ÇİNGİZ KAGAN’A KARŞI İLK İSYAN: 1216 HOYİN İRGEN (ORMANLI BOYLAR) İSYANI

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 10, 465 - 474, 20.07.2023

Abdul Metin Çelikbilek

https://doi.org/10.53718/gttad.1270443

Öz

XII. asır bozkır coğrafyasında özellikle de Mogolistan (yani Ötüken vadisi) topraklarında birçok Türk ve Mogol boyu yaşamamıştır. Bu boylar, coğrafi şartlardan dolayı iki kısma ayrılmıştır. Birinci ve büyük bir kısmı bozkırlı olup konargöçer hayvancı boylardır. İkinci kısım ise kuzeydeki ormanlarda avcı toplayıcı olarak hayat süren ormanlı boylardır. Bozkırlı ve ormanlı boylar Çingiz Kagan’ın zuhuruna kadar boy veya iller şeklinde dağınık ve birbiriyle mücadele halinde yaşamışlardır. Bu duruma Çingiz Kagan son verecektir. Çingiz Kagan tarafından 1206’da kurulan Türk-Mogol Kaganlığı kısa süre içerisinde çok geniş bir coğrafyayı ele geçirerek idaresi altına almıştır. Çingiz Kagan’ın kurduğu devlet, o çağda bilinen dünyanın yarısına hükmetme başarısı göstermiştir. 1206’da Mogolistan coğrafyasındaki bozkırlı boyların büyük çoğunluğunu, 1207’de de ormanlı Türk ve Mogol boylarını kendine tâbi kılmıştır. Çingiz Kagan’ın katı idaresi, dağınık boylardan bir ordu-millet yaratmış olması, siyasi evliliklerle birçok etnik grubu kendine tâbi kılması ve oldukça disiplinli orduların caydırıcılığı sayesinde Türk-Mogol Kaganlığı’nda ciddi ayaklanmalar görülmemiştir. Ancak Hoyin İrgen olarak litaretüre geçen ormanlı boylar, Çingiz Kagan’a karşı en ciddi isyanı başlatmışlardır. Hoyin irgen bölgesinin idaresi 1206 kurultayında Barin boyuna mensup Korçi Usun’a verilmiştir. Korçi Usun’un bölgede yaptıkları kötü icraatlar, özelliklede nişanlı, hatta evli kadınları kendine eş yapması büyük bir isyana sebep olmuştur. Eski Türk boylarından olan Tümetlerin Kori kolu Çingiz Kagan’a başkaldırmıştır. Bu isyanın önderi Kori Tümet reisi ölünce kocasının yerine geçen Botokuy Tarkun Hatun’dur. Korçi Usun’un Türk töresine aykırı işlerinden dolayı Hoyin İrgen (Ormanlı Boylar) Botokuy Tarkun Hatun’un etrafında toplanarak isyan etmişlerdir. Çingiz Kagan’ın idarecisi, isyanın baş müsebbibi Korçi Usun’u esir almışlardır. Ardından Çingiz Kagan’ın olayların yatışması ve arabuluculuk yapması için Türk ve Mogol töresini bilen Oyrat boyu reisi Kuduka/Huduha Beki’yi elçi olarak bölgeye göndermiştir. İsyancılar Kuduka/Huduha Beki’yi de esir etmişlerdir. İsyanı bir an önce bastırmak isteyen Çingiz Kagan en sevdiği komutanlarından Borokul Noyan’ı ordusu ile göndermiştir. Ancak Borokul Noyan ve askerleri isyancılar tarafından pusuya düşürülerek öldürülmüştür. Bu duruma çok öfkelenen Çingiz Kagan bizzat kendisi ordusu ile isyanı bastırmak istemişse de danışmanları onu durdurmuş ve tecrübeli bir generalin gönderilmesine ikna etmişlerdir. Bunun üzerine Çingiz Kagan Hoyin İrgen isyanını kökünden çözmesi için Dorbey (Dorbai) Dohşin’i komutan olarak görevlendirmiştir. Onun akıllıca politikaları neticesinde isyan bastırılmıştır. İsyancıların başı Kori Tümet reisi Botokuy Tarkun Hatun Oyrat reisi Kuduka/Huduha Beki ile evlendirilerek bir daha isyan etmemesi için kontral altına alınmıştır. Bu isyanın bastırılmasıyla büyük bir isyan dalgasının önüne geçilmiştir. Zira Türk-Mogol Kaganlığı’ndan memnun olmayan bozkırlı Türk ve Mogol boyları için Hoyin İrgen İsyanı tetikleyici olabilirdi. Bu çalışmamızda Hoyin İrgen isyanının perde arkası, seyri ve sonuçları incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Hoyin İrgen İsyanı, Ormanlı Boylar Korçi Usun, Çingiz Kagan, Botokuy Tarkun

