A SOURCE STUDY ON THE HISTORY AND GEOGRAPHY OF SIBERIA: SLUZHEBNAYA CHERTEZHNAYA KNIGA (1702-1730)

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 12, 483 - 492, 20.07.2024

Zafer Sever

https://doi.org/10.53718/gttad.1426372

Öz

Siberia has been among the permanent residences of Turks since the first Turkish states established in Asia. Therefore, Siberia has a unique importance for Turkish history. However, the sources on Siberia are generally of Russian origin. The oldest sources are Chronicles of Siberia and atlas/map works called chertezh by Russians. One of the pioneers of these works is Semen Ulyanovich Remezov. Remezov, together with his sons Ivan, Leonte and Semen, produced many important studies on the history and geography of Siberia in Tobolsk over many years. One of these works is the Sluzhebnaya Chertezhnaya Kniga, which we can call the Official Registry Book. Completed in 1730, it was unearthed nearly two centuries later by I. A. Bichkov, who worked in the manuscripts department of the Petersburg Public Library. However, the work was later introduced to the world of science by the historian A. I. Andreev. The Soviet cartographer L. A. Goldenberg conducted the most comprehensive research on the work. Goldenberg presented the text and drawings in the chertezh in detail. There is no definite information about how the chertezh was preserved before it came to the Petersburg Public Library and how it came to the library in question. According to one of the rumors, V. Ya. Mirovich, who was stationed in Siberia, was the custodian of the work. The work was brought to the capital, presented to Empress Catherine II and placed in her private library. Later, in 1852, it was brought to the Petersburg Public Library. Today it is kept in the Manuscripts Department of the Russian National Library.
Sluzhebnaya Chertezhnaya Kniga is divided into three groups: text, drawings and cartographic materials. Since the preparation of the work spanned many years, there are some differences in the drawings and texts in terms of shape and style. Remezov started his drawings from Tobolsk, which is positioned as the center of Siberia, and his drawings include Siberia's interior regions, settlements, villages, cities, mountains, hills, forests, rivers, lakes and many natural areas. In addition to Siberia, the regions extending from the Mongolian steppes to Kamchatka and China also constitute the content of this work. Remezov is a scholar with many talents. One of his fields of interest is history. Remezov's being a good historian led him to include various texts about the history of Tobolsk and Siberia in addition to the drawings. These texts include the history of the city of Tobolsk, the archbishop and metropolitans of Siberia, the drawing of the Siberian Chronicle, the list of governors who served after Yermak, and the victory over Küçüm Khan. In addition, many drawings and texts are also included. Among the city drawings are Tobolsk, Tyumen, Turinsk, Verhoturye, Kungur, Berezov, Surgut, Narim, Tomsk, Kuznetsk, Mangazeya, Yeniseisk, Krasnoyarsk, Ilimsk, Irkutsk, Turuhansk, Perm, Nerchinsk and Yakut. This study aims to unveil the content of the Sluzhebnaya Chertezhnaya Kniga, prepared in the early 18th century, and present it for the use of researchers focusing on Siberia, marking its significance as one of the key sources in the history of Siberian Turks following the Siberian Chronicles.

Anahtar Kelimeler

Remezov, Siberia, Geography, Atlas, Map.

SİBİRYA TARİH VE COĞRAFYASINA DAİR BİR KAYNAK İNCELEMESİ: SLUJEBNAYA ÇERTEJNAYA KNİGA (1702-1730)

