1905 RUSYA’SINDA KARŞI-DEVRİMCİLİK: KARA YÜZLER HAREKETİ VE ÇARLIK-HALK MÜSLÜMAN CEMİYETİ

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 357 - 374, 20.10.2023

Tevfik Orkun Develi

https://doi.org/10.53718/gttad.1343082

Öz

Rusya’daki otokratik rejime son darbeyi indirmeden önceki ilk büyük kriz olarak değerlendirilebilecek 1905 Devrimi, kitlesel seferberlik ve kolektif eylem yoluyla toplumsal farkındalığın ortaya çıktığı benzersiz bir siyasi iklim doğurmuştur. Yaygın sosyal ve ekonomik eşitsizlik, ağır çalışma koşulları ve siyasi baskı, işçiler, köylüler ve aydınlar da dahil olmak üzere toplumun çeşitli kesimleri arasında örgütlü muhalefetin oluşmasını sağlamıştır. Ancak, bunlarla eş zamanlı olarak, kendini otokratik rejimi ve Rus Ortodoks Kilisesi’nin çıkarlarını korumaya adamış, değişime dirençli muhafazakâr gruplar da ortaya çıkmıştır. Karşı-devrimciler, ülke genelinde Kara Yüzler olarak bilinen aşırı milliyetçi, hoşgörüsüz ve anti-Semitist bir hareket başlatmıştır. Sol ve liberal fikirlerin Rus halkının çıkarlarını tehdit ettiğine inanan bu kesim, rakiplerine yönelik örgütlü şiddet eylemleriyle seslerini duyurmuştur.
Kara Yüzler çatısı altında faaliyet gösteren örgütlerin benimsediği yöntem ve eylemler, sağcı siyasi oluşumlar dahil birçok kesim tarafından kınansa da çelişkili biçimde doğal rakipleri sayılabilecek bazı çevrelerden destek görmüştür. Bu bağlamda Kara Yüzlerin faaliyet ağına dahil olanlar arasında Kafkasya, Orta Asya, Volga-Ural gibi bölgelerde ikamet eden Rusya Müslümanları da bulunmaktadır. Bu bölgelerde yaşayan Türk-Tatarlar arasındaki Aydınlanma eğilimlerini engellemeyi amaçlayan Kara Yüzler, Türkiye’nin Kazan, Astrahan, Börö ve Ufa gibi şehirlerinde örgütlenmişlerdir. Aynı zamanda, Rus halkını kendi gerçekliklerindeki Yahudi boyunduruğundan kurtarmak için imparatorluktaki bazı ulusal azınlıklar arasında destek arayışına girmişlerdir.
Çarlık rejimi yüzyıllar boyunca imparatorluktaki Müslüman Türk unsurları ötekileştiren ve bu sebeple derin bir hayal kırıklığı ve memnuniyetsizliğe yol açan politikalar uygulasa da Kara Yüzler özellikle İslâm inancını manipüle ederek bu duyguları istismar etmeye çalışmıştır. Bu sayede, değişim çağrısı yapan tüm devrimci unsurlara karşı Müslümanları seferber etmeye çalışmıştır. Kara Yüzler, öncelikle itibarını Rus hükümetine borçlu olan bazı muhafazakâr entelektüeller ile din adamlarını bünyesine katmıştır. Daha sonra, korunma ve yeni fırsatlar arayan basit köylüleri ikna etmeye çalışmışlardır. Bu açıdan, Rusya Müslümanları ile monarşist Ruslar arasındaki ilişkilerin daha devrimin ilk yıllarında meyve vermeye başladığı anlaşılmaktadır.
Devrim yıllarında Bakü ile birlikte Türk dünyasındaki liberal eğilimlerin ve Türkçü fikirlerin iki büyük merkezinden biri olan Kazan’da, monarşist Ruslar ve Tatarlar arasında bir Kara Yüzler projesinin hayata geçirilmesi oldukça ilgi çekicidir. Bu amaçla 1908 yılında faaliyete geçen Çarlık-Halk Müslüman Cemiyeti, Rusya’daki diğer sağcı örgütlerin bir muadili olarak ortaya çıkmıştır. Cemiyetin amacı, ayrılıkçı eğilimlerin güçlü olduğu bölgelerde Çar’a sadık kitlelerin yardımıyla, devrimci fikirlerin yayılmasına engel olurken, Duma’daki Türk vekillere karşı koymaktır. Ancak Rusya’da yaşayan Türk-Tatarları sağcı monarşist örgütler altında toplama çabaları, Kara Yüzler açısından umulan neticeleri vermemiştir. Yine de 1914’teki başarısız Sırat el-Müstakîm örneğinde görülebileceği gibi Rusya’daki Türk-Tatar azınlık ile Çarlık yanlısı fraksiyonlar arasındaki kurumsal iş birliği denemeleri, kesintili olarak 1917’deki Bolşevik Devrimi’ne kadar olarak devam etmiştir.

