Milli Mücadele Yıllarında İmalat-ı Harbiye Fabrikaları

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 1, 201 - 223, 30.04.2017

Ersoy Zengin

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.309666

Öz

İmalat-ı
Harbiye Fabrikaları, Birinci Dünya Savaşı boyunca binlerce işçisiyle Osmanlı
ordularının silah ve mühimmat ihtiyaçlarını karşılamıştır. Bu fabrikalar
İstanbul’da; Zeytinburnu, Tophane, Kırkağaç ve Bakırköy’de faaliyet
göstermekteydi. Ayrıca taşrada Hendek ve Bayramiç’te kereste, Konya ve
Kayseri’de güherçile ihtiyacı için fabrikalar bulunmaktaydı. İmalat-ı Harbiye
Fabrikaları, Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasıyla silah üretim faaliyetlerini
durdurdu. Fabrikaların bir kısmında sivil ihtiyaçlara yönelik üretim yapılmaya
başlandı. İşgalci güçlere karşı Anadolu’da silahlı direniş başlayınca
İstanbul’da bulunan İmalat-ı Harbiye mensuplarının birçoğu Anadolu’ya geçerek
Kurtuluş Savaşı’na katıldılar. Bu işçiler küçük tamirhaneler kurarak orduya
büyük fayda sağladılar. Bu makalede, silah üretim faaliyetlerine son verilerek
ticari üretime başlayan İstanbul’daki İmalat-ı Harbiye Fabrikalarının
faaliyetleriyle Anadolu’ya geçerek Milli Mücadele’ye katılmış olan İmalat-ı
Harbiye işçilerinin silah ve mühimmat üretimi için yaptıkları çalışmalar
incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İmalat-ı Harbiye, Silah Üretimi, Devlet Fabrikaları, Milli Mücadele

İmalat-ı Harbiye Factories in the Years of National Struggle

Öz

İmalat-ı Harbiye Factories had produced weapons and
ammunition with thousands of workers for Ottoman Army during the First World
War. These factories were located in Zeytinburnu, Tophane, Kırkağaç and
Bakırköy in Istanbul.  In addition to
that, there were timber factories in Hendek and Bayramiç, and saltpeter
factories in Konya and Kayseri. With the Armistice of Montrose, these factories
stopped the production of weapons. Some of the factories started production for
civilian needs. When the armed resistance started in Anatolia, many of the
members of İmalat-ı Harbiye in Istanbul went to Anatolia and participated in
the War of Independence.  These workers
provided great benefits to the army by establishing small repair-shops. This
article examines the actions of İmalat-ı Harbiye factories which start
production for commercial purposes and the weapon production works by İmalat-ı
Harbiye workers who participated in National Struggle in Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Weapon Factories, Arms industry, State factories, Turkey National Struggle

Kaynakça

• Arşivler: 1.Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) / YPR, ASK, 1/70 (24 Nisan 1878). 2.Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Arşivi (ATASE) / BDH, 1924.163.13.18 (tarih yok); İSH, 152/201 (1 Ağustos 1919); İSH, 562/59ada (19 Kasım 1920). 3.Türk Tarih Kurumu Arşivi (TTKA) / Eyüp Durukan Koleksiyonu, Kutu No: 80 Gömlek No: 3, Birinci Cihan Harbini Takip Eden Meşum Mütareke Zamanındaki Hatıratımın Hülasası.
• Zabıt Cerideleri ve Resmi Yayınlar: Askeri Fabrikaları Mamulat ve Masnuatı-İmalat-ı Harbiye Fabrikaları (tarih yok). Düstur, Tertip II. Cilt 12, 417. Madde: 1-18 (21 Nisa 1921); MMZC, Devre: 1, İçtima senesi: 3, Birleşim: 60, Cilt: 4 (18 Mart 1911); TBMMGCZ, Devre 1, Cilt 1, İctima 1 (29 Mayıs 1920); TBMMZC, Devre: 1, İçtima senesi: 1, Birleşim: 133, Cilt: 7 (13 Ocak 1921).
• AKBULUT, Erden (2013). İstanbul Komünist Grubu’ndan (Aydınlık Çevresi) Türkiye Komünist Partisine-II 1924-1926, İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları.
• ARALOV, Semyon Ivanoviç (1997). Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları, Ankara: Cumhuriyet Yayınları.
• DURUKAN, Eyüp (1940). Askeri Fabrikalar Tarihçesi, Ankara: Askeri Fabrikalar Basımevi.
• HİMMETOĞLU, Hüsnü (1975). Kurtuluş Savaşı’nda İstanbul ve Yardımları I, İstanbul: Ülkü Matbaası.
• LEWINSOHN, Richard (1991). Esrarengiz Avrupalı Zaharoff, çev. C. Muhtaroğlu, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mehmed Cavid Bey (2001). İktisad İlmi, çev. O. Çakmak ve S. A. Çakmak, Ankara: Liberte Yayınları.
• MERAY, Seha L. ve Osman OLCAY (1977). Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş Belgeleri (Mondros Bırakışması, Sevr Andlaşması, İlgili Belgeler), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• ÖKÇÜN, Gündüz (1997). Osmanlı Sanayi, 1913, 1915 Sanayi İstatistiki, Ankara: Sermaye Piyası Kurulu Yayınları.
• ÖZALP, Kazım (1998). Milli Mücadele-I (1919-1922), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• SANDER, Oral ve Kurthan FİŞEK (2007). Türk ABD Silah Ticaretinin İlk Yüzyılı (1829-1929), Ankara: İmge Kitap.
• SARUHAN, Zeki (1994). Kurtuluş Savaşı Günlüğü II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• SARUHAN, Zeki (1995). Kurtuluş Savaşı Günlüğü-III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Türk İstiklal Harbi VII İdari Faaliyetler (1975). Ankara: Genel Kurmay Basımevi.
• Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Osmanlı Devri Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik X'ncu Cilt (1985), Ankara: Genel Kurmay Basımevi.
• UYSAL, Bahar; TANRISEVER, N. H. ve Osman DÜZEL (2003). Avrupa Birliği Temel Terimler Sözlüğü, Ankara: AB Genel Sekreterliği Yayınları.
• ÜÇOK, Ahmet Kemal (2002). Görüp İşittiklerim, haz. A. Birinci, Ankara: Okuyan Adam Yayınları.
• VARLIK, Bülent (2005). Ali Tunalı Vatana Hizmette 70 Yıl, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• YAMAUCHI, Masayuki (1995). Hoşnut Olamamış Adam-Enver Paşa Türkiye’den Türkistan’a, İstanbul: Bağlam Yayınları.
• YAVUZER, İhsan (2011). “Devre Göre Erzurum’da Esnaf ve Teknik Sanat Teşekkülleri”, Tarih Yolunda Erzurum (Tıpkı Basım), Erzurum: Erzurum 2011 Dünya Üniversiteler Kış Oyunları Yayını.
• YURDAKUL, Nuri (1958). “İstiklâl Harbinde Harp Sanayii” (Cilt 39). Ankara: Makine Kimya Endüstrisi.
• ZENGİN, Ersoy (2015). Tophane-i Amire’den İmalat-ı Harbiye’ye Osmanlı Devleti’nde Harp Sanayii (1861-1923), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ZENGİN, Ersoy (2015). “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Erzurum’da Silah Üretim Tarihine Bakış ve Erzurum Silah Tamirhanesi; Firdevsoğlu İş Ocağı”, 100. Yılı Münasebetiyle I. Dünya Savasında Kafkas Cephesi Uluslararası Sempozyumu, haz. Merve Uğur, ss. 247-279, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.