OSMANLI DÖNEMİNDE ANTEP’İN İKTİSADÎ VAZİYETİ

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 1 - 45, 01.07.2022

Mustafa Öztürk

Öz

1516 yılında bölgenin Osmanlılar tarafından ilhakı ile beraber Antep önce Vilayet-i Arab veya Vilayet-i Şam olarak adlandırılan ve sınırları Adana’ya kadar uzanan büyük vilayete dahil edildi. 1547’de Halep Eyaletinin kurulması ile Halep’e bağlandı daha sonra Zülkadriye (Maraş) Eyaletine ilhak edildi. 19. yüzyılda gene bağlı bağlı bir sancak oldu.
1536’da Antep’in nüfusu 9.288 iken 1543’te 9.872 ve 1574’te de 14.847’ye yükselmiş, 1574’te sancak nüfusu 45.667 olarak tespit edilmiştir. 17. yüzyılın ortalarında Antep’te 32 mahalle ve 8.067 toprak ve kireç örtülü ev vardı. Bu rakama göre Antep’in nüfusu yaklaşık 35.000-40.000 civarında olmalıdır. Dönem içinde mahalle sayıları değişmekle beraber 40-52 arasındadır. 130-160 köyü vardır.
Antep’in ekonomisi çağdaşları gibi kır ve şehir ekonomisine dayanır. Çevresinde geniş ve münbit ovalar, zengin su kaynakları yoktur. Klâsik ziraat yapılır, buğday, arpa, mercimek, nohut yetiştirilirdi. Kayıtlardan anlaşıldığına göre Antep’te pamuk ziraati de yapılıyordu. Çünkü terekelerde sıkça koza kayıtlarına rastlanmaktadır. Ayrıca esnaf teşekkülü içinde kozalı pamuk satan hişveci esnafı da bulunmaktadır. Keza terekelerde üzüm bağlarına sıkça rastlanmaktadır. Buna bağlı olarak Antep’in hususi Şıra hanı vardır. Zeytin ziraatinin yapıldığı da anlaşılmakla beraber Kilis kadar yoğun olmadığı anlaşılmaktadır. Ceviz ve zerdali ağaçlarının satışı veya miras olarak bırakıldığı görülmektedir. Ama günümüzde Antep ekonomisinde önemli bir yeri olan antep fıstığı ziraatine, alış-verişine rastlanmaktadır. 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarından itibaren antep fıstığı ziraatine başlandığı anlaşılmaktadır. Antep fıstığının yabanisi olan menengişin Antepliler tarafından bilindiği, kuruyemiş veya kahve olarak tüketildiği tahmin edilmektedir.
Antep’te geniş bir esnaf zümresi vardır ki toplam 42 esnaftır. Şehir ekonomisinin aslî unsurudur. Esnaf gruplarına bakıldığında çoğu sanat erbabıdır. Ekmekçi, demirci, marangoz, debbağ, kuyumcu, tüfenkçi, berber, abacı, cullah, sarrac, semerci, boyacı gibi esnaf, aynı zamanda birer sanat icra ederlerdi ve çırak-kalfa-usta silsilesi dâhilinde yetişirlerdi. Antep’te dokumacılığın ön planda açıktır. Şehre isabet eden örfî vergilerin önemli bir kısmını esnaf öderdi. Deprem ve kıtlık gibi olağanüstü hallerde halkın vergileri affedilirdi.
Antep’te Ermeni ve Yahudilerden oluşan bir gayr-i müslim nüfus da elbette vardı. 1804’te Antep’te 120’si alâ, 926’sı evsat ve 302’si edna olmak üzere 1.348 cizye veren erkek nüfus vardı. 1843’te bu rakam değişmemiştir. Zannedildiği gibi Antep’te büyük bir gayr-i müslim nüfus yoktur.
Terekeler üzerinde yaptığımız gözlemlerde, Antep halkının çok büyük mal varlığına sahip olmadığı anlaşılmaktadır. 10.000 kuruşu geçen tereke yoktur. En düşük tereke miktarı de 30 kuruştur. Yani Osmanlı döneminde Antep halkının büyük çoğunluğu orta sınıf olup çok zengin ve çok fakir halk nadirdir. Aynı sonuç yukarıda cizye üzerinde değerlendirme yapılırken görülmüştür. Cizye-güzâr halkın da büyük çoğunluğu orta halli idi. Terekelerin mahiyeti itibariyle Müslim ile gayr-i Müslim halk arasında önemli bir fark görülmemektedir. İki toplum arasında da kullanılan giyim-kuşak ve mutfak eşyası arasında da bir fark yoktur. Ayrı mahallelerde oturdukları gibi, karışık halde de yaşıyorlardı. Antep halkı arasında daha çok tek eşli evlilikler mevcuttur. 2 ve 3 hanımla evli olanların sayısı çok azdır. Buna göre, 84 kişiden 2 hanımla evli olanları sayısı 11, 3 hanımla evli olanların sayısı 2’dir. Gayr-i Müslimlerde 2 hanımla evli olan yoktur. Ailelerin çocuk sayıları da ortalama 2-4 arasında seyretmektedir. Anadolu’nun diğer şehirlerinde de benzer durum vardır, genellikle tek eşlilikler yoğundur, aile başına çocuk sayısı da 2-3 arasındadır. Terekelerde nadir olarak kitap çıkmaktadır. Bu da okur-yazar oranı hakkında bir fikir verebilir.
Dönem içinde incelediğimiz fiyatların, öteki Anadolu şehirleriyle pek farklı olmadığı anlaşılmaktadır. Bugün olduğu gibi, geçmişte de fiyatlar emtianın kalitesine, gayr-i menkul ise mevkiine, müştemilatına, canlı hayvan ise yaşına ve besili oluşuna göre belirlenirdi. Ücretlerle fiyatlar arasında bir uçurum yoktu, tersine ücretlerin satın alma gücü ile fiyatlar arasında bir denge olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Antep, İktisat