Anahtar Kelimeler

1905 Devrimi, Rusya, Kara Yüzler, Tatar, Türk, Müslüman

COUNTER-REVOLUTIONISM IN 1905 RUSSIA: THE BLACK HUNDREDS MOVEMENT AND THE TSARIST-PEOPLE’S MUSLIM SOCIETY

Öz

The 1905 Revolution, which can be regarded as the first major crisis before dealing the final blow to the autocratic regime in Russia, gave rise to a unique political climate where social awareness emerged through mass mobilization and collective action. Widespread social and economic inequality, harsh working conditions, and political repression paved the way for organized opposition among various segments of society, including workers, peasants, and intellectuals. However, conservative groups, resistant to change and devoted to protecting the autocratic regime and the interests of the Russian Orthodox Church, emerged as well. The Counter-revolutionaries, launched an ultranationalist, intolerant, and anti-Semitic movement known as the Black Hundreds across the empire. Believing that leftist and liberal ideas posed a threat to the interests of the Russian people, these groups made their voices heard by using organized violence against their opponents.
Although the methods and actions adopted by the organizations operating under the umbrella of the Black Hundreds were condemned by many segments, including right-wing political formations, ironically, they received support from certain groups that could be considered as their natural rivals. In this context, those who were part of the Black Hundreds’ network included Muslims of Russia residing in regions such as the Caucasus, Central Asia, and the Volga-Ural. Within these regions, the Black Hundreds aimed to hinder the Enlightenment tendencies among the Turkish-Tatar population and organized in cities such as Kazan, Astrakhan, Birsk, and Ufa. At the same time, they sought support among certain national minorities in the empire in order to free the Russian people from what they perceived as Jewish yoke in their own reality.
Even though the tsarist regime implemented policies that marginalized the Muslim Turkish elements in the empire for centuries, leading to a deep sense of disappointment and dissatisfaction, the Black Hundreds attempted to exploit these feelings by particularly manipulating Islamic faith. By doing so, they aimed to mobilize Muslims against all revolutionary movements calling for change. The Black Hundreds primarily recruited conservative Muslim intellectuals and clerics who owe their reputation to the Russian government. Later, they sought to recruit simple peasants who were looking for security and new opportunities. In this regard, it can be said that the relations between Russian Muslims and monarchist Russians began to bear fruit in the early years of the revolution.
It is quite intriguing that a Black Hundreds project was adopted between monarchist Russians and Tatars in Kazan, which was one of the two major centers of liberal tendencies and Turkist ideas in the Turkic world, along with Baku during the years of revolution. For this purpose, the Tsarist-People’s Muslim Society, which founded in 1908, emerged as a counterpart to other right-wing organizations in Russia. The aim of the society is to oppose the Turkish deputies in the Duma, while preventing the spread of revolutionary ideas with the help of the masses loyal to the Tsar in regions where separatist tendencies are strong. However, the efforts to unite the Turkish-Tatar population in Russia under right-wing monarchist organizations did not yield the expected results for the Black Hundreds. Nevertheless, as can be seen in the failed case of Sirat el-Müstakîm in 1914, the attempts at institutional collaboration between the Muslim Tatar minority in Russia and pro-Tsarist factions continued intermittently until the Bolshevik Revolution in 1917.

