OSMANLI-İRAN DİPLOMASİSİNDE GEÇİCİ ELÇİLERİN KARŞILANMASI

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 243 - 260, 24.11.2024

Melike Sarıkçıoğlu Ökten , İbrahim Yetiş

https://doi.org/10.53718/gttad.1398350

Öz

Osmanlı Devleti’nin hüküm sürdüğü tarih boyunca, İran coğrafyasında kurulan devletlerle arasında yaşanan münasebetler dini, etnik, güvenlik ve ekonomik sebeplerden dolayı büyük önem taşımıştır. Bu devletlerin aralarındaki üstünlük mücadelesi, ilişkilerin her aşamasını şekillendirmiştir. Bunun diplomatik ilişkilere yansıyan yönü büyük ve gösterişli elçilik heyetlerinin gönderilmesi ve gelen elçilerin şaşalı şekilde karşılanmasıdır. Gerek İran gerekse de Osmanlı tarafından gönderilen elçilerin mensup oldukları statü, heyetin sayısı, giyilecek kıyafetler, başkente nasıl girileceği gibi bütün aşamalar önceden belirlenmiştir. Elçilik heyetlerinin tertibine dair göz önünde bulundurulan bu unsurlar iki devlet arasındaki ilişkilerin iyi ya da kötü olmasına ya da elçilik heyetinin hangi amaçla gönderildiğine bağlı olarak değişmiştir. Böylece elçilerin karşılanması ve gönderilmesi devletlerin birbirlerine güç gösterisi haline gelmiştir. Osmanlı Devleti ile İran arasında karşılıklı heyetler üzerinden devam ettirilen münasebetler daimî elçiliklerin kurulduğu 18. yüzyılın sonuna kadar devam etmiştir.
Çalışmamız Osmanlı Devleti’nin İran’da daimî elçilik açana kadar geçen süre içerisinde Osmanlı-İran arasında gönderilen elçilik heyetleri, takip ettikleri güzergâhlar ve ihtiyaçlarının karşılanması gibi konulara ışık tutmaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, İran, Diplomasi, Elçi

THE RECEPTİON OF TEMPORARY ENVOYS İN OTTOMAN-IRANIAN DIPLOMACY

Öz

Throughout the history of the Ottoman Empire's rule, the relations with the states established in the Iranian geography have been of great importance due to religious, ethnic, security, and economic reasons. The struggle for supremacy between these states has shaped every stage of their relations. The aspect reflected in diplomatic relations is the sending of large and ostentatious embassy delegations and the lavish reception of incoming ambassadors. The status of the envoys sent by both Iran and the Ottoman Empire, the number of members in the delegation, the attire to be worn, and all stages such as how to enter the capital were predetermined. The factors considered in the arrangement of embassies could change depending on the state of relations between the two states or the purpose of the embassy. Thus, the reception and dispatch of ambassadors have become a demonstration of power between the states. The relations between the Ottoman Empire and Iran, conducted through reciprocal delegations, persisted until the end of the 18th century when permanent embassies were established.
Our study aims to shed light on issues such as the embassy delegations sent between the Ottoman Empire and Iran, the routes they followed and their needs until the Ottoman Empire opened a permanent embassy in Iran.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Iran, Diplomacy, Ambassador

