THE ORIGIN OF THE SAMANI FAMILY IN THE LIGHT OF HISTORICAL SOURCES

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 91 - 108, 24.11.2024

Yunus Emre Tansü , Ömer Çiftçi

https://doi.org/10.53718/gttad.1545053

Öz

The issue of origin has been an issue that every state that existed in the Middle Ages attached great importance to. While some states tried to glorify their ancestry by basing it on the khans, some states tried to do this through otherworldly dreams. From a methodological point of view, origin studies stand out as one of the most difficult areas of History studies. In particular, the inconsistencies between the sources describing the political and military activities of the states that existed in the Middle Ages and their chronological inconsistency make it even more difficult to investigate the origin of the dynasties that ruled in the Middle Ages. One of these states is undoubtedly the Samani State. The Samanids, who ruled the regions of Mawaraunnehir and Khorasan in the third and fourth centuries of the Hijri, have a valuable role and a special place in the history of the political, social and cultural development of these lands. Based on the genealogies attributed to them in historical sources, this dynasty has been accepted by many western historians as a state of Iranian origin. However, it becomes clear that this assumption, which is based only on these genealogies, cannot be correct when it is re-examined by taking into account the cities and settlements where the family originated, their religious beliefs, their affinity with the Turks, and the signs that show them as Turks in the sources. The nation to which Jabba Khan, who is mentioned by authors such as Mahmûd b. Amîr Walî, Abd al-Karim b. Muhammad Sam’ani and Yakut al-Hamawi, who provide information about the early history of the Samani family, belonged to, the places where he ruled, his religious status, and the direct or indirect connection of the authors we have mentioned with the Samai family, show us that the Samanid dynasty was a nation of Turkish origin, contrary to the views of European historians. Western historians who persistently point to Bahram Chobin as the ancestor of the Samanids are due to the efforts of this state not to show a dynasty of Turkish origin. However, considering the activities and lifestyles of people named Bahram Chobin and Jabba Khan, it shows that the Samani family had nothing to do with Bahram Chobin, on the contrary, they were closer to Jabba Khan, a ruler of Turkish origin. On the other hand, Rashid al-Din Fazlullah al-Hemadani, Ibn Miskewayh and Muhammad b. Ahmed al-Maqdisi the fact that important historians of the Middle Ages, such as, cite indications in their works that show the Samanid family as a dynasty of Turkish origin, shows even more clearly that the family was an Iranian nation and a family of Turkish origin. However, although it is accepted by western historians that there are more solid statements that the family is a nation of Turkish origin, they insisted on accepting the Samans as a nation of Iranian origin. For this reason, it is of great importance for Turkish-Islamic history studies to re-evaluate and examine the bet in question from a correct perspective and in every aspect, supported by the sources. In this study, the origin of the family will be tried to be explained by focusing on the acceptance processes of the Samani State, which led the contemporary and later Turkish states in political, cultural and religious fields, the genealogies attributed to them, the statements that the family was of Turkish descent in some sources, their relations with the Turks and their settlements.

Anahtar Kelimeler

Samanids, Origin, Jabba Khan, Bahram Chobin, Turkish, Iranian, Turkish-Islamic States

