FIRES IN DAMASCUS DURING THE MAMLUK PERİOD ACCORDING TO MAMLUK HISTORIANS

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 12, 435 - 454, 20.07.2024

Tülay Yürekli

https://doi.org/10.53718/gttad.1486006

Öz

Damascus, the second most significant centre of the Mamluks, was also an important trade hub. During the Bahri Mamluk period, the city experienced great development thanks to the establishment of stability and economic growth. Thus, old neighbourhoods expanded and new residential areas emerged. In the Burji period, however, Damascus lost its previous sway due to the increasing commercial influence of Aleppo. For this period onwards, the city suffered greatly from repeated plague epidemics and wars. It also faced devastating fires. Various of these fires were started during times of warfare. In the conflict between Emir Mintaş, naib of Malatya, and Emir Yelboğa en-Nâsırî, naib of Damascus, (Rajab 793/June-July 1391), some neighbourhoods were destroyed and some buildings were set on fire. In the war (Muharram 815/April-May 1412) that took place between Sultan Ferec and Emir al-Sheikh Muavyed, naib of Damascus, the bazaars near Bâbü'l-Ferâdîs, located in the north of the city, were burned down. Timur’s siege (Cemaziyelahir 803/January-February 1401) caused widespread destruction and the city was engulfed in flames, the Umayyad Mosque being among the places burned. In Rabi al-Awwal 903/October-November 1497, struggles between Mamluk emirs caused southern and southwestern parts of the city to be overcome with flames. Apart from the fires that occurred during wars, the city also suffered large fires with known or unknown causes. The majority of them mostly broke out in the highly developed Taht al-Kala region, which extends to the north of the Kale, and in the bazaars located around the Umayyad Mosque. Among these, some passages and inns where European merchants operated were also subjected to fires. In addition to the areas mentioned above, major fires also occurred in the Bâbü'l-Ferec, Bâbü'l-Ferâdîs and Mescidü'l-Aksâb regions in the north of the city and in the Şâgûr neighbourhood in the south of the city. The Umayyad Mosque also experienced fires on several occasions. It was severely damaged in the fire on 27 Rajab 884/14 October 1479. Undoubtedly, the fires caused extreme amounts of material losses. These losses were further exacerbated by the looting that occurred in the course of fire. Some fires have resulted in many human and animal deaths. Fires usually broke out at night. Although this suggests the possibility of arson, there is little information to prove it. There are in fact few fires for which we know the cause. In one or two large fires, windy weather increased the speed of the fire and expanded its area of effect considerably. In order to prevent the fire from spreading, the method of demolishing the structures around the fire area was used. In the case of serious fires, naibs, emirs and architects also inspected the fire area. Members of the public sometimes also participated in the extinguishing efforts. This study aims to identify the fires that took place in Damascus during the Burji Mamluk period and present them in chronological order, based primarily on the works of Mamluk historians who spent their lives in Damascus. When Mamluk historians mention fires, they record the names of many buildings, markets, streets and places. It is therefore an goal of this study to make a contribution in the academic work to be carried out on these topics.

