HARPUT İÇ KALE KAZILARINDA BULUNAN ARTUKLU DÖNEMİ SİKKELERİ

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 1, 29 - 55, 26.04.2018

İsmail Aytaç

Öz

Harput İç Kale’de, 2014 ve 2017 yılları arasında yapılan kazılarda farklı plankarelerde bulunan benzer tiplerdeki 10 adet bakır Artuklu sikkesinin tanıtılması; bununla beraber Artukluların sikke tasvirlerinde çağdaşı olan devletlerden ve geçmiş uygarlıklardan nasıl etkilendikleri sorusunun sikkeler ışığında cevaplanması makalenin amacını oluşturmaktadır. Harput İç Kale’de ele geçirilen Artuklu sikkelerinin bir makaleye ilk kez konu olması da makalenin önemini ortaya koymaktadır.

Makalenin giriş bölümü iki başlıktan oluşmaktadır: İlkin Harput İç Kale kazılarının tarihçesi hakkında bilgi verilmiş, sonra Harput’ta Artukoğulları Devri anlatılmıştır. Değerlendirme bölümünde, sikkeler üzerindeki tasvirler melek ve büst tasvirli olarak iki grupta incelenmiş, bu tasvirlerin ne anlama geldiği farklı yorumlar katılarak izah edilmeye çalışılmıştır. Sonuç bölümünde, sikkeler üzerindeki yazı ve betimlemelerin ortak özellikleri, farklılıkları ele alınarak tablo ile açıklanmıştır. Buna göre tarafımızca; 1-4 numaralı sikkeler Fahreddin Kara Arslan, 5 ve 6 numaralı sikkeler Nureddin Muhammed, 7-10 numaralı sikkeler ise İmameddin Ebubekir Dönemlerine tarihlenmiştir.

Katalog bölümünde sikkeler kronolojik olarak yerleştirilmiştir. Sikkeler ait oldukları döneme ve (varsa) darp yıllarına göre sıralanmıştır. Katalogda kodlar arasındaki farklılık, 2017 yılı kazı sezonunda plankarelerin deniz seviyesine olan yüksekliğinin temel alınmasından kaynaklanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Harput, Harput Kalesi, Kazı, Artuklular

Artuqid Era Coins That Was Found In Harput Inner Castle Excavations

Öz

This statement focuses on presenting 10 copper Artuqid coin that was found in different sections of Harput Inner Castle Excavations between 2014 and 2017, and also answering how Artuqids be affected for descriptions on coins by other states that exist past and his own period. Also, being an article subject first time of Artuqid coins that was found in Harput Inner castle is also reveals the importance of this article.

Statement's intoduction title consist two parts: presenting informations about history of Harput Inner Castle Excavations, and Artuqid Era in Harput. In the examination title, descriptions on coins examined in groups of angel and bust-descriptioned coins, and also, meanings of coin's descriptions explained by using different interpretations. In the result title, differencies and similarities of writings and descriptions on coins explained with using chart. According to this, 1-4 numbered coins belongs to Fahrettin Kara Arslan era, 5 and 6 numbered coins are belongs to Nureddin Muhammed era, and 7-10 numbered coins are belongs to İmameddin Ebubekir era.

In the catalog section, coins are placed by cronological order. Coins sorted by its periods and (if exist) making years. Due to the grids are based on sea-level in 2017 excavation season, there is a differencies between codes in catalogue.