Kaynakça

• ACAR, Ahmet, Tahran Büyükelçiliği’nin Kuruluşu, Yeditepe Akademi, Ankara 2021.
• AHMET CEVDET PAŞA, Tarih-i Cevdet, Üçdal Neşriyat, C. I, İstanbul 1993.
• AKTEPE, M. Münir, “Nadir Şah’ın Osmanlı Padişahı I. Mahmud’a Gönderdiği Taht-ı Tavus Hakkında”, Tarih Dergisi, (Sayı 28-29’dan ayrı basım), İstanbul 1975, ss.113-22.
• ALİKILIÇ, Dündar, XVII. Yüzyılda Osmanlı Saray Teşrifatı ve Törenler, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 2002.
• ALTUNİŞ, Belkıs–Gürsoy, “Sefaretnameler”, Türkler C. XII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 582-591.
• AŞTİYANİ, Abbas İkbal, Tarih-i Mufassal İran, Kitabhane-i Hayam, Tahran, tarih yok.
• ATEŞ, Abdurrahman, “Nadir Şah Afşar’ın Ölümünden Sonra İran’da Hakimiyet Mücadeleleri ve Osmanlı Devleti’nin İran Politikası”, http://www.sosbil.aku.edu.tr/dergi/VIII2/aates.pdf,05.06.3023, ss. 54-64.
• ATEŞ, Abdurrahman, “XVIII. yy’ın İkinci Yarısında Osmanlı-İran İlişkileri (1774-1779)”, Sosyal Bilimler Dergisi, C. X., S. 3, Afyon 2008, ss. 65-82.
• AYKUN, İbrahim, Erzurum Konferansı (1843-1847) ve Osmanlı-İran Hudut Anlaşması, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 1995.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Sefaret ve Sefaretname Hakkında Yeni Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları, C. XXX, İstanbul 2007, ss. 10-30.
• BİRGİ, Muharrem Nuri, “Diplomasi Mesleği”, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, S.1, İstanbul 2011, ss. 37-49.
• BUDAK, Adnan, Mustafa Nazif Efendi’nin İran Elçiliği (1746-1747), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trabzon 1999.
• ÇİFTÇİ, Hilal, “Osmanlı Diplomasisinde ‘Musalahalar Devletler İledür’ Kaidesi”, Gazi Akademik Bakış, Sayı 13/26, Haziran 2020, ss. 315-326.
• DEMİR, Mesut “Sünbülzâde Mehmed Vehbî Efendi'nin İran Elçiliği ve 1775 Tarihli Sefâret Takrîri”, Mavi Atlas,11/1, 2023, ss. 173-192.
• DİYANET, A. Ekber, İlk Osmanlı-İran Anlaşması (1555 Amasya Musalahası), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1971.
• DÖNMEZ, Ahmet, Karşılıklı Diplomasiye Geçiş sürecinde Osmanlı Daimî Elçiliklerinin Avrupa’da Yeniden Tesisi 1832-1841, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2006.
• DÜZBAKAR, Ömer, “XV. ve XVII. Yüzyılarda Osmanlı Devleti’nde Elçili Geleneği ve Elçi İaşelerinin Karşılanmasında Bursa’nın Yeri”, Uluslararası Sosyal Araştırmaları Dergisi, C. 2 / 6., ss. 82-94.
• FERUDUN BEY, Mecmua-i Münşeatü’s Selattin Ferudun Bey, C. 1, İstanbul 1275.
• GÖNGÖR, Mertcan, Seyyid Mehmed Refi Efendi’nin İran Sefaretnameleri (Transkripsiyon-İnceleme), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla 2019.
• HAMİRİ, Ahmed Bazmandegan, “Adab ve Teşrifat-ı Sefaret der İran Dovre Safeviye”, Pejuheşname-i Ferhangi-ye Hormozgan, Payiz ve Zemistan 1390, ss. 2-10. (https://rdch.ir/article-1-68-fa.html)
• HAMMER, Baron Joseph V., Büyük Osmanlı Tarihi, C. II, IV, V, VII, VIII, IX, XI, XIII, XIV, XV, XVI, Bürün, İstanbul 1994.
• HAYDAR EFENDİ, Haydar Efendi Sefaretnamesi, Suna ve İnan Kıraç Vakfı Elyazması Koleksiyonu (SVİKV) İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, Yz 65-2.
• HAYDARİ, Hamid Ranjbar, “Diplomasiye Nuyin; Mutala’a Murudi İran”, Fasılname-i İlmi Mutala’at-ı Rahbordi Siyaset Gozari-yi Umumi, Payiz 1400, Dovre 11, Şomare 40, ss. 325-338.
• HERZFELD, E., “Belûcistan”, İA, C. II, MEB., İstanbul 1979, ss. 493-512.
• İPŞİRLİ, Mehmed, “Elçi”, DİA, C. XI, Ankara 1995, ss. 3-15.
• İPŞİRLİ, Mehmed, “Osmanlı Vekayinâmelerinde İran (XVI-XVII. Asırlar)”, Tarihten Günümüze Türk-İran İlişkileri Sempozyumu 16-17 Aralık 2002 Konya, TTK, Ankara 2003, ss. 49-55.
• KALANTARİ, Yahya, Feth Ali Şah Zamanında Osmanlı-İran Münasebetleri (1797-1834), İstanbul Üniversitesi Sonçağ Tarihi Kürsüsü, İstanbul 1975.
• KILIÇ, Remzi, Osmanlı-İran Siyasi Anlaşmaları (XVI ve XVII Yüzyıllarda), Tez Yayınları, İstanbul 2001.
• KODAMAN, Timuçin, AKÇAY, Ekrem Yaşar, “Kuruluşundan Yıkılışına Kadar Osmanlı Diplomasi Tarihi ve Türkiye’ye Bıraktığı Miras”, SDÜ Sosyal Bilimler Dergisi, S. 22, Aralık 2010, ss. 75-92.