THE FIRST REBELLION AGAINST GENGHIS KHAN: HOYIN IRGEN (FOREST TRIBES) REBELLION 1216

Öz

In the twelfth century, many Turkish and Mongolian tribes lived in the steppe geography, especially in the lands of Mongolia (i.e., Ötüken valley). These tribes are divided into two parts due to geographical conditions. The first and more crowded part is steppe tribes, and they are nomadic livestock breeders. The second part is the forest tribes living as hunter gatherers in the forests in the north. The steppe and forest tribes lived dispersedly and in conflict with each other as tribes or provinces until the appearance of Çingiz Khagan. Çingiz Khagan will put an end to this situation. Founded by Çingiz Khagan in 1206, the Turko-Mongolian Khaganate seized a very large land in a short time and took it under his administration. Because the state founded by Çingiz Khagan succeeded in dominating half of the known world at that time. In 1206, it subordinated the steppe tribes in Mongolia, and the forest tribes in 1207. Thanks to the strict administration of Çingiz Khagan, the creation of an army-nation from scattered tribes, the subordination of many ethnic groups through political marriages, and the deterrence of highly disciplined armies, there were no serious uprisings in the Turko-Mongolian Khaganate. Despite this, the forest tribes, which were referred to as Hoyin İrgen, started the most serious rebellion against Çingiz Khagan. The administration of the Hoyin İrgen region was given to Korçi Usun, a member of the Barin tribe, in the 1206 Qurultay. The bad deeds of Korçi Usun in the region, especially declaring fiancées and even married women as his wives, caused a great uprising. The Kori branch of Tümets, one of the old Turkish tribes, rebelled against Çingiz Khagan. The leader of this rebellion was Botokuy Tarkun Hatun, who replaced her husband when the head of Kori Tümet died. Hoyin İrgen (Forest Tribes) gathered around Botokuy Tarkun Hatun and rebelled because of Korçi Usun's actions against Turkish traditions. The administrator of Çingiz Khagan and the chief instigator of the rebellion, Korçi Usun was taken prisoner. Afterwards, Çingiz Khagan sent Kuduka/Huduha Beki, the chief of the Oyrat tribe, who knew Turkish and Mongolian traditions, to the region as an ambassador to calm the incident and act as a mediator. The rebels also captured Kuduka/Huduha Beki. Çingiz Khagan, who wanted to suppress the rebellion as soon as possible, sent Borokul Noyan, one of his favorite commanders, with his army. However, Borokul Noyan and his soldiers were ambushed and killed by the rebels. Çingiz Khagan, who was very angry at this situation, wanted to suppress the rebellion himself with his army, but his advisers stopped him and persuaded an experienced general to be sent. Thereupon, Çingiz Khagan appointed Dorbey (Dorbai) Dohşin as a commander to solve the Hoyin İrgen Rebellion from its roots. As a result of his wise policies, the rebellion was suppressed. The head of the rebels and the head of Kori Tümet, Botokuy Tarkun Hatun, was married to the head of Oyrat Kuduka / Huduha Beki, and she was taken under control so that she would not rebel again. With the suppression of this rebellion, a great wave of rebellion was prevented. Because the Hoyin İrgen Rebellion could have been a trigger for the steppe Turkish and Mongolian tribes who were not satisfied with the Turko-Mongolian Khaganate. In this study, the background, cause, and consequences of the Hoyin İrgen Rebellion will be examined.