Anahtar Kelimeler

Harput, Harput Castle, Excavation, Artuqids

Kaynakça

• ABU’L FARAC, Gregory (1987), Abu’l Farac Tarihi, c. 2, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• AKKAYA, Necla (2011), Mardin Müzesi’ndeki İslami Dönem Sikkelerinden Örnekler, (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi), Konya.
• ALPTEKİN, Coşkun (1991), “Artuklular”, DİA, c. 3, s. 415-418.
• ALPTEKİN, Coşkun (1992a), “Belek bin Behram”, DİA, c. 5, s. 402-403.
• ALPTEKİN, Coşkun (1992b), “Selçuklular Zamanında Harput”, Tarih İçinde Harput, Elazığ, s. 45-51.
• ALTUN, Ara (1978), Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• ANONİM (1982), “Elazığ”, Yurt Ansiklopedisi Türkiye İl İl; Dünü Bugünü, Yarını, c. 4, İstanbul, s. 2474-2582.
• ARDIÇOĞLU, Nureddin (1939), “Harput Artukoğulları’na Ait Kitabeler”, Türkiye Mecmuası, Sayı: 6, 41-48.
• ARDIÇOĞLU, Nureddin (1966a), “Harput’ta Artukoğulları Devrine Ait Eserler”, Yeni Fırat Dergisi, Sayı: 33, Elazığ, s. 12-13.
• ARDIÇOĞLU Nureddin (1966b), Harput Hükümdarı Belek Gazi, Ajans-Türk Matbaası, Ankara.
• ARDIÇOĞLU, Nureddin (1997), Harput Tarihi, Yükseköğretim Kurulu Matbaası, Ankara.
• ARTUK, İbrahim-ARTUK, Cevriye (1993), Artukoğulları Sikkeleri, Sümer Kitabevi, İstanbul.
• ARTUK, İbrahim-ARTUK, Cevriye (1971), İstanbul Arkeoloji Müzeleri, Teşhirdeki İslami Sikkeler Kataloğu, c. 1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
• ASLANAPA, Oktay (1989), Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• ATAOĞLU, Remzi (1992), “Harput’ta Artuklu İdaresi”, Tarih İçinde Harput, Elazığ, s. 53-58.
• AYDIN, Sercan, Yandım (2008), “Orta Çağ’da Melekler ve Bizans Resim Sanatında Melek Biçimsel Yahya Peygamber İmgesi”, İslam ve Hıristiyan Sanatında Melekler, Peygamberler ve Azizler, (Ed. Sercan Yandım Aydın), İstanbul, s. 149-170.
• AYTAÇ, Gülsüm (2010), “Elazığ Arkeoloji ve Etnografya Müzesi’ndeki Artuklu-Selçuklu Seramikleri”, NWSA Journal Social Sciences, c. 5, Sayı: 4, s. 506-525.
• AYTAÇ, İsmail (2017a), “Harput İç Kalesi Kazısı 2014 Yılı Arkeolojik Buluntuları”, Turkish Studies, c. 12, Sayı: 1, Ankara, s. 191-210.
• AYTAÇ, İsmail (2017b), “Harput İç Kalesi Kazıları 2015 Yılı Çalışmaları”, 38. Kazı Sonuçları Toplantısı, c. 3, Ankara, s. 563-579.
• AYTAÇ, İsmail (2017c), “Harput İç Kale Kazılarında 2014-2015 Sezonunda Bulunan Bizans Dönemi Sikkeleri”, NWSA Journal Social Sciences, c. 12, Sayı: 3, s. 140-153.
• BEZER, Gülay Öğün (1997), “Harput’ta Bir Türkmen Beyliği Çubukoğulları”, Belleten, c. LXI,Sayı: 230, Ankara, s. 67-92.
• BRUUN, Patrick M. (1966), Roman İmperial Coinage Constantine and Licinius AD 312-337, Vol. VII, (RIC), Spink and Son Ltd., London
• BULDUK, Abdülgani (2004), El-Cezire’nin Muhtasar Tarihi, (Yay. Haz. Mustafa Öztürk ve İbrahim Yılmazçelik), Fırat Üniversitesi, Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ.
• BUTAK, Behzad (1947), XI. XII. ve XIII. Yüzyıllarda Resimli Türk Paraları, Pulhan Matbaası, İstanbul.
• ÇAYCI, Ahmet (2002), “Artuklu Sikkelerinde Hükümdar Tasvirleri”, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu, Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan 10-13 Ekim 2011 Bildiriler, İzmir, s. 185-194.
• ÇELİK, Aydın-YILDIRIM, Taner (2013), “İlk İslam Fetihlerinden Beylikler Dönemine Harput”, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, c. 2, (Ed. Enver Çakar), Elazığ, s. 545-560.
• ÇETİN, Osman (2016), Türk-İslam Devletleri Tarihi, Emin Yayınları, Bursa.
• ÇORUHLU, Yaşar (2010), Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınevi., İstanbul.
• DANIK, Ertuğrul (1996), “Orta Çağ’da Harput Yüzey Araştırması 1995”, XIV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, c. 1, Ankara, s. 339-368.
• DANIK, Ertuğrul (1997), “Harput Kalesi” Vakıflar Dergisi, Sayı: XXVI, Ankara, s. 313-334.
• DANIK, Ertuğrul (2000), “Harput Artuklu Sarayı”, IV. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 24-27 Nisan 2000 ,(Yay. Haz. Yüksel Sayan), Van, s. 103-111.
• DANIK, Ertuğrul (2001), Orta Çağ’da Harput, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• DEMİR, Bülent-ABAY, Eşref ve SEVİN, Veli (2016), “Harput Kabartması Anadolu Uygarlıklarına Yeni Bir Katkı”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Sayı: 153, İstanbul, s. VII-XVI.