Öz

Sibirya, Asya’da kurulan ilk Türk devletlerinden itibaren Türklerin daimî ikametgâhları arasında yer almıştır. Bu nedenle Sibirya, Türk tarihi için eşsiz bir ehemmiyete sahiptir. Ancak Sibirya’ya ait kaynaklar genel itibariyle Rus menşelidir. En eski kaynaklar Sibir Kronikleri ve Rusların çertej ismini verdiği atlas/harita çalışmalarıdır. Bu çalışmaların öncü isimlerinden biri Semen Ulyanoviç Remezov’dur. Remezov oğulları İvan, Leonte ve Semen’le birlikte Tobolsk şehrinde Sibirya tarihi ve coğrafyası üzerine uzun yıllara yayılmış birçok önemli çalışma ortaya koymuştur. Bu çalışmalardan biri Resmi Sicil Defteri olarak adlandırabileceğimiz Slujebnaya Çertejnaya Kniga’dır. 1730 yılında tamamlanan çertej yaklaşık iki asır sonra Petersburg Halk Kütüphanesi el yazmaları bölümünde görevli olan İ. A. Biçkov tarafından ortaya çıkarılmıştır. Ancak eseri daha sonra tarihçi A. İ. Andreev bilim dünyasına tanıtmıştır. Eserle ilgili en kapsamlı araştırmayı ise Sovyet haritacı L. A. Goldenberg yapmıştır. Goldenberg, çertejde yer alan metin ve çizimleri detaylarıyla birlikte ortaya koymuştur. Çertejin Petersburg Halk Kütüphanesi’ne gelmeden önce nasıl korunduğu ve ne şekilde mevzu bahis kütüphaneye geldiği hakkında kesin bir bilgi yoktur. Rivayetlerden birine göre Sibirya’da görevli bulunan V. Ya. Miroviç eseri muhafaza eden kişiydi. Ondan alınan eser başkente getirilerek İmparatoriçe II. Katerina’ya sunulmuş ve onun özel kütüphanesinde yer almıştır. Daha sonra 1852 yılında Petersburg Halk Kütüphanesi’ne getirilmiştir. Eser günümüzde Rus Milli Kütüphanesi El Yazmaları Bölümü’nde saklanmaktadır.
Slujebnaya Çertejnaya Kniga metin, çizim ve kartografik materyaller şeklinde üç gruba ayrılmaktadır. Eserin hazırlanış süreci uzun yıllara yayıldığı için şekil ve tarz yönünden çizim ve metinlerde bazı farklılıklar görülmektedir. Remezov çizimlerine Sibirya’nın merkezi olarak konumlandırılan Tobolsk’tan başlamış ve çizimlerinde Sibirya’nın iç bölgeleri, yerleşim alanları, köyleri, şehirleri, dağları, tepeleri, ormanları, nehirleri, gölleri ve birçok doğal alanı yer almıştır. Ayrıca Sibirya’nın dışında Moğol bozkırlarından, Kamçatka’ya, Çin’e kadar uzanan bölgeler de bu çalışmanın muhteviyatını oluşturmaktadır. Remezov birçok kabiliyete sahip bir ilim adamıdır. Onun ilgili olduğu alanlardan biri de tarihtir. Remezov’un iyi bir tarihçi olması çizimlerin haricinde Tobolsk ve Sibirya tarihi hakkında esere çeşitli metinler eklemesine sebep olmuştur. Bunlar arasında Tobolsk şehrinin tarihi, Sibirya’nın başpiskoposu ve metropolitleri, Sibir Kroniğinin çizimi, Yermak’tan sonra görev alan valilerin listesi ve Küçüm Han’a karşı kazanılan zafer gibi metinler dikkat çekmektedir. Bununla birlikte birçok çizim ve metin de çalışmada yer almaktadır. Şehir çizimleri arasında Tobolsk, Tümen, Turinsk, Verhoturye, Kungur, Berezov, Surgut, Narım, Tomsk, Kuznetsk, Mangazeya, Yeniseysk, Krasnoyarsk, İlimsk, İrkutsk, Turuhansk, Perm, Nerçinsk ve Yakutsk gibi şehirler bulunmaktadır. Bu çalışmada 18. asrın başlarında hazırlanan, Sibirya Türk tarihinin Sibir Kroniklerinden sonra önemli kaynakları arasında yer alan Slujebnaya Çertejnaya Kniga adlı çalışma muhteviyatı özelinde ortaya konulacak ve eser Sibirya üzerine çalışma yapan araştırmacıların istifadesine sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Remezov, Sibirya, Coğrafya, Atlas, Harita.

Kaynakça

• ABDİROV, Murat, Han Küçüm İzvestnıy i Neizvestnıy, Almatı 1996.
• AKBABA, Yusuf, “Sibirya Araştırmalarının Unutulan Öncüsü: Gerhard Frıedrıch Müller”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/8, 2022, s. 617-624.
• ANDREEV, A. İ., Oçerki po İstoçnikovedeniyu Sibiri XVII Bek, İzdatelstvo Glavsevmorputi, Leningrad 1940.
• GOLDENBERG, L. A., “Russian Cartography to ca. 1700”, The History of Cartography, Vol. 3, Ed. David Woodward, 2007, s. 1852-1903.
• GOLDENBERG, L. A., Semen Ulyanoviç Remezov Sibirskiy Kartografi Geograf, İzdatelstvo Nauka, Moskva 1965.
• KİVELSON, V. A., “Angels in Tobolsk: Celestial Topography and Visionary Administration in Late Muscovite Siberia”, Harvard Ukrainian Studies, Vol. 28, 2006, s. 543-556.
• Kratkaya Sibirskaya Letopis, Sankt Peterburg 1880.
• KUSOV, V. S., Kartorgafiçeskoe İskusstvo Russkogo Gosudarstva, İzdatelstvo Nedra, Moskva 1989.
• MELNİKOV, N. M., Yermak Timofeyeviç Knyaz Sibirskiy, Ero Spodvijniki i Prodoljateli, İzdanie “Rodimogo Kraya”, Asnieres, 1961.
• OGLOBLİN, N. N., İstoçniki Çertejnoy Knigi Sibiri Semena Remezova, Sankt Peterburg 1891.
• SEVER, Zafer, “Semen Ulyanoviç Remezov’un Sibirya Atlası (Çertejnaya Kniga Sibiri)” Genel Türk Tarih Kaynakları, Ed. M. Alpargu vd., Ordu 2019, s. 283-293.
• Sibir Hanlığı Kronikleri I Yesipov Kroniği, Haz. F. Ünal, M. Özkan, M. Karakulak, Z. Sever, H. Arslantürk, Ötüken, İstanbul 2020.
• Sibir Hanlığı Kronikleri II Stroganov Kroniği, Haz. F. Ünal, M. Özkan, M. Karakulak, Z. Sever, H. Arslantürk, Ötüken, İstanbul 2020.
• Sibir Hanlığı Kronikleri III Remezov Kroniği, Haz. F. Ünal, M. Özkan, M. Karakulak, Z. Sever, H. Arslantürk, Ötüken, İstanbul 2020.
• Sibirskiya Letopisi, İmperatorskaya Arheografiçeskaya Komissiya, Sankt Peterburg 1907.
• ÜNAL, Fatih, “Çarlık Döneminde Rusların Sibirya Araştırmaları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8 (11), Aralık 2015, s. 613-647.