HUKUKA TARİHSEL MATERYALİST YAKLAŞIM AÇISINDAN ‘TOPLUMSAL FORMASYON’ KAVRAMININ ÖNEMİ

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 1, 394 - 440, 25.06.2021

Ulaş Karadağ

https://doi.org/10.32957/hacettepehdf.776337

Öz

Tarihsel materyalizmin kurucuları Marx ve Engels her ne kadar genel bir hukuk teorisi geliştirmemişseler de tarihsel materyalizmin hukuka dair bir çok belirleyici saptaması bulunmaktadır. Tarihsel materyalizm hukuku en genel anlamda toplumsal ilişkiler bütününün yeniden üretimi ve düzenlenişindeki etkisi bakımından elır. Bu ise toplum ve hukuk ilişkisine dair belirli bir görüş açısını gerekli kılar. Bu makale, bu görüş açısını incelemek üzere toplumsal formasyon kavramına odaklanmaktadır. Toplumsal formasyon kavramının sunduğu teorik çerçeve, hukukun toplumsal bütünlük içerisinde haritalanmasına, daha da önemlisi hukuk ve üretim ilişkileri ilişkisinin topografisini kavramaya olanak tanımaktadır. Marx’a göre verili bir toplumdaki üretim ilişkileri, üretici güçlerle birlikte Marx’ın üretim tarzı adını verdiği özgül bütünlüğü oluşturur. Kapitalist toplum ise özgül üretim tarz(lar)ını oluşturan toplumsal pratiklerin ve ilişkilerin, somut ve karmaşık biraradalığını ifade etmektedir. Tarihsel materyalist yaklaşım içinden geliştirilen toplumsal formasyon kavramı, tarihin belirli bir dönemine denk düşen somut ve tarihsel bir toplumsal gerçekliğin kavranışına hizmet etmektedir. Kavram, ekonomik, hukuki-politik, ideolojik-kültürel vs. toplumsal süreçlerin özgül dinamikleri arasındaki ilişkiyi tespit etmek bakımından ayırt edici niteliktedir. Toplumsal formasyonlar birden fazla üretim tarzının varlığını içermekle birlikte, üretim tarzı kavramı ile toplumsal formasyon kavramı arasında önemli bir fark bulunmaktadır. Üretim tarzı kavramı soyut bir toplumsal bütünü ifade ederken, toplumsal formasyon kavramı somut bir toplumsal durumu/biçimi analiz etmeye dönüktür. Toplumsal formasyon kavramının, toplumsal yapı ve dönüşümün somut ve maddi veçhelerine yönelik olması, hukukun da sabit ve ebedi bir entite değil de tarihsel olarak belirlenen ve dönüşüm halindeki bir ilişki ve biçimler bütünü olarak kavranmasına imkân tanır. Bu nedenle, makalenin konusu, toplumsal formasyon kavramının sunduğu teorik çerçevenin incelenmesiyle sınırlandırılmıştır. Bu çerçeve Maurice Godelier, Louis Althusser, Étienne Balibar, Nicos Poulantzas, Martha Harnecker, Ellen Meiksins Wood, Perry Anderson, David Harvey ve Samir Amin gibi düşünürlere değinilerek incelenecek, kavramın hukuk çalışmaları için önemine ise kısaca sonuç bölümünde değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Hukuk, Tarihsel Materyalizm, Toplumsal Formasyon, Üretim Tarzı, Althusserci Marksizm

THE IMPORTANCE OF ‘SOCIAL FORMATION’ CONCEPT IN TERMS OF HISTORICAL MATERIALIST APPROACH TO LAW

Öz

Although the founders of historical materialism, Marx and Engels, did not develop a general theory of law, historical materialism presents a distinctive approach to law. Historical materialism examines law in the widest sense in terms of its impact on the reproduction and regulation of the unity of social relations. This requires a particular perspective on the relationship between society and law. This article focuses on the concept of social formation to exposit this point of view. The theoretical framework offered by the concept of social formation allows the mapping of law in social integrity, and more importantly, understanding the topography of the relationship between law and relations of production. According to Marx, the relations of production in a given society, together with the productive forces, constitute a specific unity that Marx called mode of production. Capitalist society, on the other hand, expresses the concrete and complex coexistence of the social practices and relationships that form specific mode of productions. The concept of social formation serves the understanding of a concrete and historical social reality that corresponding a certain period of history. The concept provides an important opportunity to identify the relationship between the concrete and material dynamics of economic, legal-political, ideological-cultural social processes. Since the concept concerns concrete and material processes, it allows law to be considered not as a abstract and stable entity, but as a whole of social relations and forms that are historically determined and transformed. For this reason, the subject of this article is limited to the elaboration of the theoretical framework presented by social formation concept. This framework will be handled by dealing thinkers like Maurice Godelier, Louis Althusser, Nicos Poulantzas, Ellen Wood, Perry Anderson and Samir Amin. Additionally, the importance of the concept for legal studies will be briefly mentioned in the conclusion.

