, Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimliği.
• India Office Records, Map Collection.
• B. Süreli Yayınlar
• Demiryollar Mecmuası, 1 Mart 1926, S.13.
• C. Araştırma ve İnceleme Eserleri
• AS Efdal, Cumhuriyet Dönemi Ulaşım Politikaları (1923 – 1960), Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2006.
• AYDIN Suavi, “Türkiye’nin Demiryolu Serüvenine Muhtasar Bir Bakış”, Kebikeç, S. 11, 2001, ss. 49-94.
• BAMFORTH Winifred, British Interests in the Tigris- Euphrates Valley: 1856 – 1888, (M.A. Thesis), 1948.
• BEYDİLLİ Kemal, “Bağdat Demiryolu”, Diyanet İslam Ansiklopesi, C. 4, İstanbul 1991, ss. 442-444.
• CAN Bilmez Murat, Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
• ÇOLAK Songül, AYDAR Metin, İngiltere Hâriciye Nâzırı Lord Palmerston’un Parlamento Nutku (25 Haziran 1850), İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2017.
• DEMİRBAŞ Serkan, “İngiltere’nin Hindistan Politikaları ve Bu Rotalardan Biri Olan Fırat Nehri Projesi’nin Mehmet Ali Paşa Sorunu Konteksinde Gösterdiği Gelişim”, Osmanlı Devleti’nde Nehirler ve Göller, C. 1, Edt. Şakir Batmaz, Özen Tok, Not Yayınları, Kayseri 2015.
• ORHONLU Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 1984.
• ÖZLÜ Zeynel, ÇAY M. Murat, “Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Osmanlı’da Demiryolu Politikaları ve İnşaatları”, OTAM, S. 48, 2020, ss. 109-146.
• ÖZYÜKSEL Murat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfuz Mücadelesi Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2013.
• YILDIRIM Zafer, “XIX. Yüzyılda Dicle-Fırat Üzerinde Siyaset: Osmanlı-İngiltere Nüfuz Mücadelesi”, BAİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 20, S. 4, 2020, ss. 905-930.
• D. Elektronik Kaynaklar https://www.britannica.com/biography/Austen-Henry-Layard, 18.09.2022.
• https://www.britannica.com/biography/Ferdinand-vicomte-de-Lesseps, 18.09.2022.