19. Yüzyılın Sonunda Tokat Sancağı

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 1, 98 - 110, 24.04.2021

Esat Aktaş

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.878535

Cited By: 2

Öz

Coğrafî konumuyla her dönemde önemli bir yere sahip olan Tokat, 1398 yılında Osmanlı Devleti sınırlarına dahil edildi. Birçok siyasî ve idarî değişiklikle birlikte 19. yüzyıla gelmiş olan Tokat, 12 Ocak 1880 tarihinde sancak merkezi yapıldı. Niksar, Erbaa ve Zile kazaları da Tokat sancağına bağlandı. Bu çalışmada 19. yüzyılın sonunda Tokat sancağının idarî ve sosyo-ekonomik gelişimi ele alındı. Araştırma verileri Osmanlı Arşivi, salnameler ve literatürdeki kaynaklarla elde edildi. Araştırmada 1880-1900 yılları arasında Tokat’ın Osmanlı Devleti’nin önemli şehirlerinden birisi olduğu görüldü. Ticaret güzergahında olan Tokat, Sivas vilayetine uzaklığı ve güvenlik gerekçeleriyle sancak statüsü kazandı. Büyük çoğunluğu Müslümanlardan oluşan Tokat’ta gayrimüslim nüfus da yaşamaktaydı. Aynı zamanda şehir nüfusu, iç ve dış göçlerle arttı ve buna bağlı olarak çeşitlendi. Bazı sorunları beraberinde getiren bu göçler, Tokat çayı gibi yeni bir ürünle tanışılmasına da vesile oldu. Tokat sanayisi önemli ürünleri piyasaya sürdü. Bu ürünlerden Tokat bakırı ve basması, döneminde dünya ölçeğinde marka değeri kazandı. Sanayi ve ticaretin gelişmiş olduğu Tokat’ta coğrafyanın vermiş olduğu imkanlarla hem tarım hem de hayvancılık gelişme gösterdi. Tokatlıların da bu alanların tamamından geçimlerini sağladığı anlaşılmaktadır. 1895 sonrasında yaşanan Ermeni isyanlarıyla Tokat’ta huzur içerisinde yaşayan halkın çatışma ortamına çekildiği ve Tokat halkının milli birliğini ve vatanını korumaya çalıştığı görülmektedir. Tokat ve çevresinde yaşanan bu hadiseler, şehirde var olan askerî yapının ve kolluk kuvvetlerinin yetersizliğini de ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Sivas, Tokat, Sancak, 19. Yüzyıl

Tokat Sanjak at the end of the 19th Century

Öz

Having an important place in every period with its geographical location, Tokat was included into the borders of the Ottoman Empire in 1398. Tokat, which came to the 19th century with many political and administrative changes, was made a sanjak center on January 12, 1880. Niksar, Erbaa and Zile districts were also centralized to Tokat sanjak. In this study, the administrative and socio-economic development of Tokat sanjak at the end of the 19th century was discussed. The research data were obtained from the Ottoman Archive, the annuals and the sources in the literature. In the research, it was seen that Tokat was one of the important cities of the Ottoman Empire between 1880-1900. Tokat, which was on the trade route, gained the status of sanjak due to its distance from Sivas province and security reasons. The non-Muslim population also lived in Tokat, where the majority of them were Muslims. At the same time, the population of the city increased due to internal and external migrations, and diversified accordingly. These migrations, which brought some problems together, led to the introduction of a new product such as Tokat tea. Tokat industry has introduced important products to the market. Among these products, Tokat copper and cotton print gained brand value on a world scale during the period. In Tokat, where industry and trade are developed, both agriculture and animal husbandry have developed with the opportunities provided by the geography. It is understood that the people from Tokat also make a living from all these areas. It is seen that the people living peacefully in Tokat retreated to the clash environment because of the Armenian riots lived after 1895 and the people from Tokat tried to protect their national unity and their homeland. These incidents in Tokat and its surroundings also reveal the inadequacy of the military and law enforcement forces in the city.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Sivas, Tokat, Sanjak, 19th Century

