ON COMMON IDIOMS OF TURKMEN TURKISH AND TURKEY TURKISH

Yıl 2018, Cilt: 9 Sayı: 25, 94 - 118, 06.01.2019

Engin Gökçür

Öz

Oghuzs lived in an area from the Caspian Sea to middle of Syr Darya in 10th century. Rejecting the tyranny of Ghaznavids, Turkmens, under the leadership of the governors Tuğrul and Çağrı, settled in present day Azerbaijan and Anatolia by defeating Ghaznavid army in 1040 (Sümer, 1999: 87-149). While some Turkmen tribes stayed in Transoxania, Khorasan and Mangyshlak in 13th century as a result of Mongol invasions, other Turkmen tribes settled in Azerbaijan and Anatolia. After this event the history of Turkmens in Turkmenistan and in Anatolia has changed in terms of different aspects. Some of common idioms used by Oghuz tribes lived together until 13th century is still used in two written language. Some of these idioms are the same in terms of sound and form and they are used nowadays. Other idioms have common features with Turkmen Turkish in terms of basic concepts and order. Although the words, forming these idioms which have a lot in common with idioms in Turkish, are different, the basic perspective of idioms are common. Within this context, the order of formation of idioms are common in idioms like “ağzı bişmek- ağzı yanmak; bite gahar edip yorğanı o:da bermek-pireye kızıp yorgan yakmak; bir okda iki tovşan a:vlamak - bir taşla iki kuş vurmak; eşekden yıkılan ya:lı bolmak - eşekten düşmüşe dönmek; gaş oñarcak bolup göz çıkarmak - kaş yapayım derken göz çıkarmak; gökdä:ki dileğiñ yerde govuşmak - gökte ararken yerde bulmak; üstünden da:ğ ayrılan ya:lı bolmak - üstünden da:ğ kalkmış gibi olmak” In this paper, common idioms in Turkmen Turkish and Turkish will be submitted in terms of perspective and form in Turkmen Turkish and Turkish. 

Anahtar Kelimeler

Turkish, Turkmen Turkish, Vocabulary, Idioms

TÜRKMEN TÜRKÇESİ İLE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ ORTAK DEYİMLER ÜZERİNE

Öz

Oğuzlar, X. yüzyılda Hazar Denizi‟nin doğusundan Sir Derya‟nın ortalarına kadar uzanan bir sahada yaşıyorlardı. 11. yüzyılda Gaznelilerin idaresine girmeyi reddeden Türkmenler Tuğrul ve Çağrı Beyler‟in önderliğinde 1040 yılında Gazne ordusunu yenerek bugünkü Azerbaycan ve Anadolu bölgelerini kendilerine yurt edinmişlerdir. 13. yüzyılda Moğol akınları neticesinde ise Türkmen boylarının bir kısmı Maveraünnehir, Horasan ve Mangışlak‟a kadar uzanan bölgede kalırken diğer Türkmen boyları Anadolu‟ya ve Azerbaycan‟a yerleşir. Bu olaydan sonra Türkmenistan‟da kalan Türkmenler ile Anadolu‟ya gelen Türkmenlerin tarihi ayrı bir seyir takip eder. 13. yüzyıla kadar iç içe yaşayan Oğuz boylarının ortak kullandıkları deyimlerin bir kısmı günümüzde her iki yazı dilinde kullanılmaya devam etmektedir. Bu deyimlerin bir kısmı ses ve şekil yönünden aynı olup günümüzde de kullanılır. Söz konusu deyimlerin diğer kısmı ise Türkiye Türkçesindeki deyimlerle kuruluş mantığı ve ifade ettiği temel kavramlar yönüyle ortak bir özellik taşır. Türkiye Türkçesindekilerle ortaklık gösteren bu deyimlerde deyimi teşkil eden sözcükler farklı olsa da deyimlerin ifade ettiği temel bakış açılarının ortak olduğu görülür. Bu bağlamda ağzı bişmek- ağzı yanmak; bite gahar edip yorğanı o:da bermekpireye kızıp yorgan yakmak; bir okda iki tovşan a:vlamak - bir taşla iki kuş vurmak; eşekden yıkılan ya:lı bolmak - eşekten düşmüşe dönmek; gaş oñarcak bolup göz çıkarmak - kaş yapayım derken göz çıkarmak; gökdä:ki dileğiñ yerde govuşmak - gökte ararken yerde bulmak; üstünden da:ğ ayrılan ya:lı bolmak - üstünden da:ğ kalkmış gibi olmak.” gibi deyimlerde deyimlerin kuruluş mantıklarının ortak işlediği görülür.  Bu makalede Türkmen Türkçesi ile Türkiye Türkçesinde kuruluş ve bakış açısı vb. yönlerden Türkiye Türkçesi ile Türkmen Türkçesinde ortak kullanılan deyimler belirtilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi, Türkmen Türkçesi, söz varlığı, deyimler

Kaynakça

• Altayev, S., Açılova G., Güçükov, S. (1976), Türkmen Diliniñ Frazeologik Sözlügi, Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyası Magtymgulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı, Ilım Neşiryatı, Aşgabat.
• Buran A.- Alkaya E. (2007), Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Hamzayev, M. Y. (1962), Türkmen Diliniñ Sözlügi, Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyası Dil Bilimi İnstitutı, Aşgabat.
• Kıyasova, G. - Geldimıradov, A. Durdıyev, H. (2015), Türkmen Diliniñ Düşündirişli Sözligi, II Cilt, Türkmenistanıñ Ilımlar Akademiyası Mağtımğulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı, Aşgabat.
• Parlatır, İ. (2008), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü-II (Deyimler), Yargı Yayınları, Ankara
• Sinan, A. T. (2015), Türkçenin Deyim Varlığı, Kesit Yayınları, İstanbul.