Anahtar Kelimeler

Law, Historical materialism, Social formation, Mode of production, Althusserian Marxism

Kaynakça

• ADORNO, Theodor W., “Gesellschaft”, Gesammelte Schriften, Bnd 8, Shurkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1972.
• AKMAN, Şefik Taylan, Hukuk ve Politika İlişkisi: Hukukun Ekonomi Politik Analizi ve Liberal Hukuk Düzeninin Eleştirisi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2016.
• ALTHUSSER, Louis, “From Capital to Marx’s Philosophy”, Reading Capital, (çev. Ben Brewster, David Fernbach), Verso, London, 2016.
• ALTHUSSER, Louis, “Kapital’in Nesnesi”, Kapital’i Okumak, (çev. Işık Ergüden), İthaki Yayınları, İstanbul, 2007.
• ALTHUSSER, Louis, “The Object of Capital”, Reading Capital, (trans. Ben Brewster, David Fernbach), Verso, London, 2016.
• ALTHUSSER, Louis, History and Imperialism: Writings, 1963–1986, (trans. G. M. Goshgarian), Polity Press, Cambridge, 2020.
• ALTHUSSER, Louis, Marx İçin, (çev. Işık Ergüden), İthaki Yayınları, İstanbul, 2015.
• ALTHUSSER, Louis, Yeniden Üretim Üzerine, (çev. Işık Ergüden), İthaki Yayınları, İstanbul, 2005.
• AMIN, Samir, Emperyalizm ve Eşitsiz Gelişme, (çev. Semih Lim), Yordam Kitap, İstanbul, 2018.
• AMIN, Samir, Eşitsiz Gelişme: Çevre Kapitalizminin Toplumsal Biçimleri Üzerine Deneme, (çev. Ahmet Kotil), Arba Yayınları, İstanbul, 1991.
• AMIN, Samir, Modernite, Demokrasi ve Din: Kültüralizmlerin Eleştirisi, (çev. Fikret Başkaya, Uğur Günsür, Güven Öztürk), Yordam Kitap, İstanbul, 2016.
• AMIN, Samir, Unequal Development: An Essay on the Social Formations of Peripheral Capitalism, (trans. Brian Pierce), Monthly Review Press, New York, 1976.
• ANDERSON, Perry, Marksizm’de Tartışmalar, (çev. Ahmet Özdemir), Göçebe Yayınları, İstanbul, 1998.
• BALIBAR, Étienne, “Tarihsel Materyalizmin Temel Kavramları Üzerine”, Kapital’i Okumak, (çev. Işık Ergüden), İthaki Yayınları, İstanbul, 2007.
• BASSO, Luca, “Between Pre-Capitalist Forms and Capitalism: The Problem of Society”, In Marx’s Laboratory, (der R. Bellofiore vd), Brill, Leiden, 2013, ss. 329-345.
• BECKER, Uwe, “Sınıf Kuramı: Hala Eleştirel Sosyal Bilimsel Analizin Ekseni mi?”, Sınıflar Üzerine Tartışmalar, (ed. E. O. Wright), (çev. Tahir Emre Kalaycı), Nota Bene Yayınları, İstanbul, 2017.
• BHASKAR, Roy, Gerçekliği Geri Kazanmak, (çev. Beyza Sümer Aydaş), Nota Bene Yayınları, İstanbul, 2015.
• BLACKLEDGE, Paul, Marksist Tarih Kuramı Üzerine, (çev. Şükrü Alpagut), Yordam Kitap, İstanbul, 2017.
• BOTIGELLI, Émile, Bilimsel Sosyalizmin Doğuşu, (çev. Kenan Somer), 2. Basım, Bilim ve Sosyalizm Yayınları, Ankara, 1997.
• BOTTOMORE, Tom, A Dictionary of Marxist Thought, Blackwell, Oxford, 2001.
• BURAWOY, Michael, Üretim Siyaseti: Kapitalizm ve Sosyalizmde Fabrika Rejimleri, (çev. Çağdaş Gümüşoluk), Nota Bene Yayınları, Ankara, 2015.
• CARCHEDI, Guglielmo, “On the Economic Identification of the New Middle Class”, Economy and Society, Year: 1975, Volume: 4, Issue: 1, ss. 58-76.
• CASTORIADIS, Cornelius, Toplum İmgeleminde Kendini Nasıl Kurar?, 1. Cilt, (çev. Hülya Uğur Tanrıöver), İletişim Yayınları, İstanbul, 1997.
• CLARKE, Simon, “Marksizm, Sosyoloji ve Poulantzas’ın Devlet Kuramı”, Devlet Tartışmaları: Marksist Bir Devlet Kuramına Doğru, (der. S. Clarke), (çev. İbrahim Yıldız), Ütopya Yayınevi, Ankara, 2004.