Kaynakça

• AÇIKEL, Ali (2003). “Tanzimat Döneminde Tokat Kazasının İdari ve Nüfus Yapısındaki Değişiklikler (1839-1880)”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 27(2): 253-265.
• AÇIKEL, Ali (2004). “Tokat Sancağının İdari Durumu ve Nüfus Yapısı (1880-1907)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(2): 331-359.
• AKTAN, Gündüz (2002). “Devletler Hukukuna Göre Ermeni Sorunu”, Osmanlı’nın Son Döneminde Ermeniler, ss. 243-284, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• AYKUN, İbrahim (2003). “Tokat’taki Ermeni Hınçak Cemiyeti ve Faaliyetleri (1893-1894)” Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, Cilt 1, ss. 503-516, Ankara: Asam Ermeni Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• BALTACI, Cahit (2002). “Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Öğretim”, Türkler, Cilt 11, ss. 446-462, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• BEŞİRLİ, Mehmet (2005). Orta Karadeniz Kentleri Tarihi I: Tokat (1771-1853), Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayınları.
• BİROL, Nurettin (1999). Halil Rıfat Paşa Dönemi ve İcraatları (1827-1901), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• CİNLİOĞLU, Halis Turgut (1973). Osmanlılar Zamanında Tokat, Dördüncü Kitap, Tokat: Barış Matbaası.
• CUİNET, Vital (1954a). “XIX. Yüzyılda Tokat: Tokat Sancağı”, Yeşilırmak, 1(5): ss. 13-15.
• CUİNET, Vital (1954b). “XIX. Yüzyılda Tokat: Tokat Sancağı”, Yeşilırmak, 1(6): ss. 22-23.
• CUİNET, Vital (1955). “XIX. Yüzyılda Tokat: Tokat Sancağı”, Yeşilırmak, 1(7): ss. 17-19.
• ÇADIRCI, Musa (1997). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÇELİK, Gülfettin (2002). “Osmanlı Toplumsal Sisteminin Bir Göstergesi Olarak XIX. Yüzyılda Osmanlı Ulaşım Ağının Yeniden Oluşumu ve Nüfusun İskanı”, Türkler, Cilt 13, ss. 936-941, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• DEMİR, Alpaslan (2007). XVI. Yüzyılda Samsun-Ayıntab Hattı Boyunca Yerleşme, Nüfus ve Ekonomik Yapı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• DEMİR, Alpaslan (2012). “XV. Yüzyılın İkinci Yarısında Tokat Şehrinde Göçmenler”, Tokat Sempozyumu, 01-03 Kasım 2012 Tokat, Bildiriler, Cilt 1, ss. 83-98, yay. haz. Ali Açıkel; Samettin Başol; Ali Osman Solmaz; Murat Hanilçe, Tokat: Tokat Valiliği Yayınları.
• DEMİR, Uğur (2012). “Cizvitlerin Tokat’taki Faaliyetleri”, Tokat Sempozyumu, 01-03 Kasım 2012 Tokat, Bildiriler, Cilt 1, ss. 99-125, yay. haz. Ali Açıkel; Samettin Başol; Ali Osman Solmaz; Murat Hanilçe, Tokat: Tokat Valiliği Yayınları.
• DEMİREL, Muammer (2002). “Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri”, Türkler, Cilt 15, ss. 44-60, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• EKEN, Galip (2000). “Tanzimat Dönemi Osmanlı Toplumunda Nüfusun Mesleki Yapılanması: Tokat Örneği”, Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, 15(1): 155-169.
• GENÇ, Mehmet (1987). “17.-19. Yüzyıllarda Sanayi ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, 2-6 Temmuz 1986, ss. 145-169, Ankara.
• GÖKBİLGİN, Tayyib (1965). “15 ve 16. Asırlarda Eyalet-i Rûm”, Vakıflar Dergisi, (6): 51-61.
• GÖKBİLGİN, Tayyib (1979). “Tokat”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 12/1, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.: 51-61.
• GÜNDOĞDU, Hamza; BAYHAN, Ahmet Ali; AKTEMUR, Ali Murat; KUKARACI, İshak Umut; ÇELİK, Adem (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat, Tokat: Tokat Valiliği Yayınları.
• HANİLÇE, Murat (2017). “Osmanlı Taşrasına Telgraf Hattı Çekilmesinde Yaşanan Zorluklar Niksar-Erbaa-Tokat Telgraf Hattı Örneği”, History Studies, 9(4): 63-99.
• İNALCIK, Halil (1993). Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, İstanbul: Eren Yayınları.
• İPEK, Nedim (1994). Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KAFESOĞLU, İbrahim (1972). Selçuklu Tarihi, İstanbul: MEB. Yayınları.
• KARACA, Ali (1993). Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899), İstanbul: Eren Yayınları.