• MUHEMİD, Muhammed Ali, Tarih-e Diplomasiye İran (Kabl ez Hahamenişiyan ta Payan-ı Kaçariye), Neşr-ı Mitra, Tahran 1361.
• MEMİOĞLU, A. Zeki, “Musavver İran Sefaretnamesi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 17, Erzurum 2001, ss. 237-245.
• MUSTAFA NURİ PAŞA, Netayicü’l Vukuat, “çev: Neşet Çağatay”, C. I-II, TTK, Ankara 1992.
• NAJAD, Gulam Hüseyin Zergeri – HOSREVİZADEH, Sabah, “Adab-ı Diplomatik der İran ez Ağaz-ı Kaçar ta Payan-ı Dovre-i Nasıri, (Mutala’a-yı Murudi: Pezireş-e Sufera ve Me’murin-e Harici)”, Fasılname-i Tarih-i Revabıt-ı Harici, Sal-e Sizdehom, Şomare 51, Tabistan 1391, ss. 80-97.
• ÖZTÜRK, Yakup, Bozoklu Osman Şakir’in Musavver İran Sefaretnamesi, Büyüyenay Yayınları, İstanbul 2018.
• SAK, İzzet, “1136-1141 Yılları Arasında Gelen İran Elçilerinin Bazı Masrafları”, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, 2006, S.16, ss. 117-161.
• SAMİ, Şemseddin, Kamus-i Türki, Enderun Kitabevi, İstanbul 1989.
• SARAY, Mehmet, Türk-İran İlişkileri, TTK, Ankara 1999.
• SARIKÇIOĞLU, Melike, Osmanlı-İran Hudut Sorunları, TTK, Ankara 2013.
• SARIKÇIOĞLU ÖKTEN, Melike- GÖNGÖR, Mertcan, “Haydar Efendi'nin İran Sefaretnamesi”, Journal of Universal History Studies (JUHIS), 5 (1), 2022, ss.79-106.
• SAVAŞ, Ali İbrahim, Osmanlı Diplomasisi, 3F Yayınevi, İstanbul, 2007.
• SAVAŞ, Ali İbrahim, “Osmanlı Elçilerinin Resm-i Kabul Protokolleri”, Tarih İnceleme Dergisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 1996, ss. 111-124.
• SAVAŞ, Ali İbrahim, “Genel Hatalarıyla Osmanlı Diplomasisi”, Osmanlılar, C. I, Ankara 1999, ss. 643-659.
• SEVİNÇ, Tahir, “İran'a Elçi Olarak Gönderilen Kesriyeli Ahmet Paşa'nın Sefaret Hazırlığı ve Yolculuğu (1746-1747)”, Belleten, C. 75, S. 273, ss. 407-446.
• SOLAKZADE, Mehmet Hemdemi, Solakzade Tarihi, Bab-ı Âli Civarında Mahmut Bey Matbaası, İstanbul 1297.
• SOOFİZADEH, Abdolvahid, “I. ve II. Erzurum Antlaşmalarının Siyasi Açıdan Değerlendirilmesi”, Tarih Araştırmalar Dergisi, C. 32, S. 54, ss. 183-194.
• SÜMER, Faruk, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, TTK, Ankara 1992.
• SÜMER, Faruk, “Karakoyunlular” https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/24/C24007966.pdf 02.06.2023, ss.434-438.
• TOKAÇ, Süleyman, Kırımlı Mustafa Rahmi Efendi’nin İran Sefaretnamesi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2000.
• TUNCER, Hüner, Eski ve Yeni Diplomasi, Ümit Yayıncılık, Ankara 2002.
• TURAN, Şerafettin, “1560 Tarihinde Anadolu'da Yiyecek Maddeleri Fiyatlarını Gösteren Bir İran Elçilik Hey'eti Masraf Defteri”, AÜDTCFD, XXII/3-4, 1964, ss. 273-294.
• TURAN, Namık Sinan, “Osmanlı Diplomasisinde Batı İmgesinin Değişimi ve Elçilerin Etkisi (18. ve 19. Yüzyıllar)”, Sosyal Bilimler Dergisi, ss. 57-86.
• UNAT, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2008.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. I II/I., TTK, Ankara 1998.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. IV/I., TTK, Ankara 1995.
• ÜRKÜNDAĞ, Ayhan, Ahmed Dürri Efendi’nin İran Sefaretnamesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyon 2006.
• YALÇINKAYA, M. Alaaddin, “XVIII. Yüzyıl: Islahat, Değişim ve Diplomasi Dönemi (1703-1789)”, Türkler, C. 12., YTY, Ankara 2002, ss. 479-511.
• YAZICI, Tahsin – İPŞİRLİ, Mehmed “Ferrâş”, DİA, C. XII, Ankara 1995, ss. 408-409.
• YILDIRIM, İbrahim, Osmanlı Devleti’nde Elçi Kabulleri, Kitap yayınevi, İstanbul 2014.
• ZİROGEVİÇ, Olga, “Yabancı Elçilerin Osmanlı Memleketlerinde Seyahatleri ve Huzura Kabulleri”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, 1968, ss. 45-49.
• TÜRKİYE CUMHURİYETİ CUMHURBAŞKANLIĞI DEVLET ARŞİVLERİ BAŞKANLIĞI (BOA) Ali Emîrî Tasnifi I. Mahmud (BOA. AE.SMHD. I.): 260/21108. Cevdet Dahiliye (BOA. C.DH.): 36/1761; 111/5543; 58/2891; 62/3094. Hatt-ı Hümayun (BOA. HAT.): 6/198; 1/15A; 1/15. Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl (BOA. DH. SAİD d.): 1/298.