• DEMİRKENT Işın (1987), Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi 1118-1146, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• DENİZ, Bekir (2007), “Alay Han”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ankara, s.51-76.
• DURUKAN, Aynur (2005), “Harput Ulu Camii’nin Düşündürdükleri”, Dünü ve Bugünüyle Harput, c. 1, Ankara, s. 305-337.
• EAGLETON, Catherine- WİLLİAMS, Jonathan (2011), Paranın Tarihi, (Çev. Fadime Kâhya), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• ERKOÇOĞLU, Fatih (2006). “Abdülmelik b. Mervan’ın Para Reformu”, İSTEM Dergisi, Sayı: 8, Konya, s. 171-186.
• GALİB, İsmail (1311), Meskûkât-ı Türkmaniye Kataloğu, Mehran Matbaası, Konstantiniyye.
• GÖKYAY, Orhan Şaik, (2002), “Kızılelma” DİA, c. 25, s. 559-561.
• HILLENBRAND, Robert (2005), İslam Sanatı ve Mimarlığı, (Çev. Çiğdem Kafescioğlu), Homer Kitabevi, İstanbul.
• İBN BİBİ (1996), El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçukname), c. 1, (Haz. Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• İBN KALANİSİ (2015), Şam Tarihine Zeyl I. ve II. Haçlı Seferleri Dönemi, (Çev. Onur Özatağ ), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
• İBN KESİR (1994), El Bidaye ven’n Nihaye Büyük İslam Tarihi, c. 2, (Çev. Mehmet Keskin), Çağrı Yayınları, İstanbul.
• İBNÜ’L ESİR (1985), El Kamil Fi’t Tarih Tercümesi, c. 1, (Çev. Ahmet Ağırakça, Yunus Apaydın, Abdülkerim Özaydın v.d.), Bahar Yayınları, İstanbul.
• İBNÜ’L ESİR (1987a), El-Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, c. 10, (Çev. Abdülkerim Özaydın), Bahar Yayınları, İstanbul.
• İBNÜ’L ESİR (1987b), El-Kamil Fi’t Tarih Tercümesi, c. 11, (Çev. Abdülkerim. Özaydın), Bahar Yayınları, İstanbul.
• İBNÜ’L ESİR (1987c) El Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, c. 12, (Çev. Ahmet Ağırakça ve Abdülkerim Özaydın), Bahar Yayınları, İstanbul.
• KAMAL AL DİN İbn al Adim (2011), Bugyat At-Talab Fi Tarih Halab Selçuklularla İlgili Haltercümeleri, (Yay. Ali Sevim), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• KAŞGARLI MAHMUD (1985a), Divanü Lugat’it Türk Tercümesi, c. 1, (Çev. Besim Atalay), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• KAŞGARLI MAHMUD (1985b), Divanü Lugat’it Türk Tercümesi, c. 3, (Çev. Besim Atalay), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• KAYHAN, Hüseyin (2008), “Fahreddin Kara Arslan Devri Artuklu Tarihi”, Belleten, c. LXXII, Sayı: 263, Ankara, s. 53-72.
• KIRPIK, Güray (2009), “Artuklu Haçlı Münasebetleri (1098-1124)”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, c. 29, Sayı: 1, Ankara, s. 243-256.
• LANE, Poole, Stanley (1875), Coins of the Urtuki Turkuman, Corpus Christi College, Oxford, London.
• MAHİR, Banu. (2000), “Elinde Altın Küre (Kızıl Elma) Tutan Osmanlı Sultan Portreleri”, Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Kasım, 1997, c. 2, , Ankara, s. 91-98.
• MERÇİL, Erdoğan (1991), Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• METİN, Tülay (2013), Selçuklular Döneminde Malatya, Malatya Kitaplığı Yayınları, İstanbul.
• MORRISON, Cécile (2002), Antik Sikkeler Bilimi Nümizmatik Genel Bir Bakış, (Çev. Zeynep Çizmeli Öğün), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• OSTROGORSKY, Georg (1991), Bizans Devleti Tarihi, (Çev. Fikret Işıltan), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• ÖZEK, Ali-KARAMAN, Hayrettin, TURGUT, Ali v.d. (Çev.), (1993), Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Diyanet Vakfı yayınları, Ankara.
• ÖZME, Adil (1993), Malatya Müzesi’ndeki İslam Dönemi Sikkeleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
• ÖZTUNA, Yılmaz (1964), Başlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi Selçuklular ve Anadolu Beylikleri, c. 2, Hayat Kitapları, İstanbul. PARLA, Canan (2005). “Diyarbakır Surları ve Kent Tarihi”, Metu Journal of the Faculty of Architecure, c. 22 Sayı: 1, Ankara, s. 57-84.
• PARLAR, Gündegül (2001), Anadolu Selçuklu Sikkelerinde Yazı Dışı Figüratif Öğeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• PARLAR, Gündegül (2005), “Artuklu Sikkelerinde Figüratif Unsurlar”, Dünü ve Bugünüyle Harput, Tarih, Edebiyat, Şiir, Folklor, c. 1, Elazığ, s. 357-364.