TARİHİ KAYNAKLAR IŞIĞINDA SÂMÂNÎ AİLESİNİN MENŞEİ

Öz

Menşe konusu, Orta Çağ’da var olmuş her devletin çok önem verdiği bir konu olmuştur. Kimi devletler soylarını hanlara dayandırmak suretiyle yüceltmeye çalışırken kimi devletler ise uhrevî rüyalar üzerinden bunu yapmaya çalışmışlardır. Menşe araştırmaları, metodolojik açıdan bakıldığı zaman, Tarih çalışmalarının en güç alanlarından biri olarak ön plana çıkmaktadır. Özellikle Orta Çağ’da var olmuş devletlerin siyasi ve askeri faaliyetlerini anlatan kaynakların birbirlerinin arasındaki tutarsızlıkları ve kronolojik açıdan birbirlerine uymamaları, Orta Çağ’da hüküm sürmüş hânedanların menşei konusunu araştırmayı daha da zorlaştırmaktadır. Bu devletlerden biri de hiç şüphesiz Sâmânî Devleti’dir. Hicri üçüncü ve dördüncü yüzyıllarda Mâverâünnehir ve Horasan bölgelerine hükmeden Sâmânîler, bu toprakların siyasi, sosyal ve kültürel gelişim tarihinde değerli bir role ve özel bir yere sahiptir. Tarihi kaynaklarda kendilerine atfedilen şecerelere dayanılarak birçok batılı tarihçi tarafından bu hânedanlık İran menşeli bir devlet olarak kabul edilmiştir. Ancak sadece bu şecerelere dayanılarak çıkarılan bu varsayımın, ailenin ortaya çıktığı şehir ve yerleşim yerleri, dini inanışları, Türklerle olan yakınlıkları ve kaynaklarda kendilerini Türk olarak gösteren emarelerde dikkate alınarak yeniden incelendiğinde doğru olamayacağı ortaya çıkmaktadır. Sâmânî ailesinin erken dönem tarihleri hakkında bilgi veren Mahmûd b. Amîr Velî, Abdülkerîm b. Muhammed Sem’ânî ve Yâkût el-Hamevî gibi müellifler tarafından zikredilen Cabba Han adlı kişinin mensup olduğu millet, hâkimiyet kurduğu yerler, dini durumu ve zikrettiğimiz müelliflerin doğrudan veya dolaylı yoldan onun Sâmânî ailesi ile olan bağlantısına değinmeleri, bizlere Avrupalı tarihçilerin görüşlerinin aksine Sâmânî hânedanın Türk kökenli bir millet olduğunu göstermektedir. Israrla Behrâm Çûbîn’i Sâmânîler’in atası olarak gösteren batılı tarihçiler bu devletin Türk kökenli bir hânedan göstermeme çabalarından ileri gelmektedir. Ancak Behrâm Çûbîn ve Caban Han adlı kişilerin faaliyetleri ve yaşam tarzları göz önüne alındığında, Sâmânî ailesinin Behrâm Çûbîn ile bir alakasının olmadığı aksine Türk kökenli bir yönetici olan Cabba Han’a daha yakın olduklarını göstermektedir. Öte yandan Reşîdüddin Fazlullâh-ı Hemedânî, İbn Miskeveyh ve Muhammed b. Ahmed el-Makdisî gibi Orta Çağ’ın önemli tarihçilerin eserlerinde Sâmânî ailesini Türk kökenli bir hânedan olarak gösteren emareler zikretmeleri, onların Türk menşeli bir aile olduklarını daha da net bir şekilde göstermektedir. Ancak ailenin Türk menşeli bir millet olduğuna dair daha sağlam ifadelerin olduğu batılı tarihçiler tarafından her ne kadar kabul görülse de Sâmânler’i İran menşeli bir millet olarak kabul etmekte ısrarcı davranmışlardır. Bundan dolayı söz konusu bahsin, kaynaklar tarafından desteklenerek doğru bir bakış açısıyla ve her yönden yeniden değerlendirilip incelenmesi, Türk-İslâm tarihi çalışmaları açısından büyük önem arz etmektedir. Bu çalışmamızda, kendisine çağdaş ve sonraki Türk devletlerine siyasi, kültürel ve dini alanlarda öncülük etmiş Sâmânî Devleti’nin İslâmiyet’i kabul süreçleri, kendilerine atfedilen şecereler, birtakım kaynaklarda ailenin Türk soylu olduğunu dair nakledilen ifadeler, Türkler ile olan münasebetleri ve yerleşim yerleri konuları üzerinde durularak, ailenin menşe konusu açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Sâmânîler, Menşe, Cabba Han, Behrâm Çûbîn, Türk, İran, Türk-İslâm Devletleri