• COHEN, Gerald A., Karl Marx’ın Tarih Teorisi: Bir Savunma, (çev. Ahmet Fethi), Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul, 1998.
• ÇULHAOĞLU, Metin, “Yöntem Sorunu: Genel Bir Yaklaşım”, Gelenek, Yıl: 1989, Sayı 23, https://www.gelenek.org/yontem-sorunu-genel-bir-yaklasim (erişim tarihi: 20.03.2020).
• DEMIROVIĆ, Alex, Toplum ve Eleştiri, (çev. Muharrem Açıkgöz), FelsefeLogos Yayınevi, İstanbul, 2007.
• EAGLETON, Terry, İdeoloji, (çev. Muttalip Özcan), Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2005.
• EDELMAN, Bernard, Ownership of the Image: Elements for a Marxist Theory of Law, (trans. Elizabeth Kingdom), Routledge & Kegan Paul, 1979.
• ELIAS, Norbert, Uygarlık Süreci, Cilt 1, (çev. Erol Özbek), İletişim Yayınları, İstanbul, 2000.
• ELIOTT, Gregory, Althusser: The Detour of History, Brill, Leiden, 2006.
• ENGELS, Friedrich, “Engels’ten Berlin’deki W. Sombart’a”, Karl Marx Friedrich Engels Seçme Yapıtlar-3, (çev. M. Kabagil, A. Gelen, K. Somer, V. Erdoğdu, Ö. Ünalan, M. Belli, S. Belli), Sol Yayınları, Ankara, 1979.
• ENGELS, Friedrich, Tarihsel Materyalizm Üzerine Mektuplar 1890-94, (çev. Öner Ünalan), Bilim ve Sosyalizm Yayınları, Ankara, 1993.
• FINE, Ben / HARRIS Laurence, Re-reading Capital, Macmillan Press. London, 1979.
• FINE, Bob, Democracy and the Rule of Law: Marx’s Critique of the Legal Form, The Blackburn Press, New Jersey, 2002.
• FLOHR, Mikkel / HARRISON, Yannick, “Reading the Conjuncture: State, Austerity, and Social Movements, an Interview with Bob Jessop”, Rethinking Marxism, Year: 2016, Volume: 28, Issue: 2, ss. 256-280.
• GODELIER, Maurice, “Ekonomik ve Toplumsal Formasyon”, Marksizm Sözlüğü, (der. G. Bensussan vd.), (çev. Volkan Yalçıntıoklu), Yordam Kitap, İstanbul, 2016.
• GODELIER, Maurice, “On the Definition of a Social Formation, The Example of the Incas”, Critique of Anthropology, Year: 1974, Volume: 1, Issue: 1, ss. 63-73.
• GODELIER, Maurice, Perspectives in Marxist Anthropology, Cambridge University Press, Cambridge, 1977.
• HARNECKER, Martha, “Mode of Production, Social Formation and Political Conjuncture”, Theoretical Review, Year: 1980, Vol: 17, ss. 23-31.
• HARVEY, David, Sermayenin Sınırları, (çev. Utku Balaban), Yazılama Yayınevi, İstanbul, 2015.
• HELLER, Ágnes, The Theory of Need in Marx, Allison&Busby, London, 1976.
• HINDESS, Barry / HIRST, Paul, Mode of Production and Social Formation: An Auto-Critique of Pre-Capitalist Modes of Production, Macmillan Press, London 1983.
• HIRSCH, Joachim, Materyalist Devlet Teorisi: Kapitalist Devletler Sisteminin Dönüşüm Süreçleri, Alan Yayınları, İstanbul, 2011.
• HIRST, Paul, On Law and Ideology, The Macmillan Press, London, 1979.
• HUNT, Alan, “Marxist Theory of Law”, A Companion to Philosophy of Law and Legal Theory, (ed. D. Patterson), Wiley-Blackwell, Malden, 2010.
• HUNT, Alan, “The Ideology of Law: Advances and Problems in Recent Applications of the Concept of Ideology to the Analysis of Law”, Law & Society Review, Year: 1985, Volume: 19, Issue:1, ss. 11-38.
• JAMESON, Fredric, Siyasal Bilinçdışı, (çev. Mesut Varlık, Yavuz Alogan), Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2011.