• SEVİM Ali (2014), Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• SEVİM, Ali-MERÇİL, Erdoğan (2014), Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilat ve Kültür, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• SEVİM, Ali- YÜCEL, Yaşar (1989), Türkiye Tarihi Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• SEVİN, Veli-SEVİN, Necla Arslan ve KALSEN, Haydar (2011), Harput Kale Mahallesinde Osmanlı Yaşamı, Ege Yayınları, İstanbul.
• SEVİN, Veli-SEVİN, Necla Arslan ve AŞAN, Muhammet Beşir (2013), “Harput Kalesi Arkeolojik Kazı Çalışmaları”, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, c. 2, (Ed. Enver Çakar), Elazığ, s. 798-799.
• SİVRİOĞLU, Ulaş Töre (2014), “Orta Çağ İslam Sikkelerinde Helen, Roma-Bizans Etkisi”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, c. 1, Sayı: 2, s. 50-71.
• SPENGLER, William, F.-SAYLES, Wayne, G. (1992) Turkoman Figural Bronze Coins and Their Iconography The Artuqids, Vol. 1, Lodi, Wiscoscin, Clio’s Cabinet.
• SUNGUROĞLU, İshak (1958), Harput Yollarında, c. 1, Elazığ Kültür ve Tanıtma Vakfı Yayınları, İstanbul.
• SÜMER, Faruk (1990), Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• ŞENGÜN, M. Taner (2012), Harput Platosu’nda Doğal Ortam İnsan İlişkileri ve Doğal Çevre Planlaması, Korza Yayıncılık, Ankara.
• TABERİ (1991), Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, c. 3, (Çev. Zakir. Kadiri Ugan ve Ahmet. Temir), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
• TEKİN, Oğuz (1999), Yapı Kredi Koleksiyonu Bizans Sikkeleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• TEKİN, Oğuz (2002), “Eskiçağ’dan Orta Çağ İslam Dünyasına Miras Büyük İskender”, Toplumsal Tarih, c. 17, Sayı: 97, İstanbul, s. 56-64.
• TEKİN, Oğuz (2007), “Harput Kazısından Bir Danişmendli Sikkesi”, Toplumsal Tarih, Sayı, 164, İstanbul, s. 49-51.
• TEKİN, Oğuz (2009), “Sikke”, DİA, c. 37, s. 179-184.
• TOZER, Henry Fanshawe (1881), Turkish Armenia and Eastern Asia Minor, Green and Co, London.
• TULAY, Ahmet Semih (2001), Genel Nümizmatik Sözlüğü, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• TURAN Osman (1980), Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Nakışlar Yayınevi, İstanbul.
• TURAN Osman (2016), Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• TURAN, Refik (1992), “Anadolu’nun Gazi Unvanlı İlk Türk Beyleri”, Tarih İçinde Harput, Elazığ, s. 65-70.
• URFALI MATEOS (2000), Urfalı Mateos Vekayi-Namesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), (Çev. Hrant D. Andreasyan), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• USTA, Aydın (2002), “Artuklular ve Haçlılar (Haçlıların Bölgeye Gelişlerinden Belek’in Ölümüne Kadar 1098-1124)”, Tarih Dergisi, c. 37, İstanbul, s. 357-374.
• UYKUR, Ramazan (2010a), Artuklu Sikkelerinde Yazı ve Süsleme Kompozisyonu, (Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi), Ankara.
• UYKUR, Ramazan (2010b), “Artuklu Sikkelerinde Figürlü Süslemenin Dinsel Bir İmge Olarak Vurgulandığı Kompozisyonlar”, Anadolu ve Çevresinde Orta Çağ, c. 4, Ankara, s. 159-168.
• ÜNAL, Mehmet Ali (1989), XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Türk Tarih Kurumu, Yayınları, Ankara.
• ÜNAL, Rahmi Hüseyin (2007), “İncir Hanı”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ankara, s. 305-320.
• ÜREMİŞ, Ali (2005), Türkiye Selçuklularının Doğu Anadolu Politikası, Babil Yayıncılık, Ankara.
• YAPI KREDİ YAYINLARI (1994), Asya’dan Anadolu’ya İnen Rüzgâr Beylikler Dönemi Sikkeleri, Yapı Kredi Sikke Koleksiyonu Sergileri c. 3, (Yay. Haz. Şennur Şentürk ve Brian Johnson), İstanbul.
• YAPI KREDİ YAYINLARI (2009), “Güç ve Hükümdar Sembolü Hükümdar Portreleri”, Sikkeler Ne Anlatır? Orta Çağ Anadolu Sikkelerinde Simgeler ve Çok Kültürlülük, (Ed. Ersel Topraktepe), İstanbul, s. 103-120.
• YAZICI, Nesimi (2014), İlk Türk İslam Devletleri Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• YAZICIZADE, Ali (2009), Tevarih-i Al-i Selçuk, Selçuklu Tarihi, (Haz. Abdullah Bakır), Çamlıca Yayınları, İstanbul.