Kaynakça

• ### I. Kaynak Eserler
• ABDÜLKERÎM B. MUHAMMED SEM’ÂNÎ, *el-Ensâb*, nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî, Beyrut 1980.
• AHMED B. ABDÜLVEHHÂB NÜVEYRÎ, *Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb*, XXXIII/XXV, nşr. Abdel Macid Tarhani, Beyrut 2004.
• ALİ B. HÜSEYİN MESÛDÎ, *Mürûc ez-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher*, IX/II, nşr. ve fr. trc. Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille, Paris 1863.
• ALİ B. ZEYD EL-BEYHAKÎ, *Târîh-i Beyhak*, nşr. Ahmed Behmenyâr, Tahran 1938.
• ANONİM, *Ahbârü’l-Berâmike*, nşr. Celil el-Atiyye, Beyrut 2006.
• ANONİM, *Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik ile’l-Magrib*, nşr. Menûçihr-i Sütûde, Tahran 1983.
• BELÂZÜRÎ, *Fütûhu’l-Büldân*, nşr. Muhammed Rıdvân, Beyrut 1983.
• BENÂKİTÎ, *Târîh-i Benâkitî*, nşr. Ca‘fer Şuâr, Tahran 1348 hş.
• BEYZÂVÎ, *Nizâmü’t-Tevârîh*, nşr. Seyyid Mansûr, Haydarâbâd 1930.
• BÎRÛNÎ, *el-Âsârü’l-Bâkıye Ani’l-Kurûni’l-Hâliye*, nşr. C. E. Sachau, Leipzig 1878.
• CEMÂL-İ KARŞÎ, *Mülhakatü’s-Surâh*, nşr. V. V. Barthold, *Turkestan v Epoxu Mongol’skago Naşestviya*, II/I, St. Petersburg 1898; a.e.: nşr. Ş. H. Vahidov ve B. B. Aminov, Almatı 2005.
• EBÛ MANSÛR ES-SEÂLİBÎ, *Gureru Ahbâri Mülûki’l-Fürs ve Siyerihim*, nşr. ve fr. trc. Hermann Zotenberg, Paris 1900.
• EBÜ’L-ABBÂS ŞİHÂBÜDDÎN EL-KALKAŞENDÎ, *Subhu’l-Aʿşâ fî Sınâʿati’l-İnşâ*, XIV/IV, nşr. Muhammed Abdürresûl İbrâhim, Kahire 1914.
• EBÜ’L-FİDÂ, *el-Muhtasar fî Târîhi’l-Beşer*, II/I, nşr. Mahmûd Deyyûb, Beyrut 1997.
• EBÜLGAZİ BAHADIR HAN, *Şecere-i Terâkime*, nşr. ve trk. trc. Muharrem Ergin, İstanbul ts.
• FASÎH-İ HÂFÎ, *Mücmel-i Fasîhî*, II/I, nşr. Seyyid Mahmûd Horasânî, Meşhed 1341 hş.
• FİRDEVSÎ, *Şâhnâme*, IV/I, nşr. Turner Macan, Calcutta 1829.
• GERDÎZÎ, *Zeynü’l-Ahbâr*, nşr. Abdülhay Habîbî, Tahran 1363 hş.
• HAMDULLÂH EL-MÜSTEVFÎ EL-KAZVÎNÎ, *Târîh-i Güzîde*, nşr. Abdülhüseyin Nevâî, 1387 hş.
• HÂNDMÎR, *Düstûrü’l-Vüzerâ*, nşr. Saîd-i Nefîsî, Tahran 1317 hş.
• HÂNDMÎR, *Habîbü’s-Siyer fî Ahbâri Efrâdi’l Beşer*, IV/II, nşr. Muhammed Debîr-i Siyâkî, Tahran 1380 hş.
• HİOUEN-THSANG, *Histoire De La Vie De Hiouen-Thsang*, fr. trc. Stanislas Julien, Paris 1853.
• İBN ASEM EL-KÛFÎ, *Kitâbü’l-Fütûh*, VII-VIII, nşr. Ali Şubri, Beyrut 1991.
• İBN FADLÂN, *Risâletü İbn Fadlân fî Vasfi’r-Rihle*, nşr. Sâmî ed-Dehhân, Beyrut 1987.
• İBN FAZLULLAH EL-ÖMERÎ, *Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr*, nşr. Kâmil Salmân al-Jubûri ve Mahdi al-Naim, Beyrut 2010.