Anahtar Kelimeler

1905 Revolution, Russia, Black Hundreds, Tatar, Turk, Muslim

Kaynakça

• Fond 102 DP OO. II d-vo 1906, Opis 186.
• Fond 588 (B. V. Nikolskiy), Opis 1, Delo 1265.
• Fond 116, Opis 1, Delo 3.
• Fond 116, Opis 1, Delo 545.
• Tsartvovaniye Gosudarya, Sob. III (1881-1913), 25/1, Oktyabrya 17, 1905, (no. 26.803), Tip. Otd. Sobstvennoy E.İ.V. Kantselyarii, Sankt Peterburg 1908, ss. 754-755.
• Tsartvovaniye Gosudarya, Sob. III (1881-1913), 26/1, Aprelya 23, 1906, (no. 27.805), Tip. Otd. Sobstvennoy E.İ.V. Kantselyarii, Sankt Peterburg 1909, ss. 456-461.
• “22-e Oktyabrya 1905 goda v Kazanii”, İzvestiya po Kazanskoy Eparhiy, No. 42 (8 Noyabr 1905), Tip. İmperatorskago Universiteta, Kazan 1905, ss. 1255-1266.
• A. H. [müstear], “Spasayut Oteçestvo”, Reç, 9 Aprelya 1909.
• LEONTYEV, Konstantin N., Vizantizm i Slavyanstvo, Universitetskoy Tipografii Katkov, Moskva 1876.
• Ot absolyutizma k demokratii politiçeskaya jizn kapitalistiçeskoy Rossii (1861- fevral, 1917): dokumentı i materialı k seminarskim zanyatiyam po otçestvennoy istorii, Sos. Olga N. Bogatıreva, Nikolay N. Popov, Uralskiy gosudarstvennıy universitet, Yekaterinburg 1991.
• RAMBAUD, Alfred, Russia, Vol. II, Trans. Leonora B. Lang, The Co-Operative Publication Society, New York and London 1904.
• Rukovodstvo Çörnosotyentsa-monarhista, Universitetskaya Tipografiya, Moskva 1906.
• Ustav Russkogo Sobraniya, V. V. Komarova, Sankt Peterburg 1901.
• Ustav Soyuza Russkago Naroda, Sankt Peterburg 1906.
• ACAR, Kezban, Başlangıçtan 1917 Devrimi’ne Kadar Rusya Tarihi, Nobel Yayın, Ankara 2004.
• ALEKSEYEV, İgor, “Pravomonarhiçeskoye (Çernosotennoye) dvijeniye v g. Kazanii i Kazanskoy gubernii v 1905-1907”, İstoriya Tatar: c drevneyşih vremen, T. VII, İnstitut istorii im. Ş. Mardjani AN RT, Kazan 2013, ss. 104-116.
• ALEKSEYEV, İgor, “Tatarskiy sled v çernosotennom dvijenii”, Musulmanskiy Mir, No. 3, Kazan 2014, ss. 7-21.
• ALEKSEYEV, İgor, “Zaleskiy Vladislav Frantseviç”, Çernaya Sotnya: İstoriçeskaya Entsiklopediya, İnstitut Russkoy Tsivilizatsii, Moskva 2008, ss. 207-209.
• BAYKARA, Hüseyin, Azerbaycan İstiklâl Mücadelesi Tarihi, Gençlik Basımevi, İstanbul 1975.
• BEKKİN, Renat İ., “Perepiska B. V. Nikolskogo c liderami partii: Sirat al-Mustakim”, Vostoçnıy Arhiv, No. 2/40, Moskva 2019, ss. 33-44.
• BOZKURT, Giray S., 1905-1907 Yılları Rusya Müslümanlarının Siyasi Kimlik Arayışı, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2008.
• BRYNES, Robert F., “Russian Conservative Thought before the Revolution”, Russia Under the Last Tsar, Ed. Theofanis G. Stavrou, University of Minnesota Press, Minneapolis 1969, ss. 42-68.
• DEVELİ, Tevfik O., Azerbaycan’ın Psikososyal Yakın Tarihi: Milliyetçilik, Modernite ve Hınç, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2021.
• DEVLET, Nadir, “Âlimcan Barudî”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul 1989, ss. 463-464.
• DEVLET, Nadir, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi 1905-1917, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1999.
• GREVTSEV, İgor, “Pravoslavyanıe i Musulmane Rossii protiv mirovogo zla”, Russkiy Vestnik, 11 Dekabrya 2015.
• HAMZAOĞLU, Halit, “Rusya Siyasetinde ve Toplumsal Hayatında Muhafazakârlık”, Akademik İncelemeler Dergisi, C. 16/2, Sakarya 2021, ss. 227-248.
• KLİMOVİÇ, Lyutsian İ., İslam v Tsarskoy Rossii, Gosudarstvennoye Antireligioznoye İzdatelstvo, Moskva 1936.
• KONDAKOV, Yuriy E., “Krizis gosudarstvenno-tserkovnıh otnoşeniy i tserkovnıh konservatizm v pervoy polovine XIX veka”, Tetradi po konservatizmu, No. 2/4, Moskva 2015, ss. 59-70.
• KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi: Başlangıcından 1917’ye Kadar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987.
• MALIŞEVA, Olga L., “Gosudarstvennoye proektirovaniye konfessionalnoy politiki v usloviyah revolyutsiohhıh potryaseniy naçala XX veka: opıt i uroki”, Upravleniye ustoyçivım razvitiem, No. 6/07, Kazan 2016, ss. 52-59.
• MERRIMAN, John, Rönesans’tan Bugüne Modern Avrupa Tarihi, çev. Şükrü Alpagut, Say Yayınları, İstanbul 2018.
• MİHAİLOVA, Elizaveta M., “Natsionalnıy vopros v politiçeskoy ideologii pravogo konservatizma: imperskiy i regionalnıy diskurs”, İstoriçeskiy Poisk, T. 1, No. 42020, Çeboksarı 2020, ss. 69-76.
• MİNAKOV, Arkadiy Yu., “Osobennosti Russkogo konservatizma v pervoy çetverti XIX veka”, Dialog so vremenem, Vp. 34, Moskva 2011 ss. 100-117.
• RIASANOVKSY, Nicholas V., STEİNBERG, Mark D., A History of Russia, Oxford University Press, New York 2011.
• PODBOLOTOV, Sergei, “Monarchists Against Their Monarch: The Rightists’ Criticism of Tsar Nicholas II”, Histoire Russe, Vol. 31/1-2, Leiden 2004, ss. 105-120.
• PODBOLOTOV, Sergei, “True-Russians Against the Jews: Right-Wing Anti-Semitism in the Last Years of the Russian Empire, 1905–1917”, Ab Imperio, Vol. 2001/3, Oxford 2001, ss. 191-220.
• RAZMOLODİN, Maksim L., “Traktova ponyatiya Russkosti v Çernosotennoy ideologii”, Nauçnıy Jurnal Kubgau, No. 62/8, Krasnodar 2010, ss. 1-14.
• RAZMOLODİN, Maksim L., O konservativnoy suşnosti çernoy sotni, Nyuans, Yaroslavl 2012.
• RESULZADE, Mehmet Emin, “Azerbaycan’da Rus Koloni Siyaseti VI”, Millî Tesanüd, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, Ankara 1978, ss. 135-142.
• RILOV, Vladimir Yu., “K voprosu p predıctorii pravıh partiy v Rossii 1902-1904 gg”, Vestnik Voronejckogo gosudarstvennogo universiteta, No. 1, Voronej 2007, ss. 90-101.
• ROGGER, Hans, “Was There a Russian Fascism? The Union of Russian People”, The Journal of Modern History, Vol. 36/4, Chicago 1964, ss. 398-415.
• SALİYEV, Ravil Z., “Uçistaye Tatar-Musulman Kazanskoy gubernii v deyatelnosti Çernosotennogo Tsarsko-narodnogo Musulmanskogo Obşestvo”, Rodnoy Kray, No.2, Gumant, Kazan 2020, ss. 122-131.
• SAVINO, Giovanni, “A Reactionary Utopia: Russian Black Hundreds from Autocracy to Fascism”, Entangled Far Rights: A Russian-European Intellectual Romance in the Twentieth Century, Ed. Marlene Laurelle, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh 2018, ss. 31-44.
• SWIETOCHOWSKI, Tadeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, çev. Nuray Mert, Bağlam Yayınları, İstanbul 1988.
• ŞAROVA, Veronika L., “Pravoradikalnaya ideologiya v Rossii: istoki i preyemstvennost”, Politiko-filosofskiy yejegodnik, Red. İgor K. Pantin, Vp. 1, İF RAN, Moskva 2008, ss. 120-135.
• USMANOVA, Dilyara, “Konservativnıye tendentsii v tatarskom politiçeskom dvijenii: politizatsiya vaisovskogo dvijeniya v 1905-1916 gg. i politiki sozdaniya TsNMO i soyuza Sirat al-Mustakim (Pryamoy put)”, İstoriya Tatar: c drevneyşih vremen, T. VII, İnstitut istorii im. Ş. Mardjani AN RT, Kazan 2013, ss. 91-95.
• WALICKI, Andrzej, Rus Düşünce Tarihi: Aydınlanma’dan Marksizme, çev. Alâeddin Şenel, İletişim Yayınları, İstanbul 2013.
• ZABOLOTSKİH, Aleksandr S. “Sotsialnıy sostav i osnovıye zadaçi pravomonarhiçeskih i tsentristskih politiçeskih partiy Rossii naçala XX veka”, Vestnik MGİMO-Universiteta, No. 2/47, MGIMO MID, Moskva 2016, ss. 191-193.