Anahtar Kelimeler

Hoyin İrgen Rebellion, Forest Tribes Korçi Usun, Çingiz Khagan, Botokuy Tarkun

Kaynakça

• ATANIYAZOV, Soltansa, Şecere (Türkmenin Soyağacı), terc. Seyitnazar Arnazarov-Nergis Biray, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2011.
• ATWOOD, Cristopher P., Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, Facts on File, Inc., New York 2004.
• CHİMEDDORJ, Ganjitma, 17. Yüzyıl Moğol Müverrihi Sagan Seçen’in, “Had-un Ündüsün-ü Erdeni-yin Tobçi” (Hanların Menşei Hakkında Hazinelerin Tarihi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2017.
• Çağatayca Bir Cengiznâme-Şibaninâme Tevârîh-i Güzîde Nusretnâme, haz. Harun Kaya, Sonçağ Akademi Yay., Ankara 2020.
• ÇELİKBİLEK, Abdul Metin, Çingiz-nâmelere Göre Mogol Toplum Yapısı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya 2022.
• D’OHSSON, M. Baron C., Moğol Tarihi, haz. Ekrem Kalan-Qiyas Şükürov, IQ Kültür Sanat yay., İstanbul 2006.
• Ebulgoziy, Şacarayi Türk, Naşırga Tayarlagıçlar Kuvomiddin Munirov, Kazakbay Mahmudov, Çolpan, Taşkent 1992.
• GANBAT, Altansukh, XII. Yüzyıl Mogolistan Coğrafyasındaki Konargöçerlerin İçtimai Yapısı, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2019.
• GÖMEÇ, Saadettin Yağmur, Kırgız Türkleri Tarihi, Berikan Yay., Ankara 2009.
• GÖMEÇ, Saadettin Yağmur, Türk Tarihinde Çingizliler, Berikan Yay., Ankara 2023.
• HAFİZ-İ TANİŞ EL-BUHARİ, Abdullanama (Şeref-nâmeyi Şahiy), terc.rc. Sadik Mirzayev, C. I, Şark Naşriyet Matbaası, Taşkent 1999.
• HOWORT, Henry H., History of the Mongols, from the 9th to the 19th Century, P. I-III, Longmans, Green and Co., London 1880.
• Index to the Secret History of the Mongols, Trans. Igor de Rachewiltz, Indiana University, Bloomington 1972.
• İSAKOV, Abdrasul, Kırgız-Moğol İlişkileri (IX-XV. Yüzyıllar), TTK Yay., Ankara 2017.
• JACKSON, Peter, “Doğu İç Asya’da Moğol Çağı”, İç Asya Tarihi Çingizliler Çağı, haz. Nicola Di Cosmo, Allen J. Frank, Peter G. Golden, Ed. Altay Tayfun Özcan, Kronik Yay., 2022, ss. 70-99.
• JACKSON, Peter, Moğollar ve İslâm Dünyası Fetihten İhtidâya, çev. Ali Fahri Doğan, Selenge Yay., İstanbul 2022.
• KANAT, Cüneyt, “Gazan Han Zamanında Memlûk Devletine İltica Eden Uyratlar”, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. XV, İzmir 2000, ss. 105-120.
• KANAT, Cüneyt, “Gazan Han Zamanında Memlûk Devletine İltica Eden Uyratlar”, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. XV, İzmir 2000, ss. 105-120.
• LESSİNG, Ferdinand D. Moğolca-Türkçe Sözlük, çev. Günay Karaağaç, TTK Yay., Ankara 2017.
• Manghol-un Niuça Topça’an (Yüan-ch’ao Pi-shi) Moğolların Gizli Tarihi I, terc. Ahmet Temir, TTK Yay., Ankara 2016.
• MAY, Timothy, Moğol İmparatorluğu, çev. Ülke Evrim Uysal, Kronik Yay., İstanbul 2021.