• İBN HALDÛN, Kitâbü’l-İber ve Dîvânü’l-Mübtede ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men-Âsarahüm min-Zevi’s-Sultâni’l-Ekber, VIII/III, nşr. Süheyl Zekkar, Beyrut 2000.
• İBN HALLİKÂN, Vefeyâtü’l-Ayân, VIII/IV, nşr. İhsan Abbas, Beyrut 1971.
• İBN HAVKAL, Sûretü’l-Arz, nşr. J. Heindrik Kramers, Leiden 1938; a.e.: trk. trc. Ramazan Şeşen, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2014.
• İBN HURDÂZBİH, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, nşr. M. J. de Goeje, Leiden 1889.
• İBN KESÎR, el-Bidâye ve’n-Nihâye, XIV/IX, Beyrut 1990.
• İBN MÂKÛLÂ, el-İkmâl, VI/IV, nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî, Haydarâbâd 1966.
• İBN MANZÛR, Muhtasaru Târîhi Dımaşk, XXXI/IV, nşr. Rûhiyye en-Nehhâs v.dğr., Dımaşk 1987.
• İBN MİSKEVEYH, Tecâribü’l-Ümem ve Teʿâkıbü’l-Himem, VII/I, nşr. ve ing. trc. H. Frederick Amedroz ve D. Samuel Margoliouth, London 1920.
• İBN TAĞRÎBERDÎ, en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, XII/III, nşr. Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire 1932.
• İBNÜ’L-ESÎR, el-Kâmil fi’t-Târîh, nşr. C. J. Tornberg, Leiden 1851-1876.
• İBNÜ’L-VERDÎ, Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, II/I, nşr. Ahmed Rifat el-Bedrâvî, Beyrut 1970.
• İSTAHRÎ, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, nşr. M. J. de Goeje, Leiden 1927.
• KADI AHMED GAFFÂRÎ, Târihi Cihân-ârâ, nşr. Hasan-ı Nerâkî, Tahran 1342 hş.
• MAHMÛD B. AMÎR VELÎ, Bahru’l-Esrar fî Menâkibi’l-Ahyâr, nşr. Mayel Heravi, Kabil 1981.
• MUHAMMED B. AHMED EL-MAKDİSÎ, Ahsenü’t-Tekâsîm fî Marifeti’l-Ekâlîm, nşr. M. J. de Goeje, Leiden 1906.
• MUHAMMED B. AHMED EL-HÂRİZMÎ, Mefâtîhu’l-Ulûm, nşr. G. van Vloten, Leiden 1895.
• MUHAMMED B. CERÎR ET-TABERÎ, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, nşr. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1979.
• MUHAMMED B. HÂVENDŞÂH B. MAHMÛD MÎRHÂND, Ravzatü’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, nşr. Abbas Pervîz, Tahran 1338 hş.
• NECMEDDİN NESEFÎ, el-Kand fî Zikri Ulemâʾi Semerkand, nşr. Yûsuf el-Hâdî, Tahran 1999.
• NERŞAHÎ, Târîhu Buhârâ, nşr. Muhammed Takî Müderris-i Razavî, Tahran 1984.
• REŞÎDÜDDİN FAZLULLÂH-I HEMEDÂNÎ, Câmiu’t-Tevârîh: Gazneliler Tarihi, II/4, nşr. Ahmed Ateş, Ankara 1999; a.e.: Câmiu’t-Tevârîh: Târîh-i Oğûz, nşr. Muhammed Rûshan, Tahran 2005.
• ŞEBÂNKÂREÎ, Mecmau’l-Ensâb fi’t-Tevârîh, nşr. Âga Mîr Hâşim-i Muhaddis, Tahran 1984.
• THEOPHANES CONFESSOR, The Chronicle of Theophanes Confessor: Byzantine and Near Eastern History AD 284-813, ing. trc. C. Mango ve R. Scott, Oxford 1997.
• THEOPHYLACTİ SİMOCATTAE, Historiae, nşr. Carolvs de Boor, Lipsiae 1887.