Anahtar Kelimeler

Mamlûks, Burji Mamlûks, Damascus, Fires, Disaster

MEMLÛK TARİHÇİLERİNE GÖRE BURCÎ MEMLÛKLER DÖNEMİNDE DIMAŞK’TA YANGINLAR

Öz

Memlûklerin ikinci merkezi konumunda olan Dımaşk, Bahrî Memlûkler döneminde aynı zamanda önemli bir ticari merkezdir. Şehir bu dönemde, istikrarın sağlanmasına paralel olarak büyük gelişme kaydetmiştir. Eski mahalleler büyümüş, yeni yerleşim alanları ortaya çıkmıştır. Fakat Burcî Memlûkler döneminde Halep’in ticari bakımdan artan önemi nedeniyle geri planda kalmıştır. Üstelik tekrarlanan veba salgınları nedeniyle nüfus potansiyeli azalmıştır. Söz konusu dönemde şehir, savaşlar sebebiyle de hayli yara almıştır. Malatya naibi Emir Mintaş’ın naib Emir Yelboğa en-Nâsırî ile giriştiği mücadele (Recep 793/Haziran-Temmuz 1391) sırasında kimi mahalleleri tahrip edilmiş, kimi yapılar ateşe verilmiştir. Yine, Sultan Ferec ile Şam naibi Emir eş-Şeyh Muavyed arasında vuku bulan savaşta (Muharrem 815/Nisan-Mayıs 1412) Bâbü’l-Ferâdîs yakınındaki çarşılar zarar görmüştür. Fakat şehir en çok Timur tarafından (Cemaziyelahir 803/Ocak-Şubat 1401) tahrip edilmiştir. Bu kuşatmada şehrin büyük kesimi alevler içinde bırakılmıştır ki Emevi Cami de bunlar arasındadır. Rebiülevvel 903/Ekim-Kasım 1497 tarihinde şehir bu defa Memlûk emirleri arasında yaşanan mücadelelere sahne olmuştur. Bu mücadelelerde şehrin güney ve güney batı kesimleri alevlere teslim olmuştur. Şehir, savaşlar sırasında çıkarılan yangınlardan başka sebebi bilinen veya bilinmeyen büyük yangınlarla da karşı karşıya kalmıştır. Geniş alanları kaplayan yangınlar çoğunlukla Kale’nin kuzeyine doğru uzanan ve oldukça gelişmiş olan Taht el-Kale bölgesi ile Emevi Cami çevresinde konuşlanan çarşılarda çıkmıştır. Bunlar arasında Avrupalı tüccarların faaliyet gösterdiği kimi pasaj ve hanlar da yangına maruz kalmıştır. Yukarıdaki bölgelere ek olarak şehrin kuzeyine düşen Bâbü’l-Ferec, Bâbü’l-Ferâdîs ve Mescidü’l- Aksâb mahalleleri ile şehrin güneyinde yer alan Şâgûr mahallesinde de büyük yangınlar meydana gelmiştir. Emevi Cami de birkaç yangında zarar görmüştür. Bilhassa 27 Recep 884/14 Ekim 1479’daki yangında epey hasar almıştır. Yangınlar yüksek miktarda maddi kayıplara yol açmıştır. Bu kayıplar yangın sırasında yaşanan yağmalama olaylarıyla daha da artmıştır. Kimi yangınlar çok sayıda insan ve hayvan ölümüyle sonuçlanmıştır. Yangınlar genelde gece vakti başlamıştır. Bu durum her ne kadar kundaklama ihtimalini akla getirse de buna işaret edecek çok az bilgi bulunmamaktadır. Aslında nedenini bildiğimiz yalnızca bir kaç yangın vardır. Bir iki büyük yangında havanın rüzgârlı olması yangının hızını arttırarak etki alanını oldukça genişletmiştir. Yangınların ilerlemesini engellemek için yangın alanının etrafındaki yapıların yıkılması yöntemine başvurulmuştur. Ayrıca büyük yangınlarda naipler, emirler ve mimarlar yangın alanını teftiş etmiştir. Söndürme çalışmalarına bazen halk da iştirak etmiştir. Bu çalışmada daha çok hayatını Dımaşk’ta geçiren Memlûk tarihçilerinin eserlerine dayanılarak Burcî Memlûkler döneminde Dımaşk’ta vuku bulan yangınların tespit edilerek kronolojik düzen içinde verilmesi amaçlanmıştır. Memlûk tarihçileri yangınlardan söz ederken çok sayıda yapının, çarşının, sokağın ve mekânın adlarını kaydederler. Bu sebeple bu çalışmada bunlara ilişkin yapılacak çalışmalara kısmen katkı sağlanması da hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Memlûkler, Burci Memlûkler, Dımaşk, Felaketler, Yangınlar