• KARAYAKA, Nuriye (1988). Eskiçağ Tarihinde Tokat, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• KARCI, Erol (2015). “Reji İdaresi’nin Tokat ve Çevresindeki Usulsüz Uygulamalarına Dair Bazı Tespitler (1886-1911)”, Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 25-26 Eylül 2014, Bildiriler, Cilt 1, ss. 513-526, yay. haz. Ali Açıkel; Samettin Başol; Murat Hanilçe; Emel Hisarcıklılar, Tokat: Tokat Valiliği Yayınları.
• KARPAT, Kemal H. (2010). Osmanlı Nüfusu (1830-1914), çev: Bahar Tırnakcı, İstanbul: Timaş Yayınları.
• KODAMAN, Bayram (1999). Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KUZUCU, Kemalettin (2003). “Sivas’ta Ermeni Hareketleri ve Yerel Yönetiminin Uygulamaları (1880-1900)”, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, Cilt 1, ss. 517-528, Ankara: Asam Ermeni Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• KUZUCU, Kemalettin (2012). “Osmanlı’nın Son Döneminde Uluslararası Kaçakçılığa Konu Olan “Tokat Çayı”nın Serüveni”, Tokat Sempozyumu, 01-03 Kasım 2012 Tokat, Bildiriler, Cilt 1, ss. 183-196, yay. haz. Ali Açıkel; Samettin Başol; Ali Osman Solmaz; Murat Hanilçe, Tokat: Tokat Valiliği Yayınları.
• MERCAN, Mehmet (2002). “Tokat’ın Mutasarrıflık Oluşuna Dair Bir Belge”, Tokat Kültür Araştırma Dergisi, 10(17): 5-13.
• MERCAN, Mehmet (2007). “Sivas Vilayeti’nin Teşkili ve İdari Yapısı (1867-1920)”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, 21-25 Mayıs 2007, Cilt 1, ss. 549-558, Sivas: Sivas Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• ORTAYLI, İlber (2000). Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖZCAN, Tuğrul (2007). II. Abdülhamid Döneminde Orta ve Doğu Karadeniz’de Meydana Gelen Ermeni Olayları, İstanbul: Akis Kitap. ÖZDEMİR, Gazi (2019). “Zirveye Doğru: İkinci Bayezid ve Yavuz Dönemi”, Osmanlı Tarihi I, ss. 92-131, ed. Selim Hilmi Özkan, İstanbul: İdeal Kültür Yayınları.
• ÖZTUNÇ, H. Baha (2010). “1897 Tokat Ermeni Olayının Dış Basına Yansımaları ve Olayın Gerçek Yüzü”, History Studies, 2(1): 188-206.
• ÖZTÜRK, Nazif (1987). “Selçuklu-Osmanlı Dönemi Ulaşım Sisteminde ve Ticaretinde Tokat’ın Yeri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, 2-6 Temmuz 1986, ss. 71-80, Ankara.
• SÜSLÜ, Azmi (1986). “Patrikhane ve Kiliselerin Ermeni Teröründeki Yeri”, Uluslararası Terörizm ve Gençlik Sempozyumu Bildirileri, 24-26 Nisan 1985, ss. 69-75, Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları. Şemseddin Sami (1308). Kamusü’l-Alam, C. 3, İstanbul.
• ŞİMŞİR, Bilal N. (1986). “Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti”, Uluslararası Terörizm ve Gençlik Sempozyumu Bildirileri, 24-26 Nisan 1985, ss. 77-102, Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• ŞİMŞİRGİL, Ahmet (1990). Osmanlı Taşra Teşkilatında Tokat (1455-1574), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• TAŞBAŞ, Erdal (2012). “XIX. Yüzyılda Tokat’ta Göçmen İskanı ve Göçmen Sevkinde Şehrin Önemi”, Tokat Sempozyumu, 01-03 Kasım 2012 Tokat, Bildiriler, Cilt 1, ss. 261-285, yay. haz. Ali Açıkel; Samettin Başol; Ali Osman Solmaz; Murat Hanilçe, Tokat: Tokat Valiliği Yayınları.
• TAŞBAŞ, Erdal (2015). “Tokat’ta Göçmen İskanı (XX. Yüzyıl)”, Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 25-26 Eylül 2014, Bildiriler, Cilt 1, ss. 665-680, yay. haz. Ali Açıkel; Samettin Başol; Murat Hanilçe; Emel Hisarcıklılar, Tokat: Tokat Valiliği Yayınları.
• TIZLAK, Fahrettin (1995). “Osmanlı Devleti’nde Ham Bakır İşleme Merkezi Olarak Tokat ve Diyarbakır”, Belleten, LIX(226): 643-659.
• TIZLAK, Fahrettin (1999). “Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, Osmanlı, Cilt 3, ss. 312-321, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• TURAN, Osman (1996). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1988a). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1988b). Osmanlı Tarihi, Cilt 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (2003). Tokat Kitabeleri, haz. Mehmet Mercan ve Mehmet Emin Ulu, Ankara.
• ÜNAL, Uğur (2007). “XIX. Yüzyıl Sonlarında (1870-1900) Sivas Vilayetinde Askeri Yapı”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri, 21-25 Mayıs 2007, Cilt 1, ss. 559-579, Sivas: Sivas Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• YAZICI, Nesimi (1999). “Tanzimat Dönemi Osmanlı Haberleşme Kurumu”, Osmanlı, Cilt 3, ss. 619-626, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı-Osmanlı Arşivi (BOA)