• YAKÛBÎ, Târîhu’l-Yakûbî, II/II, nşr. M. T. Houtsma, Leiden 1883; a.e.: nşr. Abdülemîr Mühennâ, II/II, Beyrut 1993.
• YÂKÛT EL-HAMEVÎ, Muʿcemü’l-Büldân, VI/III, nşr. F. Wüstenfeld, Leipzig 1868. ### II. Tetkikler
• ÂŞTİYÂNÎ, Abbas İkbâl-i, *Târîh-i Îrân*, Tahran 1972.
• AYDINLI, Osman, “Semerkant”, *DİA*, C. XXXVI, İstanbul 2009, ss. 481-484.
• AVCI, Casim, “Yâkût el-Hamevî”, *DİA*, C. XLIII, İstanbul 2013, ss. 288-291.
• BABAYAR, Gaybullah, *Köktürk Kağanlığı Sikkeleri Kataloğu*, TİKA, Ankara 2007.
• BARTHOLD, V. V., “Esed”, *İA*, C. IV, İstanbul 1978, ss. 368-369.
• BAYRAKDAR, Mehmed, “İbn Miskeveyh”, *DİA*, C. XX, İstanbul 1999, ss. 201-208.
• BOSWORTH, C. Edmund, “Sâmânîds”, *EI*, VIII, Leiden 1995, ss. 1025-1031. __________, “The Sâmânîds”, *The Islamic Dynasties*, Edinburgh 1996.
• BOZKURT, Nahide, “Hârûnürreşîd”, *DİA*, C. XVI, İstanbul 1997, ss. 258-261. __________, “Me’mûn”, *DİA*, C. XXIX, Ankara 2004, ss. 101-104.
• BROCKELMANN, Carl, *History of The Islamic Peoples*, New York 1960.
• BROWNE, Edward G., *A Literary History of Persia*, IV/I, Cambridge 1956.
• BÜCHNER, V. F., “Sâmânîler”, *İA*, C. X, İstanbul 1996, ss. 140-143.
• CHAVANNES, Edouard, *Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri*, trk. trc. Mustafa Koç, Selenge Yayınları, İstanbul 2007.
• CHRİSTENSEN, Arthur, *L’Iran Sous Les Sassanides*, Copenhague 1936.
• CZEGLÉDY, Károly, “Bahrām Čōbīn and the Persıan Apocalyptıc Literature”, *Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae*, 8(1), 1958, ss. 21-43.
• FRİTZ, Wolff, *Glossar Zu Firdosis Schahname*, Berlin 1935.
• FRYE, Richard N., ve Sayılı, Aydın, “Turks in Khurasan and Transoxania at the Time of the Arab Conquest”, *Müslim World*, 35(4), 1945, ss. 308-315. __________, *The History of Bukhara*, Cambridge 1954. __________, “The Samanids”, *CHIr.*, IV, Cambridge 2008.
• GOLDEN, Peter B., *An Introduction to the History of the Turkic Peoples*, Wiesbaden 1992.
• GÖBL, Robert, *Dokumente zur Geschichte der Iranischen Hunnen in Baktrien und Indien*, III/I, Wiesbaden 1967.
• GÜNALTAY, Şemsettin, “İslam Dünyasının İnhitatı Sebebi Selçuk İstilası Mıdır?”, *Belleten*, 2(5-6), 1938, ss. 73-88.
• GÜNGÖR, Harun, “Orta Asya’da Mâni Dininin Yayılması ve Türk Kültürüne Etkisi”, *Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi*, 7(6), 1989, ss. 81-94.
• HARMATTA, J., ve Litvinsky, B. A., *Tokharistan and Gandhara Under Western Türk Rule (650–750)*, Paris 1996.
• HAWTİNG, G. R., *The First Dynasty of Islam*, London-New York 2000.
• HUART, CL., ve Masse, H., “Bahrâm”, *EI*, I, Leiden 1986, ss. 938-939. KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017.