Kaynakça

• ANNE DOZY, Reinhart Pieter, Tekmiletü’l-meacimi’l-Arabiyye, V, Vizaretü’s-sekâfe ve’l-i’lam, Kahire 1982.
• ATMACA, Esra, “XIII-XV. Yüzyıllar Arasında Suriye Bölgesinde Veba Salgınları”, International Journal of Science Culture and Sport, S. 3, Temmuz 2015, s. 525-534.
• AYNÎ, es-Sultan Berkûk Müessisu ed-Devle el-Memâlik el-Cerâkise min hilâl-i mahtût ‘ıkd el-cum’ân fi tarîhi ehli’z-zemân, thk. İman Amr Şukrî, Mektebetü Medbûlî el-Kahira, Kahire 2002.
• BURNS, Ross, Damascus a History, Routledge, Newyork 2007.
• BUSRAVÎ, “Tarihü’l-Busravî”, thk. Ekrem Hasan el-Ulebî, Dârü’l-Mumin li’t-Turâs, Beyrut 1998.
• CENGİZ, Ercan, “Timur’un Suriye Seferi”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 26 (Güz 2020), ss. 635-659.
• DORIS BEHRENS-Abouseıf, “The Fire of 884/1479 at the Umayyad Mosque in Damascus and an Account of Its Restoration”, Mamluk Studies Review, C. 8/1, 2004, ss. 279-297.
• EL-’ULEBÎ Ekrem Hasan, Dımaşk Beyne Asri’l-Osmani ve’l Memlûki, eş-Şirke el-Müteaddide, Dımaşk 1982.
• EL-’ULEBÎ, Ekrem Hasan, Hıtâtü Dımaşk, Dârü’t-Tabbâ’a, Dımaşk 1979.
• EŞ-ŞİHÂBÎ, Kuteybe, Esvâkü Dımaşk el-Kadîme, C.I, Menşûratü Vezâreti’s-Sekâfe, Dımaşk 1990.
• EŞ-ŞİHÂBÎ, Kuteybe, Mucemü Dımaşki’t-tarîhî li’l-emâkin ve’l-ahya ve’l-muşiyedât ve mevâkıhâ ve tarîhihâ kemâ veredet fi nusûsi’l-muerrihîn, C. I-III, Vezâretü’s-sekâfe, Dımaşk 1999.
• EYCHENNE, Matieu, Astrid Meier, Élodies Vigouroux, Le Waqf de la mosquée des Omeyyades de Damas, Beyrouth-Damas 2018.
• GÖKHAN, İlyas, “el-Eşref Barsbay Döneminde Memlûk Devleti’nde Salgın Hastalıklar ve İktisadî Buhranlar (1422-1438), Tarih İncelemeleri, XXIII/1, ss. 91-136.
• HARTMAN, R., “Şam”, İslâm Ansiklopedisi, C.XI, MEB Yayınları, İstanbul 1979, ss. 304, 305.
• İBN BATTÛTA, İbn Battûta Seyahâtnamesi, C.I-II, çev. A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000.
• İBN HACCÎ, Tarihu İbn Haccî, Dârü İbn Hazm, Beyrut 2003.
• İBN HACER ASKALÂNÎ, İnbâʾü’l-gumr bi-ebnâʾi’l-ʿumr, C. I-IV, thk Hasan Habeşî, Kahire 1972.
• İBN KÂDİ ŞÜHBE, Tarihü İbn Kadi Şühbe, C.I-IV, thk. Adnan Derviş, Dımaşk 1977.
• İBN SASRA, ed-Dürre el-mudia fi’d-Devleti’z-Zâhiriyye, C.I-II, ed. William M. Brinner, University of California, Berkeley 1963.
• İBN SASRA, ed-Dürretü’l-mudiyya fi’d-Devleti’z-Zâhiriyye, thk. Arif Ahmed Abdülganî, Dârü Kitâb, Dımaşk 2014.
• İBN TAĞRIBİRDÎ, Exracts From Abûl-Mahâsin İbn Taghrî Birdî’s Chronicle, Entitled Hawâdith ad-Duhûr Fî Madâ’l-’Ayyâm Wash-shuhûr, II, Edit. William Popper, California 1931.
• İBN TAVK, et-Ta’lîk, Yevmiyâtu Şehâbeddin Ahmed b. Tavk”, C. I-IV, thk. Eş-Şeyh Cafer el-Muhâcir, el-Ma’hedü’l-Fransi li’d-Dirasati’l-Arabiyye bi-Dımaşk, Dımaşk 2000-2004.
• İBN TOLUN, el-’ilâmü’l-vera, C.I-II, thk. Abdülazîm Hâmid Hattâb, Aynüşşems1973.
• İBN TOLUN, Müfâkehetü’l-ḫillân fî ḥavâdis̱i’z-zamân, yay. Muhammed Ali Baydavî, Dârü’l Kütüb İlmiyye, Beyrut 1998.
• İBNÜ’L HIMISÎ, Havâdisü’z-Zemân ve veffâyâtül eş-şüyûh ve’l-akrân, C.I-III, Thk. Abdulaziz Feyyâd Harfûş Dârü’n-nefâis, Beyrut 2000.
• İBNÜ’L İMÂD, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, C.I-XII, thk. Mahmud el-Arnâût ve Abdulkâdir Arnâût, Dârü İbn Kesîr, Beyrut ve Dımaşk 1986-1993.
• İYÂD, Ahmed Muhammed, Ubeyd, el-Harâik fi Mısr ve Bilâd-ı Şam munzu bidâyeti ed-Devlet-i Tûlûniyye hatta nihâyeti Devlet-i Memâlik 254-923/868-1517, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, el-Câmia el-İslâmiyye 2015.
• KH.ATİEH, Ahmad, “Developng Handcrafts and Traditional Markets as an Approach to Promote Cultural Tourism: Realitiy, Challenges and Development Wasy İn Syria”, Tishreen Universiy Journal for Research and Scientific Studies, C. 35, No. 5, 2013, ss. 9-29.
• MAKRÎZÎ, es-Sulûk li-maʿrifeti duveli’l-mülûk, C. I-VIII, thk. Muhammed Abdulkâdir ‘Atâ, Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1997.
• NUAYMÎ, ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris, II, Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1990.
• RIZK, ‘Âsım Muhammed, Mucemü Mustalahât el-İmâra ve’l-Fünûn, Mektebetü Medbûla 2000.
• SAMIKIRAN, Oğuzhan. Osmanlı İdaresinde Şam, Yayımlanmamış Doktora Tezi., Fırat Üniversitesi, 2013.
• ZEYNEDDİN Abdülbâsıt b. Halil b. Şahin ez-Zâhirî el-Malatî, Neylü’l-emel fî zeyli’d-düvel C. I-IX, thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî, el-Mektebetü’l-Asrıyye, Beyrut 2002.
• ZİADEH, Nicola, Urban Life In Syria Under The Early Mamlûks, American Press, Beirut 1953.