• JESSOP, Bob, “Ulusal Ekonomi ve Ulusal Devletin Geleceğini Anlatılamak? Düzenlemenin Yeniden Haritalandırılması ve Yönetişimin Yeniden İcadı Üzerine Düşünceler”, (çev. Ahmet Murat Aytaç), Hegemonya, Post-Fordizm ve Küreselleşme Ekseninde Kapitalist Devlet, (der. B. Yarar vd.), İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
• JESSOP, Bob, Devlet Teorisi: Kapitalist Devlet Yerine Oturtmak, (çev. Ahmet Özcan), Epos Yayınları, Ankara, 2008.
• JESSOP, Bob, Devlet: Dün, Bugün, Gelecek, (çev. Attila Güney), Epos Yayınları, Ankara, 2018.
• KANSU KARADAĞ, Akasya, Güçler Ayrılığı ve Hegemonya: Kuramsal Bir Tartışma, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2020.
• KARAHANOĞULLARI, Onur, “Kamu Hizmetinde Kriz, Yeni Denge ve Hukuk”, Emek Araştırma Dergisi, Yıl: 2002, Sayı:1, ss. 39-47.
• KARAHANOĞULLARI, Onur, “Marksizm ve Hukuk”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Yıl: 2002, Cilt: 57, Sayı: 2, ss. 61-92.
• KÜTTLER, Wolfgang, Gesellschaftsformation, http://www.inkrit.de/e_inkritpedia/e_maincode/doku.php?id=g:gesellschaftsformation (erişim tarihi 23.03.2020).
• LANGE, Oskar, Ekonomi Politik, (çev. Muvaffak Şeref), Ataç Kitabevi, İstanbul, 1965.
• LENIN, Vladimir Ilyiç, “The Tax in Kind”, Lenin Collected Works, Vol. 32, https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1921/apr/21.htm (erişim tarihi 23.03.2020).
• MANDEL, Ernest, From Class Society to Communism: An Introduction to Marxism, (trans. Louisa Sadler), Pluto Press, London, 1977.
• MARX, Karl, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, (çev. Sevim Belli), Sol Yayınları, Ankara, 1976.
• MARX, Karl, Grundrisse: Ekonomi Politiğin Eleştirisinin Temelleri, 1. Kitap, (çev. Arif Gelen), Sol Yayınları, Ankara, 2013.
• MARX, Karl, Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi, 1. Cilt, (çev. Mehmet Selik, Nail Satlıgan), Yordam Kitap. İstanbul, 2015b.
• MARX, Karl, Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi, 2. Cilt, (çev. Nail Satlıgan, Erkin Özalp, Oktar Türel), Yordam Kitap, İstanbul, 2015a.
• MARX, Karl, Marx Engels Gesamtausgabe, II.1/1, Dietz Verlag, Berlin, 1976.
• MARX, Karl, Ücretli Emek ve Sermaye, (çev. Süleyman Ege), Bilim ve Sosyalizm Yayınları, Ankara, 2001.
• MILANOVIC, Dragan, “Weber and Marx on Law: Demystifying Ideology and Law - Toward An Emancipatory Political Practice”, Contemporary Crises, Year: 1983, Vol: 7, ss. 353-370.
• MILANOVIC, Dragan, Weberian and Marxian Analysis of Law: Development and Fuctions of Law in a Capitalist Mode of Production, Ashgate, Hampshire, 1989.
• MUSTO, Marcello, “The Formation of Marx's Critique of Political Economy: From the Studies of 1843 to the Grundrisse”, Socialism and Democracy, Year: 2010, Volume: 24, Issue: 2, ss. 66-100.
• NEGRI, Antonio, Marx Ötesi Marx: Grundrisse Üzerine Dersler, (çev. Münevver Çelik), Otonom Yayınları, İstanbul, 2006.
• NEUMANN, Franz L., “The Change in the Function of Law in Modern Society”, The Democratic and Authoritarian State: Essays in Political and Legal Theory, The Free Press of Glencoe, London, 1964, ss. 22-68.
• NIETZSCHE, Friedrich, Ahlakın Soykütüğü Üstüne, (çev. Ahmet İnam), Say Yayınları, İstanbul, 2003.