Kaynakça

• Kaynaklar A. Asılları İncelenen Antep Şer‘iyye Sicilleri No: 85, 87, 116, 132, 134, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144
• B. Tetkik Eserler Acıoğlu Serpil, 137 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicilinin (1216-1220/1801-1806) Transkripsoyunu ve Değerlendirilmesi, (Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep 2012
• Bayraktar Hilmi, “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Antep’in İdarî Yapısı ve İktisadî Durumu”, Gaziantep Valiliği-Gaziantep üniversitesi-Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu, (Gaziantep, 22 Ekim 1999), Gaziantep 2000
• Can Mehmet, 61 Numaralı Antep Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (1124-1125/1712-1713, s. 101-200), (Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep 2014
• Çınar Hüseyin, “Antep Şehrinde XVIII. Yüzyılda Kurulan Medrese ve Vakıfları”, Cumhuriyetin 75.Yılına Armağan, (Ed. Yusuf Küçükdağ), Gaziantep 1999, s. 173-186
• Çınar Hüseyin, “Vakıflar ve Bânîleri: Ayntab (Gaziantep) Şehri Örneği”, Vakıf Medeniyeti ve Şehir Sempozyumu, (06-12 Mayıs 2013), Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara 2013
• Erkmen Ayşe, 156 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H. 1312-1314, Sayfa 167-250, 193,1-8), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans tezi), Gaziantep 2005
• Gaziantep Üniversitesi-Gaziantep Vakıflar Bölge Müdürlüğü- Uluslararası Antep-Halep Vakıfları Sempozyumu Bildirileri I-III, (Editör: İsmail Altınöz), İstanbul 2014
• Hale Şıvgın, “19. Yüzyılın İlk Yarısında Ayıntap”, M. Abdülhaluk Çay Armağanı Kitabı II, Ankara 1998
• Hüseyin Özdeğer, Onaltıncı Asırda Ayıntab Livası I, İstanbul 1988
• Karakuş Hasan, 121 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicili H.1179-1200/M.1765-1785, (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ 2006
• Kaya Leyla, 37 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi H.1098-1100 (1686-1689), s. 1-97, (Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep 2014
• Kurt Aylin, 99 Numaralı Ayıntab Şer‘iyye Sicilinin (H. 1139-1159)/1727-1746) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep 2013
• Narinç Ökkeş, 64 Numaralı Antep Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (1123-1124/1711-1712), (Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kilis 2010
• Özdeğer Hüseyin, “Antep” maddesi TDVİA XIII, İstanbul 1996
• Özdemir Rıfat, “Avârız ve Gerçek-hâne Sayılarının Demografik Tahminlerde Kullanılması Üzerine Bazı Bilgiler”, X. Türk Tarih Kongresinden ayrıbasım, Ankara 1993, s. 1581-1613
• Özdemir Rifat, “Harput ve Çemişgezek’te Askerî Ailelerin Sosyo-Ekonomik Yapısı (1890-1919), TTK- Belleten LIX/226, Ankara 1995, aynı müellif, Tokat’ta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı (1771-1810), Ankara 1991
• Özel Nalan, 23 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (1063-1064/1653-1654), (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla 2006
• Özlü Zeynel, Gaziantep’in 120 No’lu Şer‘iyye Sicili -Transkripsiyon ve Değerlendirme- (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1999
• Öztürk Mustafa, “Genel Hatlarıyla Osmanlı Para Tarihi”, Türkler X, Yeni Türkiye Yayınları, (Ed. Hasan Celal Güzel-Kemal Çiçek-Salim Koca), Ankara 2002, s. 802-822
• Öztürk Mustafa, “Güney Doğu Anadolu’da Fiyatlar”, V. Milletlerarası Osmanlı Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğler, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma ve Uygulama Merkezi (İstanbul 21-25 Ağustos 1989), TTK Yay. Ankara 1990
• Öztürk Mustafa, “Osmanlı Dönemi Fiyat Politikası ve Fiyatların Tahlili”, TTK-Belleten LV/212, Ankara 1991, s. 87-100
• Timbil Rabia Sultan, 19 Numaralı Antep Şer‘iye Siciline Göre Mülk Satışları (1647-1648), (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2003
• Yarşı Ahmet, 45 Numaralı Antep Şer’iyye Sicilinin İlk Yüz Sayfasının Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H.1107/1696), Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kilis 2014