• KAMOLİDDİN, Shamsiddin, The Sâmânîds (The First Islamic Local Dynasty in Central Asia), Saarbrücken 2011.
• KONUKÇU, Enver, “Behrâm-ı Gûr”, DİA, C. V, İstanbul 1992, ss. 356.
• KOWALSKİ, Tadeusz, “The Turks in the Shah-Nama”, The Formation of the Classical Islamic World, Ed. C. Edmund Bosworth, New York 2007.
• KURT, Hasan, “Devlet Kurma Sürecinde Sâmânoğulları”, AÜİFD, 44(2), 2003, ss. 109-129.
• KURTULUŞ, Rıza, “Cürcân”, DİA, C. VIII, İstanbul 1993, ss. 131-132.
• LANE-POOLE, Stanley, The Mohammedan Dynasties (Chronological And Genealogical Tables With Historical Introductions), London 1984.
• MARQUART, Josef, A Catalogue of the Provincial Capitals of Eranshahr, Roma 1931.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Esed b. Abdullah el-Kasrî”, DİA, C. XI, İstanbul 1995, ss. 365.
• POURSHARİATİ, Parvaneh, Decline and Fall of the Sâsânîan Empire, New York 2008.
• SAMUR, Sebahattin, “Nerşahî”, DİA, C. XXXII, İstanbul 2006, ss. 562.
• SALMAN, Hüseyin, “Tohâristan”, DİA, C. XLI, İstanbul 2012, ss. 214-215.
• SALMAN, Hüseyin ve Özgüdenli, Osman G., “Yabgu”, DİA, C. XLIII, İstanbul 2013, ss. 170-171.
• SHAHBAZİ, A. Sh., “Bahram VI Čobin”, EIr, III, London 1988, ss. 514-522.
• SYKES, P. M., History of Persia, London 1915.
• ŞEŞEN, Ramazan, “Eski Araplara Göre Türkler”, Türkiyat Mecmuası, C. XV, 1969, ss. 11-36. __________, “İbn Havkal”, DİA, C. XX, İstanbul 1999, ss. 34-35.
• SEYYİD, Eymen Fuâd, “Fâtımîler”, DİA, C. XII, İstanbul 1995, ss. 228-237.
• TAŞAĞIL, Ahmet, Gök-Türkler, TTK Yayınları, Ankara 2003.
• TOGAN, Nazmiye, “Peygamberin Zamanında Şarki ve Garbi Türkistanı Ziyaret Eden Çinli Budist Rahibi Hüen-Çang’ın Bu Ülkenin Siyasi ve Dini Hayatına Alt Kayitleri”, İslam Tetkikleri Dergisi, 4(1-2), 1956, ss. 21-64.
• TOGAN, Zeki V., “The Topography of Balkh Down to the Middle of the Seventeenth Century”, Central Asiatic Journal, 14(4), 1970, ss. 277-288. __________, Oğuz Destanı: Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, Enderun Yayınları, İstanbul 1982.
• TOĞAY, Ali Hüseyin, “Behram Çubin’in Göktürkler Üzerine Seferi Hakkında Bir Değerlendirme”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 10(1), 2023, ss. 288-311.
• USTA, Aydın, Türklerin İslamlaşma Serüveni: Sâmânîler, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2013. __________, Türkler ve İslamiyet (İlk Müslüman Türk Devleti: Sâmânîler), Yeditepe Yayınları, İstanbul 2021.
• YAZICI, Tahsin, “Belh”, DİA, C. V, İstanbul 1992, ss. 410-411.
• YILDIZ, Hakkı Dursun, “Abbâsîler”, DİA, C. I, İstanbul 1988, ss. 31-48.