• OLSEN, Erik K., “Social Ontology and Origins of Mode of Production Theory”, Rethinking Marxism, Year: 2009, Volume: 21, Issue: 2, ss. 177-195.
• OLSEN, Erik K., “The Althusserian Controversy in Resrospect and Prospect”, Rethinking Marxism, Year: 2017, Volume: 29, Issue: 2, ss. 340-360.
• ÖNGEN, Tülin, Prometheus’un Sönmeyen Ateşi: Günümüzde İşçi Sınıfı, Yordam Kitap, İstanbul, 2014.
• ÖZDEMİR, Ali Murat, “Hukukun Krizi: Günümüz Türkiye’sinde İktidar ve Şiddet”, Çalışma ve Toplum, Yıl: 2010a, Sayı: 26, ss. 51-70.
• ÖZDEMİR, Ali Murat, Güç Buyruk Düzen: Uluslararası Hukuk Kuramında Eleştirellik ve Emperyalizm, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2011.
• ÖZDEMİR, Ali Murat, Sözün Mülkiyeti, Dipnot Yayınları, Ankara, 2008.
• ÖZDEMİR, Ali Murat, Ulusların Sefaleti, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2010b.
• PAŠUKANIS, Evgeny B., Genel Hukuk Teorisi ve Marksizm, (çev. Onur Karahanoğulları), Birikim Yayınları, İstanbul, 2002.
• POULANTZAS, Nicos, Siyasal İktidar ve Toplumsal Sınıflar, (çev. Şule Ünsaldı), Epos Yayınları, Ankara, 2014.
• RENNER, Karl, “Hukuk Kurumlarının İktisadi ve Toplumsal İşlevleri”, Çağdaş Marksizm Seçkisi: Yüzyıla Damga Vuran Metinler, (der. B. Ollman vd.), (çev. Şükrü Alpagut), Yordam Kitap, İstanbul, 2018.
• SAĞDIÇ, Şeyma, “Roma'dan Sosyalist Topluma: Hukuki Biçimler Miras Kalır Mı?”, Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, Yıl: 2019, Cilt: 9, Sayı: 1, ss. 41-67.
• SAVRAN, Sungur, “Bir Üretim Tarzı Olarak Kapitalizm”, Kapital’in İzinde, (der. N. Satlıgan vd.), Yordam Kitap, İstanbul, 2012.
• SWEEZY, Paul / BARAN, Paul, Tekelci Sermaye, (çev. Gülsüm Akalın), Kalkedon Yayınları, İstanbul, 2007.
• SWEEZY, Paul, Kapitalist Gelişme Teorisi, (çev. Gülsüm Akalın), Kalkedon Yayınları, İstanbul, 2007.
• THERBORN, Göran, Science, Class and Society: On the Formation of Sociology and Historical Materialism, New Left Books, London, 1976.
• THOMAS, Peter D., Gramsci Çağı: Felsefe, Hegemonya, Marksizm, (çev. İlker Akçay, Ekrem Ekici), Dipnot Yayınları, Ankara, 2013.
• THOMPSON, Edward P., Teorinin Sefaleti: Hatalı Bir Devridaim Makinesi, (çev. Ahmet Fethi Yıldırım), Nika Yayınları, İstanbul, 2015.
• VAN APELDOORN, Bastiaan, “Theorizing the Transnational: A Historical Materialist Approach”, Journal of International Relations and Development, Year: 2004, Volume:7, Issue: 2, ss. 142-176.
• WALLERSTEIN, Immanuel, “Semi-Peripheral Countries and Contemporary World Crisis”, Theory and Society, Year: 1976, Vol: 3, Issue: 4, s. 461-483.
• WALLERSTEIN, Immanuel, Dünya-Sistemleri Analizi: Bir Giriş, (çev. Ender Abadoğlu), BGST Yayınları, İstanbul, 2011.
• WOOD, Ellen Meiksins, Kapitalizm Demokrasiye Karşı, (çev. Şahin Artan), Yordam Kitap, İstanbul, 2016.
• WOODIWISS, Anthony, “The Discourses of Production (part I): Law, Industrial Relations and The Theory of Ideology”. Economy and Society, Year: 1987, Voume: 16, Issue: 3, ss. 275-316.
• WOODIWISS, Anthony, Social Theory After Postmodernism: Rethinking Prodiction, Law and Class, Pluto Press, London, 1990.
• YETİŞ, Mehmet, “Gramsci ve Devletin İki Görünümü”, Mülkiye Dergisi, Year: 2009, Volume: 33, Issue: 264, ss. 129-153.