• Moğolların Gizli Tarihçesi (Moğolların Kırmızı Kitabı), çev. Mehmet Levent Kaya, Kabalcı Yay., İstanbul 2011.
• REŞİDEDDİN FAZLULLAH, Cami’ü’t-Tevârih (Dünya Tarihi) Moğul Tarihi, I. Kısmı, terc. W. M. Thackston, Yayınlayanlar, Şinasi Tekin, Gönül Alpay Tekin, Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Yay., Cambridge 1998.
• REŞİDEDDİN FAZLULLAH, Cami’üt-Tevarih, terc. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul (tarihsiz).
• REŞÎDÜDDİN FAZLULÂH, Câmiʿu’t-tevârîh, Nşr. Muhammed Rûşen-Mustafa Mûsevî, C. I-IV, Neşr-i Elburz, Tahran 1373/1994.
• REŞÎDÜDDİN FAZLULLÂH, Jami’ut-Tewarikh: Compendium of Chronicles, Part I-II, Trans. W. M. Tackston, Harvard University Press, Cambridge1998.
• ROUX, Jean-Paul, Moğol İmparatorluğu, çev. Aykut Kazancıgil, Ayşe Bereket, Kabalcı Yay., İstanbul 2001, s. 97.
• RYBATZKİ, Volker, Die Personennamen und Titel der Mittelmongolischen Dokumente (Eine Lexikalische Untersuchung), Yliopistopaino Oy, Helsinki 2006.
• SEYYİD MEHMET RIZÂ, Es-Seb‘ü’s-Seyyâr fî-Ahbâr-ı Mülûk’it-Tatar (İnceleme-Tenkitli Metin), haz. Yavuz Söylemez, TTK Yay., Ankara 2020.
• ŠİGİ ḤUTUḤU, Mangḥol un Niuca Tobca’an (Yüan-ch‘ao Pi-shi) Moğolların Gizli Tarihi Sözlük, Erich Haenish’ten çev. Mustafa S. Kaçalin, TTK Yay., Ankara 2020.
• SÜMER, Faruk, “Ağaçeriler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 1, TDV Yay., İstanbul 1988, s. 460-460.
• SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri, Boy Teşkilâtı, Destanları, Ana Yay., İstanbul 1980.
• TAKÎY ED-DÎN AHMED B. ALÎ EL-MAKRÎZİ, Kitâb es-Sulûk li-Ma’ifet Duvel el-Mulûk, Nşr. Muhammed Mustafa Ziyâde, C. I. k. III, Kahire 1970.
• TEMİR, Ahmet, “Türk-Moğol İmparatorluğu Devrinde Sosyal ve Askeri Teşkilât”, Türk Kültürü, Sayı 118, Yıl 10, Ankara 1972, ss. 190-207.
• The Secret History of the Mongol: The Life and Times of Chinggis Khan, trans. Ed. and Intr. Urgunge Onon, Routledge Curzon, Taylor & Francis Group, London and New York 2001.
• The Secret History of the Mongols, A Mongolian Epic Cronicle of the Thirteenth Century, Trans. Igor de Rachewiltz, Shorter Version Ed. John C. Street, The Australian National Universty, Madison 2015.
• The Secret History of the Mongols, Trans. and. Ed. Francis Woodman Cleaves, Vol. I, Harvard University Press, London 1932.
• TOGAN, A. Zeki Velidi, Oğuz Destanı (Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili), Enderun Kitapevi, İstanbul 1982.
• ÜKTEN, Selim Serkan, Kazan Oguznamesi’nin Tarihsel ve Kültürel Açıdan Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2009.
• VLADİRTSOV, B. Y., Moğolların İctimaî Teşkilâtı (Moğol Göçebe Feodalizmi), çev. Abdülkadir İnan, TTK Yay., Ankara 1995.